9 Pułk Ułanów Małopolskich

9 Pułk Ułanów Małopolskich

Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	21 listopada 1918[a]
Rozformowanie	29 września 1939
Nazwa wyróżniająca	Małopolskich
Tradycje
Święto	31 sierpnia[b]
Nadanie sztandaru	1924
Dowódcy
Pierwszy	rtm. Józef Dunin-Borkowski
Ostatni	ppłk dypl. Klemens Rudnicki
Działania zbrojne
wojna polsko-ukraińska wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Dąbrowicą (28 XII 1919) bitwa pod Zubkowicami (18 IX 1920) kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Czortków i Trembowla
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	kawaleria
Podległość	4 Brygada Jazdy; Podolska BK
Odznaczenia

9 Pułk Ułanów Małopolskich (9 puł) – oddział kawalerii Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

W latach 1918–1920 pułk walczył na wojnie z Ukraińcami i bolszewikami, w 1939 w kampanii wrześniowej, za którą otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Pokojowym garnizonem pułku była Trembowla, a szwadronu zapasowego Stanisławów^[c].

Formowanie i zmiany organizacyjne

W listopadzie 1918 roku przystąpiono w Dębicy do formowania małopolskiego pułku kawalerii. Jego organizatorem i pierwszym dowódcą został rotmistrz Józef Dunin-Borkowski. Pułk zorganizowany został na wzór kawalerii legionów z 1917 roku, według regulaminu niemieckiego. 21 listopada 1918 roku wyruszył na front polsko-ukraiński 1 szwadron. Pozostałe szwadrony dołączały do pułku stopniowo, w miarę formowania. W grudniu 1918 roku na froncie, z ochotników lwowskich sformowano kompanię piechoty, która następnie została wcielona do pułku. Również w grudniu dołączył do pułku 2 szwadron z plutonem ckm. 3 szwadron wyruszył na front w lutym 1919 roku, skierowany został jednak na Śląsk Cieszyński. Do pułku dołączył w maju, w czasie polskiej ofensywy. Także w maju dołączył 4 szwadron, jednak tylko w składzie jednego plutonu konnego. Z powodu strat wycofany został do Dębicy, skąd po ponownym zorganizowaniu powrócił do pułku w grudniu 1919 roku. Do czerwca 1919 roku pułk występował pod nazwą pułku strzelców konnych, kiedy to otrzymał nazwę 9 pułk ułanów.

Walki o granice 1918-1920 roku

Wojna polsko-ukraińska

W związku z opanowaniem Lwowa i Małopolski Wschodniej aż do linii rzeki San przez oddziały ukraińskie, w listopadzie 1918 roku wybuchła wojna polsko-ukraińska. 21 listopada 1918 roku wyruszył na front polsko-ukraiński 1 szwadron z plutonem karabinów maszynowych. Skierowany do Przemyśla, osłaniał linię kolejową do Lwowa. W dniach 23–29 grudnia 1918 roku szwadron wziął bezpośredni udział w odsieczy Lwowa w składzie grupy płka Sopotnickego. Po powrocie ze Lwowa, stopniowo wzmacniany, od 2 stycznia 1919 roku bronił odcinka Medyka – Sądowa Wisznia, aż do majowej ofensywy 1919 roku. W związku ze spodziewaną ofensywą, dwa szwadrony liniowe i szwadron karabinów maszynowych scalono jako pułk strzelców konnych i przydzielono do 4 Dywizji Piechoty. W trakcie reorganizacji przybył z Dębicy 4 szwadron zapasowy. Dowódcą pułku został mjr Zygmunt Bartmański^[d].

Po przełamaniu frontu ukraińskiego pod Krysowicami przez 4 Dywizję Piechoty, pułk działał w jej straży przedniej. Po walkach pod Samborem i Krukienicami 19 maja 1919 roku pułk zajął Drohobycz. Następnie w Stryju dołączył 3 szwadron. W trakcie dalszej ofensywy zajął 24 maja Kałusz, 27 maja Stanisławów – gdzie zdobył kilka pociągów wyładowanych żywnością i sprzętem wojskowym. Po kilkudniowym postoju pułk przeszedł do Halicza, gdzie częściowo przeprawił się przez Dniestr, ścigając nieprzyjaciela do Podhajc. 10 czerwca oddziały ukraińskie przeszły do kontrnatarcia w kierunku Czortków – Buczacz. Na południe od Buczacza, pod Sorokami, pułk stoczył ciężkie walki odwrotowe odrywając się od nieprzyjaciela. Przebijał się przez Jezierzany, by ponownie walczyć w odwrocie na terenie: Rohatyn – Sarnaki Górne – Narajów – Babuchów. Dalszy odwrót nastąpił nad rzekę Świrz, gdzie pułk obsadził odcinek obronny pod Hryhorowem. Podczas tych kilkudniowych walk obronnych nad Świrzem pułk otrzymał nazwę: 9 pułk ułanów oraz barwy proporczyków pułkowych.

