Ślęża

Ślęża
Ilustracja
Ślęża (widok z Wieżycy)
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Położenie

Masyw Ślęży

Pasmo

Przedgórze Sudeckie

Wysokość

718 m n.p.m.

Wybitność

468 m

Położenie na mapie gminy Sobótka
Mapa konturowa gminy Sobótka, na dole po lewej znajduje się czarny trójkącik z opisem „Ślęża”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej nieco na dole znajduje się czarny trójkącik z opisem „Ślęża”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, blisko centrum na prawo znajduje się czarny trójkącik z opisem „Ślęża”
Położenie na mapie powiatu wrocławskiego
Mapa konturowa powiatu wrocławskiego, na dole po lewej znajduje się czarny trójkącik z opisem „Ślęża”
Ziemia50°51′54″N 16°42′31″E/50,865000 16,708611
Ślęża – mapa szczytu
relief: odosobnione położenie góry
Ślęża w tle
Niedźwiedź – starożytna rzeźba kultowa na szczycie Ślęży
Ślęża, Święte Źródełko
Ślęża, Niebieski Szlak

Ślęża /ˈɕlɛ̃ʐa/ (łac. Silensi w 1017[1], w latach 1945–1948 Sobótka[2], niem. Zobtenberg[3] – dokładne tłumaczenie: Góra Sobótka) – najwyższy szczyt Masywu Ślęży i całego Przedgórza Sudeckiego, wznoszący się na wysokość 717,5 m n.p.m.[4] Mimo niewielkiej wysokości bezwzględnej, masyw ma imponujący wygląd ze względu na znaczną wysokość względną (ponad 500 m[5]).

Ślęża należy do Korony Gór Polski, Korony Sudetów Polskich i Korony Sudetów. Najbliższe miasto w pobliżu góry to Sobótka.

Etymologia nazwy

Pierwsze odnotowane historyczne nazwy góry:

  • 1017 – Silensi, Thietmar z Merseburga, Kronika[6]
  • 1108 – in monte Silencii (tłum. Góra Milczenia)
  • 1149/50 – ecclesia in monte Silentii
  • 1209 – in monte Silencii
  • 1242 – in monte Slenz
  • 1245 – in monte Slez,
  • 1260 – circa montem Slezie,

Istnieją trzy ważniejsze etymologie nazwy Ślęza (nazwy góry i rzeki były dawniej pisane jednakowo):

  • germańska (Steinhauser, Vasmer, wywodząca tę nazwę od plemienia Silingów),
  • słowiańska (np. Rospond, od ślęga – „mokra pogoda, błoto”)
  • indoeuropejska (Udolph, Mańczak).

Wszystkie trzy hipotezy mają wiele słabych punktów i nie ma podstaw by przyjąć którąkolwiek z nich. Można z dużym prawdopodobieństwem uznać, że nazwa została przejęta do języków indoeuropejskich od wcześniejszych mieszkańców tych ziem (Babik). Od nazwy góry i rzeki wskazuje się związek z etnonimami słowiańskich Ślężan i germańskich Silingów, a później Śląska.

Geologia

Ślęża zbudowana jest głównie z granitów i gabra. Według najnowszej interpretacji większa część masywu Ślęży to ofiolit – pozostałość kopalnego dna oceanicznego (skorupy oceanicznej). Jego powstanie datowano na 350 mln lat (przełom dewonu i karbonu). W skład tego ofiolitu wchodzą: radiolaryty (pozostałość krzemionkowych skał osadowych leżących na dnie oceanu), amfibolity (zmetamorfizowane pierwotne podmorskie bazalty, tworzące wierzchnią warstwę skorupy), niżej leżą gabra, a na samym dole ultrazasadowe perydotyty, które w efekcie metamorfizmu przekształciły się w serpentynity. Ten hipotetyczny ofiolit zapada ku północy, czyli pierwotnie najwyższe partie znajdują się na północy, a najniższe na południu. Obecnie gabra tworzą szczyt Ślęży i jej południowe oraz wschodnie stoki, serpentynity odsłaniają się na Raduni i wzgórzach położonych na wschód i zachód od niej, natomiast amfibolity są znane z Wieżycy i Gozdnicy – niewielkich szczytów w północnej części masywu Ślęży koło Sobótki.

Znacznie później w obręb zachowanego ofiolitu, a właściwie na zachód od niego, wdarła się intruzja granitowa, datowana na późny karbon. Obecnie granity budują północne i północno-zachodnie stoki góry. Są one częścią masywu granitowego ciągnącego się od Strzegomia po Sobótkę. Samo wyniesienie części skał gabrowych i granitowych i ukształtowanie się góry zaszło w neogenie, przy czym bierze się pod uwagę głównie wyniesienie w wyniku ruchów tektonicznych. Wcześniej sądzono, że Ślęża jest twardzielcem, jednak obecnie wpływ selektywnej erozji uważa się za czynnik uzupełniający.

