Alfabet arabski

Alfabet arabski

Alfabet arabskipismo będące abdżadem, używane do zapisu języka arabskiego, a także innych języków. Powstało z nabatejskiej odmiany pisma aramejskiego. Rozpowszechnione w krajach muzułmańskich.

Historia

Najstarsze zabytki pochodzą z IV wieku n.e. (inskrypcje z Rammu i An-Namara). Istnieje wiele odmian pisma arabskiego. Do najważniejszych należą pismo kwadratowe (kufickie) i okrągłe (naschi).

Początkowo pismo arabskie istniało w dwóch formach, pisma monumentalnego służącego do zapisu Koranu (maszk) i pisma kancelaryjnego. W X wieku wezyr abbasydzki Ibn Mukla (886–940) opracował proporcje pisma arabskiego kancelaryjnego oparte na proporcjach koła i kwadratu wytyczanych trzcinką i cyrklem (naschi).

Z naschi rozwinęły się odmiany pisma o okrągłych kształtach:

  • suls – używany głównie w kancelariach, charakteryzujący się mocnym wydłużeniem liter; w okresie panowania dynastii Safawidów w Iranie wykorzystywany w inskrypcjach zdobiących budowle sakralne;
  • muhakkak – zbliżony do suls, częstszy w zachodniej części świata muzułmańskiego;
  • rihani;
  • ruka.

Pismo monumentalne maszk przekształciło się w VIII wieku za sprawą kaligrafów z Kufy w odmianę o kwadratowym zarysie (pismo kufickie, dukt kufi). Stosowane było do zapisu tekstów religijnych, jako motyw dekoracyjny było obecne w architekturze, na naczyniach i tkaninach. W Maghrebie stosowana była odmiana pisma, wywodząca się z form kwadratowych (pismo maghrebskie). W Iranie powstało m.in. pismo talik („zwisające”), którego od XII wieku używano w poezji i ceramice. Pod koniec XIV wieku kaligraf i miniaturzysta Ali z Tabrizu wprowadził modyfikacje, tworząc nasta'liq, które rozpowszechniły się w Turcji i Indiach. Na początku XVI wieku w Turcji powstało pismo diwani (kancelaryjne), a w XVII wieku szekaste („łamane”), charakteryzuje się mocnym ściśnięciem liter przy jednoczesnym zaznaczeniu ich łuków, przez co pismo to jest czytelne tylko dla wyjątkowo wprawnego czytelnika.

Zasady zapisu

Pismo zapisywane jest z prawa na lewo. Ma 18 podstawowych znaków, które po uzupełnieniu jedną, dwiema lub trzema kropkami tworzą 28 liter oznaczających spółgłoski oraz samogłoski długie i dyftongi. Samogłoski krótkie są w piśmie arabskim pomijane, dlatego jest ono klasyfikowane jako abdżad. Czasami stosuje się jednak na ich oznaczenie dodatkowe znaki samogłoskowe (w arabskich elementarzach i w Koranie).

Litery mogą mieć różne formy w zależności od pozycji w wyrazie (początkowej, środkowej, końcowej albo izolowanej).

Dekoracyjne zapisywanie wersów Koranu doprowadziło w ciągu ponad 1400 lat do powstania wielu szkół kaligrafii. W świecie arabskim kaligrafia uznawana jest za jedną z najwyższych form sztuki. Ma szczególne znaczenie, ponieważ przekazuje treść Koranu – świętej księgi islamu.

Litery arabskie oraz transkrypcja i transliteracja

Litery arabskie wraz z transliteracją ISO oraz transkrypcją polską i IPA
Litera arabskaTranskrypcja / transliteracja
postać izolowanapostać końcowapostać środkowapostać początkowatranskrypcja polskatransliteracja ISOtranskrypcja IPA
اـاaā[aː], [ʔ]
بـبـبـبـbb[b]
تـتـتـتـtt[t]
ثـثـثـثـs[θ]
جـجـجـجـǧ[]
حـحـحـحـh[ħ]
خـخـخـخـch[x]
دـدdd[d]
ذـذz[ð]
رـرrr[r]
زـزzz[z]
سـسـسـسـss[s]
شـشـشـشـszš[ʃ]
صـصـصـصـs[sˁ]
ضـضـضـضـd[dˁ]
طـطـطـطـt[tˁ]
ظـظـظـظـz[ðˁ]
عـعـعـعـ(-)'[ʕ]
غـغـغـغـgh[ɣ], [ɡ] w wielu zapożyczeniach
فـفـفـفـff[f]
قـقـقـقـkq[q]
كـكـكـكـkk[k]
لـلـلـلـll[l]
مـمـمـمـmm[m]
نـنـنـنـnn[n]
هـهـهـهـhh[h]
وـوw, uw, ū[w]
يـيـيـيـj, ij, ī[j]
ةـة(-), t(-), t[a], [at]
ىـىaà[aː]

