Andrzej Marek (artysta)

Andrzej Marek
Marek Arnstein
Ilustracja
Andrzej Marek (ok. 1907)
Data i miejsce urodzenia

2 stycznia 1880
Warszawa

Data śmierci

1943

Andrzej Marek, właśc. Marek Arnstein lub Arenstein bądź Arnsztejn (ur. 2 stycznia 1880 w Warszawie, zm. 1943) – polski dramaturg, teatrolog i reżyser teatralny oraz filmowy pochodzenia żydowskiego.

Życiorys

Urodził się w żydowskiej rodzinie inteligenckiej jako syn Adama Arnsteina i Dory z domu Gotsfart[1]. Ukończył szkołę średnią w Sanoku[1]. Był konwertytą na katolicyzm[2]. Do 14 roku życia nie znał języka polskiego, później samodzielnie się go nauczył[3]. Podczas I wojny światowej pracował w rosyjskiej służbie sanitarnej[1].

Od 1900 roku był dziennikarzem w wydawanym w Warszawie piśmie Izraelita. Autor sztuk o tematyce żydowskiej, które napisał w języku polskim: Chasydzi (1900), Wieczna bajka (1901), Pieśniarze (1902), Fanatycy, Królestwo krzywdy, Nędzarze, Królowa Sabat, Gdy liście spadają, Noemii[1]. Adaptował dla teatru także utwory literatury żydowskiej m.in. Dybuk, Golem, Mirełe Efros, Żyda na stos, Bóg-szatan i człowiek, Ta, która zwycięża, Tajemnica powodzenia, Fenomenalna umowa[1]. Jako reżyser i scenarzysta filmowy debiutował w 1911 roku niemym filmem Chasydka i odstępca. Pod koniec tego samego roku nakręcił dramat Okrutny ojciec a w 1912 roku zaadaptował na potrzeby filmu sztukę Mirełe Efros. W 1912 roku wyjechał do Los Angeles, gdzie ukończył kurs teatrologiczny[1] oraz współpracował z wybitnymi działaczami teatru żydowskiego N. Zemachem i M. Schwartzem. Następnie współtworzył teatr Habima w Moskwie, a także współpracował z innymi teatrami żydowskimi na świecie.

W 1924 wrócił do Polski i otrzymał ze Związku Artystów Scen Polskich dyplom reżyserski[1] i prawo reżyserowania sztuk teatralnych. Reżyserował wyłącznie sztuki o tematyce żydowskiej w większości dla scen teatrów żydowskich. Rzadko wystawiał w teatrach polskich. W 1928 wystawił jako jeden z pierwszych w Polsce przedstawienie na scenie kolistej ze scenografią (przedstawienie Golem na arenie cyrku warszawskiego). Był również autorem esejów, humoresek, pieśni, opowiadań i recenzji publikowanych w prasie polskiej i żydowskiej. W 20-leciu międzywojennym był pionierem kina jidysz, jako współpracownik przedsiębiorstwa filmowego „Siła”, które należało do Mordechaja Towbina i blisko współpracowało z Warszawskim Żydowskim Teatrem Artystycznym Idy Kamińskiej. To właśnie Andrzej Marek był reżyserem i jednocześnie scenarzystą pierwszych produkcji wytwórni: „Okrutny ojciec”, „Chasydka i odstępca”, „Macocha”, „Mirełe Eros” i „Chasia sierotka”[4]. Był popularyzatorem sztuki żydowskiej wśród ludności polskiej wystawiając na scenach teatrów polskich w latach 1925-1929 kilka najbardziej popularnych sztuk pisarzy żydowskich. Spośród wystawionych przez Marka sztuk największy sukces odniósł „Golem” H. Lejwika, prezentowany na okrągłej scenie warszawskiego cyrku[5]. Został uznany jednym z najwybitniejszych reżyserów żydowskich swojej epoki[6][7].

Podczas II wojny światowej przebywał w getcie warszawskim, gdzie pisał sztuki dla teatrzyków żydowskich. Był jurorem w konkursach młodych talentów w departamencie kultury Gminy[8]. Był twórcą i kierownikiem literacko-artystycznym otwartego tam w lipcu 1941, mieszczącego się w kościele św. Augustyna przy ul. Nowolipki i grającego języku polskim Nowego Teatru Kameralnego. Wyreżyserował tam sztuki pt. Finał małżeństwa, Moje żony mnie zdradzają, Potęga pieniądza, Pieśniarzy Ghetta wystawione jako Boski śpiewak. Teatr został zlikwidowany wraz z likwidacją dzielnicy żydowskiej[9]. Przemawiał podczas jubileuszu artystycznego aktora Michała Znicza[10].

Poniósł śmierć w 1943 po likwidacji warszawskiego getta. Według różnych źródeł zmarł w czasie likwidacji getta, został zamordowany przez Niemców w komorze gazowej w niemieckim obozie śmierci Treblinka, lub deportowany do obozu na Majdanku został zamordowany w komorze gazowej razem z Abrahamem Pfeferem (według relacji syna Abrahama - Jerzego Pfeifera)[11].

Twórczość

Reżyser

Scenarzysta

Kierownik artystyczny

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g Stanisław Łoza (red.): Czy wiesz kto to jest?. Warszawa: Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, 1938, s. 466.
  2. ↑ Hasło o kościele św. augustyna w Warszawie na stronie sztetl.org.pl (stan na 24 sierpnia 2012). [dostęp 2016-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (26 listopada 2016)].
  3. ↑ Andrzej Marek. „Nowości Illustrowane”. Nr 51, s. 10, 21 grudnia 1907. 
  4. ↑ Artykuł Adama Ważyńskiego „Kino jidysz w Polsce” na stronie jidyszland.pl (stan na 24 sierpnia 2012). [dostęp 2016-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2 kwietnia 2015)].
  5. ↑ Historia Żydów w Polsce - krótki wykład. Część XXIII na stronie sztetl.org.pl (stan na 24 sierpnia 2012). [dostęp 2016-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (26 listopada 2016)].
  6. ↑ Artykuł Anny Pawlikowskiej o Esterze Racheli Kamińskiej na stronie Forum Żydzi-Chrześcijanie-Muzułmanie (stan na 24 sierpnia 2012)
  7. ↑ Artykuł Joanny Ritt „Teatru żydowskiego w Polsce – życie po życiu” na stronie tygielkultury.eu (stan na 24 sierpnia 2012). [dostęp 2016-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 września 2009)].
  8. ↑ Henryk Bryskier "Fragmenty relacji drukowane w „Pamiętniki z getta warszawskiego” w opr. M. Grynberga" str. 97
  9. ↑ Artykuł „Ostańce – spacer śladami getta warszawskiego” na stronie dzieje.pl (stan na 24 sierpnia 2012)
  10. ↑ Nota biograficzna na stronie Getto Warszawskie. [dostęp 2016-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-26)].
  11. ↑ Jerzy Pfefer "Pamiętniki Żydów; sygn.302/23; w Archiwum ŻIH; autor: Jerzy Pfefer; tytuł: Moja ucieczka z Majdanka". [dostęp 2016-11-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-26)].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Andrzej Marek (1907).jpg
Andrzej Marek (1907)