Przegrupowanie i wzmocnione oddziały polskie przeszły ponownie do natarcia. Pułk osiągnął Podwysokie i Kozową, gdzie 2 lipca wcielony został do nowo formowanej 5 Brygady Jazdy^[e]. W dalszym pościgu pułk walczył pod Skałatem, gdzie 1 szwadron po brawurowej szarży zajął Mytnicę. Ostatecznie działania wojenne zakończyły się nad Zbruczem, gdzie pułk, pod Podwołoczyskami wszedł w styczność z oddziałami sowieckimi.

Wojna polsko-bolszewicka

Po zakończonej wojnie polsko-ukraińskiej przystąpiono do działań zaczepnych na Wołyniu, gdzie w okolicy Równego zaczęły się koncentrować oddziały sowieckie. 9 sierpnia 1919 roku pułk wyruszył, w straży przedniej brygady na Równe i 12 sierpnia zajął Zdołbunów. Następnie pułk wszedł w skład 4 Brygady Kawalerii^[f], zajmując Horodnicę. W okresie ogólnego zastoju na froncie dochodziło do drobnych starć z nieprzyjacielem. W październiku 1919 roku pułk wydzielono ze składu brygady. Przeszedł do samodzielnych działań bojowych na północ od linii kolejowej Kijów – Sarny. Pułk rozmieszczony został na odcinku rzeki Uborć, od Miłaszewicz do Choczyna, broniąc tam kilku dogodnych przepraw. Na początku grudnia dołączył nowo sformowany 4 szwadron, który został odwodem pułku. 24 grudnia pułk udał się w pościg za sowieckim oddziałem dywersyjnym, który przeszedł przez front. Pościg zakończył się rozbiciem oddziału dywersyjnego pod Dąbrowicą nad Horyniem. W lutym 1920 roku pułk przetransportowano na odpoczynek pod Równe. Dwumiesięczny postój wykorzystano na szkolenia i uzupełnienia. Skompletowano 4 szwadrony liniowe, szwadron techniczny i szwadron karabinów maszynowych. Sformowano również plutony karabinów maszynowych dla poszczególnych szwadronów liniowych. W skład nowo utworzonej 1 Dywizji Jazdy pułk wszedł w składzie 420 ułanów i 16 karabinów maszynowych.

24 kwietnia 1920 roku 4 Dywizja Kawalerii rozpoczęła działania w kierunku na Koziatyn. W trakcie działań początkowych, 22 kwietnia trzeci szwadron rozbił podjazd sowieckiej kawalerii, otwierając drogę na Koziatyn. Wieczorem, 24 kwietnia, pułk przeszedł kilkanaście kilometrów za rzekę Słucz, przygotowując atak. 25 kwietnia pułk uderzył na Prutówkę i odrzucił sowiecką kawalerię w kierunku na Żytomierz. Zagon na Koziatyn wykonano w ciągu 2 dni. Pod Halczyńcem stoczono walkę z sowieckim pociągiem pancernym. 26 kwietnia oddziały dotarły pod Koziatyn. Nocne natarcie na dworzec kolejowy nie przyniosło rozstrzygnięcia. Dopiero poranne uderzenie, przy wsparciu 14 pułku ułanów^[g], odniosło sukces. W trakcie kilkugodzinnej bitwy zmuszono do kapitulacji kilkuset sowieckich żołnierzy. Straty wyniosły 8 rannych ułanów. Zdobyto: 27 dział, 176 karabinów maszynowych, samochód pancerny, 3 samoloty, 120 parowozów i 3000 wagonów z ładunkiem.

Wojska sowieckie, zmuszone do odwrotu na Wołyniu, oddały Żytomierz, Berdyczów i Korosteń. 3 maja 1 Dywizja Kawalerii dotarła pod Białą Cerkiew. Stąd pułk, samodzielnie, ruszył na Rokitno. Miasto bronione było przez oddziały sowieckie, wspierane przez pociągi pancerne. Szybkim natarciem 3 szwadron pułku zdobył dworzec kolejowy, zajmując transport sprzętu wojennego. Jednocześnie wojska polskie zajęły Kijów. Dalsze działania charakteryzowały się drobnymi starciami z opóźnionymi w odwrocie oddziałami sowieckimi. 15 maja pułk przeszedł do Taraszczy, skąd prowadził działania ubezpieczające, docierając do Korsunia.

Mapy walk pułku

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

9 puł. w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

9 pułk ułanów został zmobilizowany w swoim składzie etatowym w mobilizacji alarmowej w grupie żółtej w dniach 27–29 sierpnia 1939 roku w garnizonie w Trembowli. Dodatkowo w szwadronie zapasowym 9 pułku ułanów w Stanisławowie w ramach mobilizacji alarmowej w grupie zielonej zmobilizowano:

• kolumnę taborową kawaleryjską typ II nr 642
• park intendentury typ II nr 642
• kolumnę taborową kawaleryjską typ II nr 643

w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej

• szwadron marszowy Podolskiej BK nr 2 (9 puł.)^[8]

29 i 30 sierpnia pułk załadowano do transportów kolejowych i odjechał na teren Wielkopolski przez Tarnopol, Lwów, Tarnów, Kraków, Częstochowę i Kutno. 31 sierpnia i 1 września 1939 roku transporty pułku wyładowano w Nekli koło Gniezna.