Uwaga: Litery ا‬, د‬, ذ‬, ر‬, ز‬, و‬, ة‬ i ى‬ nie są łączone w piśmie z literami występującymi po nich, nie posiadają więc formy środkowej i początkowej.

Cyfry arabskie

W piśmie arabskim używa się dwóch rodzajów cyfr: standardowych arabskich oraz tak zwanych wschodnioarabskich, używanych w Iranie (obok tych arabskich), Pakistanie oraz Indiach.

Porównanie cyfr stosowanych w Europie
z arabskimi i wschodnioarabskimi
Cyfry arabskie w EuropieStandardowe
cyfry arabskie
Cyfry
wschodnioarabskie
0‏٠‎‏۰‎
1‏١‎‏۱‎
2‏٢‎‏۲‎
3‏٣‎‏۳‎
4‏٤‎‏۴‎
5‏٥‎‏۵‎
6‏٦‎‏۶‎
7‏٧‎‏۷‎
8‏٨‎‏۸‎
9‏٩‎‏۹‎

Dodatkowe znaki

Hamza

Hamza nie jest zazwyczaj uznawana za literę, mimo że służy do zapisu spółgłoski, jaką jest zwarcie krtaniowe: ‏ؤ‎, ‏ئ‎, ‏إ‎, ‏أ‎, ‏ﺀ‎

Znaki samogłoskowe

Na oznaczenie samogłosek oraz końcówek deklinacyjnych istnieją w piśmie arabskim dodatkowe, zwykle nieużywane znaki. Poniżej znajduje się tabela, uwzględniające niektóre z nich:

Znaki samogłoskowe wraz z nazwą, znaczeniem i przykładami
znakprzykładtranskrypcja przykładunazwaznaczenie
‏َ ‎‏بَ‎bafathakrótkie a
‏ِ ‎‏بِ‎bikasrakrótkie i
‏ُُ ‎‏بُ‎budammakrótkie u
‏َ ‎‏بَا‎fatha + alifdługie ā
‏ِ ‎‏بِي‎kasra + jdługie ī
‏ُ ‎‏بُو‎damma + wāwdługie ū
‏ْ ‎‏بَيْ‎bajsukunbrak samogłoski
‏ّ ‎‏بَبَّ‎babbaszaddawydłużenie danej spółgłoski
‏ٌ , ُُ‎ ‏بٌ‎bunnunacja; końcówka -unI przypadek imienia w stanie nieokreślonym (podwojona damma)
‏ٍ ‎‏بٍ‎binnunacja; końcówka -inII przypadek (podwójna kasra)
‏ً ‎‏بَةً‎batannunacja; końcówka -anIII przypadek (podwójna fatha)
‏اً‎‏بًا‎banIII przypadek (podwójna fatha), z dodawaną na ogół literą alif

Ligatury

W alfabecie arabskim istnieją również ligatury. Ligatura powstająca z połączenia liter lām i ’alif (tzn. lā) jest obligatoryjna, inne (np. ‏ﷲ‎ dla Allah) można zastępować ciągiem liter.

  • ‏ﻻ‎ – lā jedna z partykuł przeczących; także samodzielna jako nie (odpowiedź na pytanie ogólne)
  • ‏ﻼ‎ – lā połączenie lā wewnątrz wyrazu

W innych językach

Pisma arabskiego używa się także do zapisu różnych języków w regionach zdominowanych przez islam, m.in. perskiego, urdu, kurdyjskiego, paszto, ujgurskiego, suahili (obok pisma łacińskiego), a do roku 1929 zapisywano nim także język turecki. W Azji Południowo-Wschodniej był wykorzystywany do zapisywania pewnej grupy języków austronezyjskich (m.in. malajskiego[1], aceh, minangkabau, bandżar[2], tausug[3] i maguindanao[4]) oraz języków ternate i tidore[2][5][6]. W przypadku malajskiego pismo arabskie (w wariancie jawi) wciąż jest używane, aczkolwiek jedynie sporadycznie[1].