Górnictwo

Rzeźby kultowe, Szlak Czerwony

W neolicie wydobywano nefryt w rejonie Jordanowa oraz serpentynit w okolicy Jańskiej Góry i Raduni. Z serpentynitu wyrabiano narzędzia i broń (topory ślężańskie, zapewne raczej kultowe niż użytkowe), a z nefrytu drobne narzędzia i ozdoby. Od X wieku przez całe średniowiecze wydobywano granity oraz serpentynity. Te pierwsze głównie do produkcji kół młyńskich i kamienia budowlanego, ale we wczesnym średniowieczu wyrabiano z nich elementy zdobnicze dla kościołów romańskich (np. kapitele, rzeźby lwów). Serpentynit po wypolerowaniu służył jako kamień ozdobny lub surowiec do wyrobu ozdobnych naczyń. W 1877 otwarto kopalnię rud chromu w rejonie Raduni, działała ona do roku 1943. Od 1920 do pierwszych lat powojennych istniała kopalnia magnezytu w Sobótce, a od 1960 działa kopalnia magnezytu w Wirach. W początkach XX wieku utworzono wielkie kamieniołomy granitu i skalenia w Strzeblowie (dzielnica Sobótki), a w 1884 uruchomiono kamieniołom serpentynitu (i nefrytu) w Jordanowie. W 1986 udokumentowano duże złoże rud żelaza, tytanu i wanadu na wschodnich stokach Ślęży; nie są one jednak eksploatowane.

Historia

dawny zamek piastowski, położony w podziemiach kościoła na szczycie Ślęży
Kościół na szczycie Ślęży

Góra stanowiła religijny ośrodek kultu solarnego miejscowych plemion – jego początki sięgają epoki brązu, a początek upadku przypada na początki chrystianizacji tych obszarów w X i XI w. Na szczycie góry i jej pobliżu zachowały się kamienne rzeźby „panny z rybą, mnicha, grzyba, dzika, oraz niedźwiedzia” łączone do celtyckiego kręgu kulturowego[7]. Odnaleziono również fragmenty kamiennych wałów, o szerokości ok. 12 m, układanych z odłamków kamieni, oraz zagadkowe posągi z charakterystycznym symbolem ukośnego krzyża – według hipotez badaczy krzyż garbo. prawdopodobnie związany był z kultem solarnym.

W kronice Thietmara w dziale dotyczącym wojny Bolesława Chrobrego z Henrykiem II (zob. Obrona Niemczy) czytamy[8]:

Owa góra [łac. posita est autem haec in pago Silensi, vocabulo hoc a quodam monte nimis excelso et grandi olim sibi indito] wielkiej doznawała czci u wszystkich mieszkańców z powodu swego ogromu oraz przeznaczenia, jako że odprawiano na niej pogańskie obrzędy.

Według Hansa Jänichena leżące na południu miasto Niemcza, którego nazwa jest starsza od roku 990, nie oznacza Niemców w dzisiejszym znaczeniu, lecz osiadłą znacznie wcześniej ludność wschodniogermańską. Ludność ta ulec miała slawizacji, przekazując Słowianom kult na górze Sobótce/Ślęży[9].

Według Stanisława Zakrzewskiego nazwa grodu może też pochodzić od niemieckich jeńców użytych do budowy grodu[10].

W pierwszej połowie XII wieku (prawdopodobnie w 1110 r.), za panowania Bolesława Krzywoustego, Piotr Włostowic ufundował na szczycie klasztor kanoników regularnych św. Augustyna. Ze względu jednak na znaczne oddalenie od ludzi klasztor został później (w 1134 lub 1149 r.) przeniesiony do pobliskiej wsi Górka (obecnie część Sobótki), a wkrótce potem (w 1153 r.) do Wrocławia.

Od 1813 do 1914 na szczycie odbywały się komersze niemieckich studentów wrocławskich dla upamiętnienia wymarszu z pobliskiego Rogowa Sobóckiego antynapoleońskiego Freikorpsu (korpusu ochotników) majora Adolfa Lützowa. W 1837 r. powstało na szczycie schronisko Mooshaus. W latach 1851–1852 wybudowano nowy obiekt w stylu szwajcarskim. Na początku XX w. okazało się ono niewystarczające i w latach 1907–1908 powstał istniejący do dziś (później jako hotel Olimp, obecnie Dom Turysty PTTK im. Romana Zmorskiego) obiekt według projektu wrocławskiego architekta Karla Klimma. Budowę sfinansował wrocławski browarnik Georg Haase.

W okresie nazistowskim niemiecką nazwą Ślęży było Siling – od plemienia Silingów.