Działania bojowe

Działania w Wielkopolsce i odwrót

1 września 1939 r. pułk zajął stanowiska w rejonie Wagowo, Czachurki. Nocą 2/3 września 9 puł. wraz z Podolską Brygadą Kawalerii przeszedł na zachodni brzeg Warty, na północ od miejscowości Wysogotowo zajmując obronę i luzując tam bataliony Obrony Narodowej. 3 września pułk wysyłał patrole bojowe i podjazdy w kierunku Szamotuły-Zbąszyń-Wronki-granica państwowa i prowadził działania obronne w ramach Podolskiej BK^[9]. Od 3 do 7 września z 9 puł. wydzielono 2 szwadron, który działał na południe od Poznania i w rejonie samego miasta. Dokonywał zniszczeń i osłaniał pracujących saperów. Stoczył dwie walki; nocą 4/5 września z dużą grupą dywersyjną, 6 września stoczył potyczkę z patrolami rozpoznawczymi nieprzyjaciela. Dołączył do pułku w rejonie Sompolna. 4 września pułk stacjonował w lesie pomiędzy Bogucinem, a Zieleńcem, częścią sił osłaniał jeden z mostów w Poznaniu na szosie w kierunku Gniezna. Nocą 4/5 września 9 pułk wraz z brygadą przeszedł na wschodni brzeg Warty. 5 września dotarł do lasów na południe od Gniezna. Następnie podjął marsz w kierunku południowo-wschodnim osiągając rano 6 września rejon Brudzewa, następnie nocą dotarł do wsi Różnowa na zachód od Kleczewa.

Nocą 6/7 września zaś las na południe od Sompolna. Następnie pułk przemieścił się w kierunku Ślesina. Kolejny nocny marsz pozwolił dotrzeć ułanom 9 pułku do kolonii Czołowo 3 km od Koła. Podolska BK, a w jej składzie 9 puł. wieczorem 8 września weszła w skład Grupy Operacyjnej gen. bryg. Stanisława Grzmota-Skotnickiego^[10].

Udział w bitwie nad Bzurą

W ramach podjętego rano 9 września natarcia z pułku wydzielono grupę pod dowództwem mjr. Stefana Tomaszewskiego w składzie; 3 i 4 szwadron, dwa plutony ckm, pluton ppanc. brygadowy 6 szwadron kolarzy oraz przydzielono baterię 2/6 dywizjonu artylerii konnej. Grupa ta miała obsadzić mosty na Nerze koło Dąbia. Wysłano z pułku rozpoznanie w kierunku Uniejowa w sile plutonu kolarzy z dwoma samochodami pancernymi 62 dywizjonu pancernego, rozpoznanie stoczyło walkę z niemieckim pododdziałem zmotoryzowanym. W trakcie czego poległo 3 żołnierzy plutonu, w tym ppor. W. Siemiński. Kontratak 4 szwadronu i plutonu czołgów rozpoznawczych z 62 dywizjonu pozwolił wycofać się plutonowi kolarzy z walki. Nocą przez ubezpieczany przez 9 puł. most na Nerze w Dąbiu przeszła Podolska BK w kierunku Uniejowa, a za nią na końcu kolumny dołączył 9 p uł. 10 września ok. godz. 7.00 pułk zatrzymał się na postój ubezpieczony w rejonie Biernacice-Wojciechów, prowadząc działania rozpoznawcze, zdobył kilka samochodów niemieckich z zaopatrzeniem. Następnie podjął dalszy marsz przez Zelgoszcz, gajówkę Dzierżawy i folwark Mrówna osiągnął po południu Wartkowice. Na rozkaz dowódcy brygady 4 szwadron z plutonem ckm wykonał w godzinach popołudniowych rozpoznanie, w trakcie czego został ostrzelany ogniem niemieckiej artylerii w rejonie Wytrzyszczki, na noc zajął stanowiska w rejonie Chrząstowa Starego. 1 szwadron z plutonem ckm rozpoznawał rejon od Wartkowic na Poddębice^[11]. W godzinach popołudniowych 9 puł. bez 4 szwadronu przegrupował się na postój w lesie Marysławów-Mikołajew na południe od Parzęczewa. Szwadron 1/9 puł. wsparł napadniętą przez niemieckich kolarzy i samochody pancerne maszerującą samotnie baterię 2/6 dak w rejonie Golic i dopomógł w pomyślnym zakończeniu walki. W nocy do pułku powróciły z podjazdów 1 i 4 szwadrony. 11 września 9 pułk ułanów wsparty przez baterię 3/6 dak opanował w walce w godz. 14-15 Parzęczew. Około godz.17 pułk wyruszył z 3/6 dak do rejonu miejscowości Ujazd, celem obejścia rejonu Białej Góry. W trakcie marszu pułk ze wsparciem 3 baterii 6 dak stoczył walkę z niemieckim pododdziałem piechoty, który przekroczył Ner, wyrzucając go za rzekę^[12]. 12 września o świcie 9 puł. wspierając natarcie 7 batalionu strzelców i 6 pułku ułanów podjął działania zaczepne na pododdziały niemieckiej 221 DP, które przekroczyły rzekę Ner. Po osi Idzikowice-Nasale w kierunku Białej Góry ze wsparciem baterii 3/6 dak. Natarcie pułku zaległo, nieprzyjaciel utrzymał swoje stanowiska. Po nieudanym natarciu pułku nocą oderwał się od oddziałów niemieckiej 221 DP i odmaszerował w ślad za brygadą jako jej straż tylna po osi Woźniki, Borsztyn do miejscowości Sierpów. Szwadron 2/9 puł. dopomógł oderwać się od sił niemieckich 7 batalionowi strzelców.