W przeszłości pismo to służyło także do zapisu języków muzułmańskich narodów Kaukazu i Azji Środkowej, np. czeczeńskiego i uzbeckiego, do lat 30. XX wieku, kiedy to Rosjanie wprowadzili tam cyrylicę. Służyło również do zapisu języka polskiego czy języka białoruskiego przez Tatarów oraz języka bośniackiego (tzw. arabica).

W niektórych językach, np. perskim czy kurdyjskim, używa się czterech dodatkowych liter na oznaczenie dźwięków obcych językowi arabskiemu:

Dodatkowe litery
w innych językach
głoskaliteranazwa
[p]‏پ‎pe
[t͡ʃ] (č)‏چ‎če
[ʒ] (ż)‏ژ‎że
[ɡ]‏گ‎gaf

W języku paszto obok liter arabskich i perskich używane są litery modyfikowane przez dodanie małego kółeczka (zwanego ‏پندك‎ pandak), oznaczające spółgłoski szczytowe: ‏ټ‎ [ʈ], ‏ډ‎ [ɖ], ‏ړ‎ [ɺ̢], ‏ڼ‎ [ɳ]. Istnieją też litery będące wariantami liter arabskich z mniejszą lub większą liczbą kropek: ‏څ‎ [ʦ], ‏ځ‎ [ʣ], ‏ښ‎ [ʂ], ‏ږ‎ [ʐ], ‏ې‎ [e] i ‏ئ‎ [-əj].

W sztuce

W krajach muzułmańskich powszechna była sztuka kaligrafii, pismo było także elementem zdobniczym w architekturze.

Przypisy

  1. a b Philipp Strazny: Encyclopedia of Linguistics. T. 2. New York: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 646. ISBN 978-1-57958-451-1. OCLC 55679645. [dostęp 2022-09-10]. (ang.).
  2. a b Oman Fathurahman: Filologi Indonesia: Teori dan Metode. Jakarta: Prenada Media, 2015, s. 128. ISBN 978-623-218-153-3. OCLC 1001307264. [dostęp 2022-09-07]. (indonez.).
  3. K. Alexander Adelaar, David J. Prentice, Cornells D. Grijns, Hein Steinhauer, Aone van Engelenhoven: Malay: its history, role and spread. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Wyd. e-book (2011). Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 673–693, seria: Trends in Linguistics. Documentation [TiLDOC] 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.673. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC 1013949454. [dostęp 2022-09-08]. (ang.).
  4. Annabel Teh Gallop. Two letters in Maguindanao. „Asian and African studies blog”, 2014-06-26. The British Library Board. [dostęp 2022-09-10]. [zarchiwizowane z adresu 2022-09-10]. (ang.). 
  5. Paul Michael Taylor. From mantra to mataráa: Opacity and Transparency in the Language of Tobelo Magic and Medicine (Halmahera Island, Indonesia). „Social Science & Medicine”. 27 (5), s. 425–436, 1988. DOI: 10.1016/0277-9536(88)90365-6. ISSN 0277-9536/88. OCLC 115847538. (ang.). 
  6. Holger Warnk. The coming of Islam and Moluccan-Malay culture to New Guinea c.1500–1920. „Indonesia and the Malay World”. 38 (110), s. 109–134, 2010. DOI: 10.1080/13639811003665454. ISSN 1363-9811. OCLC 4839504188. (ang.). 

Media użyte na tej stronie

RomanA-01.svg
This image can't have copyright.
書.svg
The Chinese character , in semi-cursive script. The meaning in English: "book", "writing", "calligraphy".
This file is used as the logo of WikiProject Writing systems on the English Wikipedia.
Arabic alphabet.png
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Arabic albayancalligraphy.svg
"Arabic" in written Arabic (Naskh script)