Od 1954 roku Ślęża jest objęta ochroną jako Rezerwat krajobrazowo-geologiczny i historyczny Góra Ślęża (powierzchnia 141,4 ha).

9 września 2016 na górze Ślęża odbyły się dolnośląskie obchody 1050-lecia chrztu Polski[11].

Rzeźby

Kultowe posągi z okresu kultury łużyckiej[12]:

  • Grzyb (prawdopodobnie dolna część ludzkiej postaci – w Sobótce).
  • Mnich (u stóp góry – przeniesiony z okolic wsi Garncarsko)
  • Panna z rybą (inaczej Postać z rybą)
  • Niedźwiedź (przy drodze na szczyt, obok Panny z Rybą)
  • Niedźwiedź (na szczycie góry).

Zabytki

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[13]:

W 1973 roku Oddział Wrocławski PTTK wmurował tablicę poświęconą Romanowi Zmorskiemu. Tablica znajduje przy wejściu do schroniska (obecnie Domu Turysty)[14]

Turystyka

Ze względu na bliskość Wrocławia (30 km), Świdnicy (17 km) i Dzierżoniowa (17 km) odbywa się tam sezonowa turystyka. Masyw i jego okolice pokryte są dość gęstą siecią szlaków turystycznych. Istnieją dwie ścieżki archeologiczne oznaczone symbolem ślężańskiego niedźwiedzia i szlaki rowerowe.

Na szczycie Ślęży, na południe od kościoła znajduje się żelbetowa wieża widokowa.

Szlaki turystyczne

szlak turystyczny czerwony od południowego wschodu: StrzelinSzańcowaGościęcice ŚrednieSkrzyżowanie pod DębemGromnikDobroszówKalinkaSkrzyżowanie nad ZuzankąŹródło CyrylaZiębiceLipaRososznicaStolecCierniowa KopaKolonia BoboliceKobyla GłowaKarczowicePodlesieOstra GóraStarzecKsięginice WielkieSieniceŁagiewnikiOlesznaPrzełęcz SłupickaSulistrowiczkiŚlęża

szlak turystyczny czerwony od północnego wschodu: Sobótka, stacja PKP – Sobótka, kościół św. Anny Samotrzeciej – Ślęża

szlak turystyczny żółty od południowego – zachodu: ŚwidnicaJagodnikMiłochówKrzczonówSzczytnaKiełczynJędrzejowicePrzełęcz TąpadłaŚlęża

szlak turystyczny żółty od północnego – wschodu: Sobótka, stacja PKP – Dom Turysty PTTK „Pod Wieżycą”Wieżyca – Przełęcz Dębowa – Ślęża

szlak turystyczny niebieski od południowego – zachodu: StrzelinPęczPiotrowiceZieleniceSuchowiceJordanów ŚląskiGlinicaWinna GóraGozdnikPrzełęcz SulistrowickaPrzełęcz SłupickaRaduniaPrzełęcz TąpadłaŚlęża (odcinek od Tąpadeł na szczyt nazywa się „Skalną Percią”)

szlak turystyczny niebieski od północy: GarncarskoSobótka-Górka – Źródło Klasztorne – Ślęża[15].

Panoramy

Panorama ze szczytu Góry Ślęży.

Ślęża w literaturze i sztuce

Powieści, których akcja rozgrywa się m.in. na Ślęży:

Zobacz też

Przypisy

  1. „Pogo Silensi, … vocabulo hoc a quodam monte nimis excelso et grandi olim sibi indito” Thietmar z Merseburga, Nemzi/Niemcza Monumenta Germaniae Historica.
  2. Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 20, Masyw Ślęży, Równina Świdnicka, Kotlina Dzierżoniowska, pod redakcją M. Staffy, Wrocław 2005, s. 498.
  3. W okresie nazistowskim przemianowana na Siling.
  4. Geoportal.gov.pl, mapy.geoportal.gov.pl [dostęp 2016-07-09].
  5. „Wysokość bezwzględna Ślęży wynosi 718 m, natomiast jej wysokość względna dochodzi do przeszło 500 m. Jest to więc najwyższa wyniosłość na przedpolu Sudetów.” w: Acta Universitatis Wratislaviensis: Studia geograficzne. 1966.
  6. „Posita est autem haec in pago Silensi, vocabulo hoc a quodam monte nimis excelso et grandi olim sibi indito” Kronika: Z tekstu łacińskiego przetłumaczył, wstępem poprzedził i komentarzem opatrzył Marian Zygmunt Jedlicki, Thietmar (Bp. of Merseburg), Instytut Zachodni, 1953 str. 555; Monumenta Germaniae Historica.
  7. Witold Hensel. Polska Starożytna. Ossolineum. wyd. III, 1988, s. 460.
  8. Kronika: Z tekstu łacińskiego przetłumaczył, wstępem poprzedził i komentarzem opatrzył Marian Zygmunt Jedlicki, Thietmar (Bp. of Merseburg), Instytut Zachodni, 1953 str. 555.
  9. Slavia occidentalis, Tom 17, s. 223.
  10. Stanisław Zakrzewski, Bolesław Chrobry Wielki, Lwów: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1925.
  11. Wrocław: na górze Ślęża odbyły się obchody 1050-lecia chrztu Polski, Onet.pl, 9 września 2016 [zarchiwizowane z adresu 2016-09-10].
  12. Wojciech Kot, ŚLĘŻA SOBÓTKA, www.sleza.sobotka.net [dostęp 2017-12-15].
  13. Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 236. [dostęp 2012-11-02].
  14. a b Wojciech Kot, Ślęża Sobótka, www.sleza.sobotka.net [dostęp 2016-05-02].
  15. Mapa szlaków turystycznych. [dostęp 2020-10-12].