13 września pułk z 3/6 dak przemaszerował z Sierpowa przez Łęczycę do miejscowości Błonie, gdzie zluzował 6 pułk ułanów. Dalszy marsz odbył pułk nocą 13/14 września osiągając rejon folwarku Gołocice przy torze kolejowym Łęczyca-Kutno. Po odpoczynku, uzupełnieniu amunicji i wyposażenia Podolska BK weszła w skład utworzonej wraz z Wielkopolską Brygadą Kawalerii, Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. Romana Abrahama. 9 pułk ułanów podjął ok. 70 km marsz poprzez Kutno, Oporowo, Żychlin, gdzie był niegroźnie bombardowany, do Janówek Kolonia i Anatolin-Remków, gdzie zatrzymał się na postój. Nocnym marszem 15/16 września poprzez Lwówek, Sanniki i Brzozów doszedł na postój w lesie na północ od wsi Budy Stare. Nocą 16/17 września 9 pułk wraz z 3/6 dak stanowił boczną kolumnę marszową Podolskiej BK. Doszedł do przeprawy przez Bzurę pod Wartkowicami, z powodu zniszczenia mostu, przeprawił się w bród. Poprzez Famułki Brochowskie, Bromierzyk maszerował w kierunku południowej części Puszczy Kampinoskiej^[13].

W Puszczy Kampinoskiej

O świcie 17 września 9 puł. dotarł do wsi Bieliny i po krótkim odpoczynku wyruszył w kierunku Łupca. W trakcie marszu pododdziały pułku nawiązały styczność bojową z niemiecką piechotą zmotoryzowaną wspartą czołgami. Czołowy 4 szwadron z plutonem ckm związał się walką, wsparty przez 3 szwadron, odrzuciły z osi marszu pododdział niemiecki. W trakcie dalszego marszu nowa straż przednia pułku w składzie 2 szwadronu stoczyła dwugodzinną walkę z niemiecką piechotą w rejonie Górki-Nowe Budy. Poległo 3 ułanów, a 4 zostało rannych. W trakcie dalszego marszu ok. godz. 17.00 czołowy 2 szwadron dotarł do skraju lasu w okolicy wsi Grabina i Roztoka, napotykając oddział piechoty niemieckiej. Natarcie 2 szwadronu zaległo w ogniu artylerii i broni maszynowej. Na idący w straży tylnej 4 szwadron uderzyła niemiecka piechota i czołgi. Zniszczono dwa czołgi niemieckie tracąc armatę ppanc. Natarcie na Grabinę 3 szwadronu doprowadziło do zniszczenia 3 niemieckich czołgów. 9 pułk ułanów przeszedł do obrony odpierając dalsze natarcia wroga niszcząc następnych kilka czołgów. Pułk oderwał się po zmroku od nieprzyjaciela przechodząc w kierunku północnym w głąb lasów na wypoczynek. W trakcie boju o wieś Grabina 9 puł. stracił 33 poległych i ponad 50 rannych ułanów. Prowadzone działania rozpoznawcze pozwoliły stwierdzić, że pułk ułanów małopolskich znalazł się w okrążeniu. W trakcie odskoku odłączył się 3 szwadron. 18 września pułk dotarł do Kolonii Roztoka, tu został ostrzelany przez artylerię niemiecką, utracił kolejną armatę ppanc. W pobliżu miejscowości Janówka 9 p uł. nawiązał kontakt z 15 pułkiem ułanów, wraz z którym maszerował w kierunku Palmir.

Walki o Sieraków i Laski

Nocą 18/19 września pułk podjął marsz jako oddział straży tylnej GO Kaw. gen. Abrahama. Dotarł w rejon Sierakowa. 19 września do pułku dołączył 3 szwadron. Do natarcia od południa na Sieraków przystąpiły 2 i 4 szwadrony wsparte ckm i pozostałymi armatami ppanc. W momencie wdarcia się do Sierakowa obu szwadronów, uderzyły niemieckie czołgi, które odparto z najbliższej odległości przy pomocy kb ppanc. i pozostałych armat ppanc. Czołgi wycofały się do środka wsi i do lasu. Sieraków został opanowany natarciem 9 puł. oraz 14 pułku ułanów i 17 pułku ułanów. Rano 19 września dowództwo niemieckiej 1 Dywizji Lekkiej wyprowadziło silne natarcie z kierunku Truskawia i skraju lasu Izabelin na Sieraków, kilkudziesięcioma czołgami. Atak niemiecki załamano w ogniu baterii 3/6 dak, działonów 7 dywizjonu artylerii konnej, plutonu ppanc 14 puł. i plutonu czołgów rozpoznawczych 71 dywizjonu pancernego. W trakcie walk w Sierakowie poległ rtm. Jerzy Poborowski, ppor. rez. W. Ścibor-Rylski, ppor. G. Zaborowski i ppor. rez. T. Dąbrowiecki, poległo 7 podoficerów, poległo i zostało rannych kilkudziesięciu ułanów. Rannych zostało 4 oficerów^[14][15]. O godz. 11.00 do natarcia na miejscowość Laski przystąpiły 9 pułk ułanów mając w I rzucie 2 i 4 szwadron i część szwadronu ckm, ze wsparciem 3/6 dak oraz 17 pułk ułanów ze wsparciem 1 i 2 baterii 7 dak. Oba pułki zdobyły osiedle domków letniskowych i zostały zatrzymane na przedpolu Zakładu Ociemniałych w Laskach z uwagi na kontrataki piechoty i czołgów niemieckich z 1 DLek. oraz silny ogień artylerii i broni maszynowej. Wprowadzone do natarcia 7 pułk strzelców konnych i 6 pułk ułanów ze wsparciem 3/7 dak nie osiągnęły sukcesu i również zaległy na przedpolu Zakładu dla Ociemniałych w Laskach. Ze względu na brak powodzenia w natarciu na Laski i koncentrację dużych sił 1 D. Lek., gen. bryg. dr Roman Abraham przerwał dalsze natarcie i rozkazał 14 pułkowi ułanów wykonać natarcie w kierunku Młocin. Ułani jazłowieccy przedarli się wykonując szarżę w szyku konnym poprzez miejscowość Wólka Węglowa i Placówka. W szarży brała udział część szwadronu ckm i 1 szwadronu 9 pułku ułanów, które nie brały bezpośredniego udziału w natarciu na Laski. W szarży poległo kilku ułanów małopolskich, w tym por. W. Moszyński i rannych zostało kilkunastu ułanów, w tym rtm. B. Ciepiela i por. K. Klaczyński. Po zmroku 19 września 9 puł. i inne jednostki oderwały się od wojsk niemieckich w Laskach i skoncentrował się w gajówce Smolarnia. Szwadron 2/9 puł. samodzielnie zatrzymał się w rejonie Laski--Wólka Węglowa. Dywizjon 9 pułku w składzie 1 i 3 szwadron pod dowództwem mjr. Z. Elsnera od wieczora ubezpieczał GOKaw. gen. Abrahama od strony Wólki Węglowej. 3/9 p uł. dołączył do pułku, a 1 szwadron, celem odwrócenia uwagi od marszu GOKaw. do Warszawy wykonał wypad na stanowiska niemieckie na skraju Wólki Węglowej. Atak 1 szwadronu został odparty, a rtm. E. Pałka i mjr Z. Elsner dostali się do niewoli niemieckiej. Nocą 19/20 września zgodnie z rozkazem dowódcy GOKaw. 9 pułk ułanów rozpoczął przedzieranie się do Warszawy, maszerował lasem omijając Wólkę Węglową od południa. W trakcie marszu nastąpiło rozerwanie kolumny pułku na mniejsze grupy. Ostatecznie w godzinach porannych 9 puł. dotarł na teren CIWF na Bielanach i tam odpoczywał. 2 szwadron zebrał pozostających jeszcze w puszczy; koniowodnych, tabor bojowy pułku, kuchnię i rannych ułanów na wozach i dotarł do CIWF późnym popołudniem 20 września. Do Warszawy dotarło z 9 puł. ok. 500 ułanów i ok. 400 koni, 6 ckm i 1 armatka ppanc^[16].