Bibliografia

  • Cehak-Hołubowiczowa Helena: Śląski Olimp, w: Szkice z dziejów Śląska t. I, wyd. 2, Warszawa 1955.
  • Domański Grzegorz: Ślęża w pradziejach i średniowieczu, Wrocław, Inst. Archeologii i Etnologii PAN, 2002 ISBN 83-913155-7-6.
  • Diabelskie tajemnice świętej góry, [w:] Jacek Kolbuszewski, Góry takie kamienne. Szkice o górach i ludziach, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1972.
  • Kolbuszewski Jacek: Góry takie kamienne, aż się splunąć chce..., w: Skarby Króla Gregoriusa. O poszukiwaczach skarbów w XVII i XVIII wieku, Śląsk, Katowice 1972.
  • Wacław Korta, Tajemnice góry Ślęży, Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1988, ISBN 83-7008-061-8, OCLC 749561169.
  • Niedźwiedzki Robert, 1993: Historia i perspektywy górnictwa w rejonie Sobótki. Karkonosz, 2: 101–108.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Relief Map of Poland.svg
Autor: TUBSEmail Silk.svg Gallery, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Poland
Lower Silesian Voivodeship Relief location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Relief location map of Lower Silesian Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
  • N: 51.9134 N
  • S: 49.9809 N
  • W: 14.7603 E
  • E: 17.9091 E
POL województwo dolnośląskie flag.svg
Flaga województwa dolnośląskiego
U+25B2.svg
Black up-pointing triangle , U+25B2 from Unicode-Block Geometric Shapes (25A0–25FF)
POL Szlak czerwony.svg
Czerwony szlak turystyczny.
POL Szlak żółty.svg
Żółty szlak turystyczny.
POL Szlak niebieski.svg
Niebieski szlak turystyczny.
Kościół sobótka5.jpg
Autor: Adamt, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kościół pw. Nawiedzenia NMP Ślęża - krypta
Panorama ze szczytu Góry Ślęży.jpg
Autor: Vonpaulus78, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Sobótka, zespół kościoła fil. p.w. Nawiedzenia NMP
Ślęża - widok z Wieżycy.jpg
Autor: Adam Dziura, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Widok z wieży na Wieżycy na Ślężę
Ślęża, Niebieski szlak - fotopolska.eu (227430).jpg
(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Skała na szlaku niebieskim i szlaku niedźwiedzia :)
Swiatowid3011.jpg
The Zbruch Idol (sometimes identified as Światowid) found in Ukraine propably represents four old Slavic deities and other symbolism
Ślęża, Święte źródełko - fotopolska.eu (227398).jpg
(c) Neo[EZN] / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Święte źródełko znajdujące się na południowy-wschód od szczytu - przy czerwonym szlaku.
Przedgórze Sudeckie relief.png
Autor: Tomasz Majtyka, Licencja: CC BY-SA 3.0
Przedgórze Sudeckie (relief + wody)
2016 Schronisko na szczycie Ślęży 2.jpg
Autor: Jacek Halicki, Licencja: CC BY 3.0
Sobótka, schronisko im. R. Zamorskiego na szczycie góry Ślęży, 1908
Kościół pw. Najświętszej Marii Panny na Ślęży.jpg
Autor: Adam Dziura, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Kościół pw. Najświętszej Marii Panny na Ślęży
Poland mount Sleza - ancient cult figure.jpg
(c) I, Merlin, CC BY 2.5
Poland, mount Sleza - ancient cult figure.
Sloneczniki-Sleza.jpg
Helianthus field in Poland, near Sobótka; in background - Ślęża Mountain
Sleza-mapa szczytu.png
Autor: kicior99, Licencja: CC BY-SA 4.0
Partie szczytowe góry Ślęża