W obronie Warszawy

21 września pułk przeszedł do koszar 1 pułku szwoleżerów. Nazajutrz przeprowadzono reorganizację Podolskiej BK i jej pułków. W 9 pułku ułanów uzupełniono do pełnych stanów 2 i 3 szwadrony pozostałościami innych pod dowództwem rtm. A. Bieleckiego i rtm. E Ksyka i wystawiono dwa plutony ckm, z ułanów bez koni utworzono szwadron pieszy por. J. Kołata, który wszedł w skład Zgrupowania Nadwyżek Pułkowych^[17]. Do pułku przydzielono 2 zbiorczy szwadron rtm. Władysława Domiszewskiego z rozwiązanego 6 p uł. 23 września 9 p uł. przegrupowano na Al. Szucha. Spieszony 9 pułk zajął stanowiska obronne w linii bojowej, 24 września w rejonie ul. Chełmskiej od ulic Belwederskiej do Zakrzewskiej, 2 szwadron przy wylocie ul. Górskiej, a 3 szwadron ul. Parkowej, 2 szwadron 6 puł. koło ul. Górskiej naprzeciwko Lasku Sieleckiego. Zaimprowizowany szwadron z 9 i 6 pułków por. Stanisława Zitleben-Czerwińskiego bronił rejon Fortu Dąbrowskiego. Tego dnia szwadron por. S. Zitlebena-Czerwińskiego pomimo ostrzału niemieckiej artylerii odparł kilka natarć niemieckich na fort. Po godz. 16.00 szwadron improwizowany zluzowany został przez 3 szwadron rtm. Ksyka. Plutony szwadronu improwizowanego obsadziły wloty ulic Imielińskiej i Bzowej (por. rez. Koziebrodzkiego) oraz ul. Bukowej i Cisowej (ppor. rez. Sapiehy). 25 września bombardowania lotnicze i nawały artyleryjskie objęły 9 pułk ułanów, który poniósł znaczne straty w koniach. 3 szwadron w ciężkiej walce został wyparty z Fortu Dąbrowskiego, na główną pozycję przy ul. Chełmskiej, poniósł straty w zabitych i rannych. Pluton ppor. Sapiehy stracił 2 poległych ułanów. Po godz.16.00 3 szwadron został zluzowany przez 2 szwadron rtm. Bieleckiego, odparł on natarcie niemieckiej piechoty. 26 września pułk przesunięto na nowe stanowiska obronne przy ul Piusa XI. Wieczorem w trakcie wypadu patrolu zwiadowczego w kierunku Fortu Czerniakowski poległ ppor. rez. F. Wojdak. 27 września dowództwo “Armii „Warszawa” podjęło rozmowy kapitulacyjne. 28 września 9 pułk ułanów skierowano do koszar 1 pułku szwoleżerów, tam porządkowano pułk i przygotowywano się do kapitulacji. 29 września pułk złożył broń, część uszkadzając lub ukrywając^[18]. W trakcie kampanii wrześniowej z 9 pułku ułanów poległo 10 oficerów i ok. 90 szeregowych, rannych zostało ok. 200 ułanów. W trakcie walk zniszczono 7 czołgów niemieckich, 9 uszkodzono, a 1 zdobyto i spalono. Zniszczono i zdobyto kilkadziesiąt pojazdów mechanicznych. 28 września wieczorem do linii demarkacyjnej pomiędzy obu agresorami, mjr Tomaszewski odprowadził 360 ułanów 9 pułku wracających do miejsc zamieszkania^[19].

Oddział Zbierania Nadwyżek 9 puł.

Oddział Zbierania Nadwyżek 9 pułku ułanów, powstał równocześnie w Trembowli w koszarach pułku i w Stanisławowie w miejscu stacjonowania szwadronu zapasowego 9 puł. W pierwszych dniach września nadwyżki weszły w skład Ośrodka Zapasowego Podolskiej Brygady Kawalerii w Stanisławowie. W skład ośrodka wszedł także szwadron marszowy 9 puł. Ogółem w skład OZ Podolskiej BK weszło z 9 pułku ułanów; 8 oficerów zawodowych, 12 oficerów rezerwy, duża grupa podchorążych oraz kilkuset żołnierzy rezerwy^[20]. Ogółem w OZ Podolskiej BK pod dowództwem płk. Kazimierza Kuratowskiego sformowano; 8 szwadronów liniowych, szwadron ckm, szwadron kolarzy, szwadron pionierów, szwadron gospodarczy i pluton łączności. Szwadrony stacjonowały w Stanisławowie i pobliskich wsiach. Wszystkie szwadrony (poza kolarzami) posiadały zmobilizowane konie na stan. Ułani ośrodka byli szkoleni oraz budowali zapory przeciwczołgowe na zachód od Stanisławowa. W składzie ośrodka ze składu osobowego 9 pułku ułanów sformowano według niepotwierdzonych informacji 3 szwadrony liniowe i szwadron ckm. Ośrodek Zapasowy, a w jego składzie szwadrony z 9 puł. wieczorem 17 września wymaszerowały w kierunku miejscowości Otynia i przez Nadwórną, Delatyn, Jaremczę dotarły do granicy węgierskiej w rejonie Worochty. 19 września przez Przełęcz Tatarską OZ Podolskiej BK przeszedł na Węgry.14 września w trybie alarmowym sformowano ze stanu OZ Podolskiej BK, pułk marszowy Podolskiej BK pod dowództwem ppłk. Włodzimierza Gilewskiego w składzie czterech szwadronów bojowych, szwadronu gospodarczego, plutonów: ckm i kolarzy. Pułk marszowy prowadził działania osłonowe i asystencyjne w składzie Grupy „Stryj” w okresie od 15 do 17 września, a następnie wycofał się w kierunku miejscowości Wyszków przy granicy węgierskiej, którą przekroczył 19 września na Przełęczy Wyszkowskiej^[21].

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Orderem Virtuti Militari za wojnę 1939–1945

Za zasługi bojowe w kampanii wrześniowej pułk odznaczony został na sztandar orderem Virtuti Militari V klasy^[27].

W 1966 roku Kapituła Orderu Virtuti Militari potwierdziła nadanie odznaczenia po zakończeniu obrony Warszawy w 1939 roku. Dekretem z dnia 11 listopada 1966 roku, Kanclerz Kapituły gen. Władysław Anders w uznaniu czynów niezwykłego męstwa w okresie II wojny światowej 1939–1945 ostatecznie zatwierdził nadanie pułkowi Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Odznaczeni Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari^[28]

• ppłk Klemens Rudnicki

Odznaczeni Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari^[28]

Za kampanię wrześniową sztandar pułku odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari^[29], a dowódca – Krzyżem Virtuti Militari IV kl. Krzyżami Virtuti Militari V kl. odznaczono 13 oficerów i 20 szeregowych, natomiast Krzyżami Walecznych – 14 oficerów i 50 szeregowych^[9].

Pułk w Polskich Siłach Zbrojnych

Symbole pułkowe

Sztandar pułkowy w 1920

Sztandar pułku

Ufundowany przez społeczeństwo ziemi drohobyckiej, wręczony został w Drohobyczu w maju 1920 roku, wysłanej specjalnie z frontu delegacji pułku. Sztandar dołączył do reszty pułku dopiero w listopadzie 1920 roku^[30].

W 1939 roku sztandar przeszedł cały szlak bojowy pułku. Oddany został na przechowanie 29 września proboszczowi kościoła św. Antoniego w Warszawie. Kościół ten został spalony i doszczętnie zburzony podczas Powstania Warszawskiego w 1944 roku. Wtedy też najprawdopodobniej uległ zniszczeniu płat sztandaru. Ocalała jednak głowica sztandaru z Orłem, która znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie^[31].

Odtworzony w 1944 roku w Szkocji pułk otrzymał sztandar ufundowany i ofiarowany przez społeczeństwo miasta Glasgow^[32].

Święto pułku

Święto pułku przypadało 31 sierpnia, w rocznicę bitwy pod Komarowem. Obchodzone było uroczyście, z udziałem licznie zaproszonych gości, wojskowych i cywilnych. Rozpoczynało się ono mszą polową. Po obowiązkowej defiladzie odbywał się uroczysty raport, odczytywano rozkaz dowódcy pułku, wręczano nagrody i odznaki pułkowe. Następnie odbywał się wspólny obiad z udziałem dowódcy, oficerów i zaproszonych gości. Święto kończył festyn i bal oficerski.

Barwy pułku

Proporczyk	Opis[33][34][35]
	proporczyk amarantowo-biały z żyłką biało-amarantową
	proporczyk dowództwa w 1939
	proporczyk 1 szwadronu w 1939
	proporczyk 2 szwadronu w 1939
	proporczyk 3 szwadronu w 1939
	proporczyk 4 szwadronu w 1939
	proporczyk 5 szwadronu ckm w 1939
	proporczyk plutonu łączności w 1939
Inne	Opis
	Na czapce rogatywce – otok amarantowy[36]
	Spodnie długie[k] ciemnogranatowe, lampasy amarantowe, wypustka biała[37]
	„Łapka” (do 1921[l]) – karmazynowa[m]

Odznaka pamiątkowa

wzór 1
Odznakę stanowi srebrny krzyż ułożony z czterech toporów zarysowujących koło na tarczy pokrytej białą i czerwoną emalią. W środku krzyża nałożony numer i inicjał 9 U, na poziomych ramionach wpisano datę 23 XI 1918. Trzyczęściowa – wykonana w tombaku ze złoconymi inicjałami pułku. Wymiary: 40x40 mm. Projekt: Tadeusz Komorowski. Wykonanie: Stanisław Lipczyński – Warszawa^[39].

wzór 2
Zatwierdzona Dz. Rozk. MSWojsk. nr 35, poz. 379 z 14 grudnia 1928 roku. Posiada kształt krzyża Rupperta o zaokrąglonych wypukło ramionach, pokrytych białą emalią ze srebrnymi krawędziami. W środku nałożona okrągła tarcza, na której wpisano numer i inicjał 9 U. Dwuczęściowa – oficerska, wykonana w srebrze, emaliowana, na rewersie próba srebra. Wymiary: 37x37 mm. Wykonanie: Józef Kweksilber – Warszawa^[39].

Żurawiejki

Zmienił Czortków na Trembowlę, Teraz płacze jak niemowlę^[n].

Pułk dziewiąty chce czy nie chce, Pod siodłami wozi wiechcie.

A dziewiąty chce czy nie chce, Pod siodłami wozi wiechcie^[o].

W szarży lecą jak szatany, Borkowskiego^[p] to ułany.

Dobrzy w polu, źle odziani, Borkowskiego to ułani.

A dziewiąty pułk morowy, Rzuca lance, hajda w rowy.

Na Podolu wśród zbóż łanów, Strzeże granic pułk ułanów.

Zakwitały białe róże, Od krwi naszej, przed Podgórzem.

Zakwitały białe róże, Na krwi naszej, pod Podgórzem.

„Małopolscy ułani”

Tadeusz Komorowski

Edward Pisula

Dowódcy pułku

• rtm. Józef Dunin-Borkowski (1918–1919)
• mjr Zygmunt Bartmański († 18/19 V 1919 pod Drohobyczem)
• mjr Józef Dunin-Borkowski (1919 – †3 VII 1920)
• mjr Stefan Jacek Dembiński (VII 1920 – X 1921)
• płk kaw. Stanisław Pomiankowski (1921 – 1927)
• ppłk / płk SG Jan Janusz Pryziński (23 V 1927 – 28 I 1928 → dyspozycja Ministra Spraw Wewnętrznych)
• ppłk kaw. Tadeusz Komorowski (p.o. od I 1928 i dowódca I 1929 – XI 1938 → komendant CWKaw)
• ppłk dypl. kaw. Klemens Stanisław Rudnicki (1938–1939)
• rtm. Hugo Kornberger (1940)
• mjr Włodzimierz Łączyński (1940)
• rtm. Hugo Kornberger (1940)
• ppłk dypl. Ziemowit Grabowski (1 VII – 8 IX 1940^[40])
• ppłk dypl. Eugeniusz Święcicki (9 IX 1940 – 17 X 1941^[40])
• mjr Kazimierz Buterlewicz (18 X 1941 – 29 VIII 1942^[40])
• ppłk Emil Słatyński (30 VIII 1942 – 5 VI 1946^[40])
• ppłk Stefan Tomaszewski (6 VI 1946 – 10 VII 1947^[40])

Trzech dowódców pułku awansowało na generałów. Tadeusz Bór-Komorowski był komendantem głównym Armii Krajowej i Naczelnym Wodzem, Klemens Rudnicki – Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, a Stefan Jacek Dembiński – Ministrem Obrony Narodowej. Z szeregów oddziału wywodziło się także czterech oficerów, którzy we wrześniu 1939 dowodzili pułkami ułanów i improwizowaną grupą kawalerii. Kolejny dowodził pułkiem kawalerii w 1944 na froncie wschodnim.

Zastępcy dowódcy pułku (od 1938 roku – I zastępca dowódcy)

• rtm. / mjr kaw. Roman Machnicki (V 1919 – 18 III 1921)
• ppłk kaw. Mieczysław Rożałowski (do 20 XI 1924 → dowódca 6 puł.^[41])
• ppłk kaw. Edmund Słonecki (Słonecki-Stock) (1924^[42])
• mjr / ppłk kaw. Tadeusz Komorowski (XII 1927^[43] – I 1929 → dowódca pułku)
• mjr dypl. kaw. dr Hilary Kossak (VII 1929 – I 1931 → dyspozycja szefa SG)
• mjr / ppłk kaw. Andrzej Kuczek (I 1931 – 12 II 1936 → dowódca 12 puł)
• ppłk kaw. Edward Wania (1936 – 1937 → komendant SPRez. Kaw.)
• mjr kaw. Stefan Tomaszewski (do IX 1939)

II zastępcy dowódcy pułku – kwatermistrzowie

• mjr Stefan Tomaszewski

Obsada personalna w 1939 roku

Żołnierze 9 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[44] oraz Muzeum Katyńskie^[45][q][r].

Tradycje pułku i pamięć o nim

9 Pułk Ułanów kultywował tradycje 9 Pułku Ułanów Księstwa Warszawskiego, który w czasie kampanii napoleońskiej 1812 wchodził w skład dywizji lekkiej gen. Aleksandra Girardina. Po kapitulacji 1939 roku tradycje pułku przejął formowany we Francji Oddział Rozpoznawczy. Używał on proporca pułku, a jego żołnierze nosili barwy pułku na kołnierzykach mundurów. Po klęsce Francji oddział, ewakuowany do Szkocji podtrzymywał tradycje i barwy pułku aż do ponownego sformowania 9 Pułku Ułanów Małopolskich 8 stycznia 1944 roku.

Koło Pułkowe zostało założone w Szkocji w 1946 roku. Pamiątki pułkowe złożono w Muzeum Wojska Polskiego w Banknock. Poza biuletynami Koło Pułkowe wydało szereg pozycji bibliograficznych i graficznych^[9].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Roman Abraham: Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1990. ISBN 83-11-07712-6.
• Przemysław Dymek: Brygada ze Stanisławowa 1921-1939. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-083-6.
• Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Fenix editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
• Lesław Kukawski, Juliusz S. Tym: 9 Pułk Ułanów Małopolskich. Wielka księga Kawalerii Polskiej tom 12. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012. ISBN 978-83-7769-271-4.
• Bohdan Królikowski: Kres ułańskiej epopei. Szkice do dziejów kawalerii rozpoznawczej i pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1947. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 2007. ISBN 83-7306-332-3.
• Zbigniew Lalak: Kawaleria pancerna w PSZ 1900-1945. Warsaw: Pegaz-Bis: O.K. Media, 2004. ISBN 83-60619-00-X.
• Bogusław Polak: Lance do boju: szkice historyczne z dziejów jazdy wielkopolskiej X wiek – 1945 r. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986, s. 252–253. ISBN 83-03-01373-4.
• Andrzej Przybyszewski: 9 Pułk Ułanów Małopolskich. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 78. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2002. ISBN 83-88773-05-4.
• Klemens Rudnicki, „Na polskim szlaku. Wspomnienia z lat 1939–1947.”, Wydanie II, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1983.
• Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2004. ISBN 978-83-7188-691-1.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2.
• Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
• Jan Tatara: Zarys historji wojennej 9-go pułku ułanów. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
• Księga Jazdy Polskiej. Bolesław Wieniawa-Długoszowski (red.) Bronisław Rakowski (red.) Władysław Dziewanowski (red.) Karol Koźmiński (red.) Stanisław Strumph-Wojtkiewicz (red.) Stanisław Ostoja-Chrostowski (red.) Stanisław Haykowski (ilust.). Warszawa: Zakłady Graficzne Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, 1938.
• Wojsko Polskie 1939–1945 – Barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.