Bateria artylerii nr 31 (XXXI) im. Heliodora Laskowskiego

31 (XXXI) Bateria Artylerii Nadbrzeżnej im. Heliodora Laskowskiego
Historia
Państwo

 II Rzeczpospolita

Sformowanie

1935

Rozformowanie

1939

Tradycje
Rodowód

Oddział Artylerii Nadbrzeżnej, 1 bateria DAN

Dowódcy
Pierwszy

kpt. mar. Stanisław Kukiełka

Ostatni

kpt. mar. Zbigniew Przybyszewski

Działania zbrojne
Obrona Wybrzeża w kampanii wrześniowej
Organizacja
Dyslokacja

Hel

Rodzaj sił zbrojnych

Marynarka Wojenna

Rodzaj wojsk

artyleria

Podległość

Dywizjon Artylerii Nadbrzeżnej, Rejon Umocniony Hel

31 (XXXI) Bateria artylerii im. Heliodora Laskowskiego w Helu – czterodziałowa bateria artylerii nadbrzeżnej kalibru 152,4 mm, ustawiona na cyplu Półwyspu Helskiego, nazywana też „baterią cyplową”. Wchodziła w skład Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej, Rejonu Umocnionego Hel. W 1939 stanowiła bardzo ważny element polskiej obrony Wybrzeża.

Bateria składała się z czterech odkrytych stanowisk żelbetowych, uzbrojonych w działa kalibru 152,4 mm Bofors, wyposażone w maski pancerne, odkryte od tyłu. Stanowiska dział były rozmieszczone w lesie i maskowane siatkami. Na dolnym poziomie stanowisk, pod działami, znajdował się magazyn z zapasem amunicji.

Sformowanie baterii

Model stanowiska z działem 152,4 mm

Bateria „helska”, „cyplowa” została sformowana na podstawie rozkazu Szefa Sztabu Głównego WP L.dz. 370/IIIF tjn. z dnia 26 lutego 1934 r. oraz rozkazu Szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej L.dz. 562/34 tjn. z dnia 27 lutego 1934 r[1]. Rozmowy na temat zakupu czterech dział artylerii nadbrzeżnej średniego kalibru rozpoczęto na początku 1933. Z inicjatywy kmdr. ppor. Heliodora Laskowskiego, kierownika Szefostwa Artylerii i Służby Uzbrojenia Kierownictwa Marynarki Wojennej, do przetargu zaproszono szwedzką firmę Bofors. W dziedzinie sprzętu artyleryjskiego Marynarka Wojenna (jako pierwsza z polskich sił zbrojnych) rozpoczęła długotrwałą współpracę z „Boforsem” (w armaty Boforsa wyposażone były polskie kontrtorpedowce typu Grom i okręty podwodne). Pierwszą umowę z Boforsem podpisano 20 grudnia 1933 na dostawę czterech armat kal. 152,4 mm wz. 35 dla nowej baterii nadbrzeżnej na Helu. Bezpośredni nadzór nad próbami poligonowymi w Szwecji i późniejszym montażem armat na Helu był sprawowany z ramienia Marynarki Wojennej przez chor. mar. Jana Lichego. W czerwcu 1935 pierwsza partia dostawy została załadowana na polski transportowiec wojskowy ORP Wilia i przewieziona do Gdyni. Stamtąd transportem kolejowym działa zostały przewiezione na Hel. Druga partia w ten sam sposób dotarła do miejsca przeznaczenia we wrześniu. Tworzenie obsady baterii podjęto w maju 1935 roku na Oksywiu dowódcą jej został por. mar. Władysław Trzciński. W czerwcu 1935 roku obsada otrzymała nazwę „Oddział Artylerii Nadbrzeżnej”, w lipcu przeniesiona została na Hel i weszła w skład Baterii Kadrowej Artylerii Nadbrzeżnej przeformowanej z Kompanii Artylerii Nadbrzeżnej MW. Oddział składał się z 1 oficera, 6 podoficerów i 57 marynarzy. Oddział wziął udział w montażu dział na stanowiskach. Zarządzeniem Ministra Spraw Wojskowych 26 czerwca 1935 roku otrzymała nazwę „1 bateria Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej”[2]. Niedługo potem, w 1936 zmieniono jej nazwę na XXXI Bateria. Po przedwczesnej śmierci inicjatora, kmdr. ppor. Heliodora Laskowskiego, 1 stycznia 1937 baterii nadano jego imię. Planowano budowę drugiej takiej baterii (4 działa 152,4 mm Bofors) na Półwyspie Helskim, ale projektu do wybuchu wojny nie zrealizowano. Ostatecznie bateria w 1939 roku na etacie pokojowym liczyła 2 oficerów i 160 podoficerów i marynarzy.

Dane armaty Boforsa 152,4 mm wz. 35

  • kaliber 152,4 mm
  • amunicja: 152,4 × 1250R
  • długość: lufy 55 kalibrów
  • masa pocisku: 47 kg (przeciwpancerne i burzące)
  • prędkość początkowa: 920 m/s
  • zasięg: 22 400 lub 26 000 m
  • kąty ostrzału:
    • pionowego: −8° do +47°
    • poziomego: 360°
  • masa działa: 10 500 kg
  • przebijanie pancerza: 78 mm z odległości 15 km
  • szybkostrzelność: 6 strz./min

Bateria w czasie kampanii wrześniowej

Stanowisko baterii Laskowskiego w 1939 r.
Zamaskowana wieża kierowania ogniem w 1939 r.
Uszkodzenie kazamaty działa kal. 150 mm pancernika „Schleswig-Holstein”, odniesione 27 września 1939 r. podczas walki z baterią im. Heliodora Laskowskiego.

XXXI bateria została zmobilizowana w trakcie mobilizacji alarmowej w grupie zielonej w czasie 24 godzin, przez dywizjon artylerii nadbrzeżnej[3]. W czasie wojny baterią dowodził kpt. mar. Zbigniew Przybyszewski, a w czasie jego krótkotrwałego pobytu w szpitalu (ranny), funkcję tę pełnił kpt. mar. Bohdan Mańkowski. XXXI bateria osiągnęła stan 4 oficerów i 230 podoficerów i marynarzy. Stan uzbrojenia: 4 armaty wz. 35 kal. 152,4 mm, 2 armaty wz. 1897 kal. 75 mm na podstawach morskich wz. 1916, 1 nkm wz. 30 2 × 13,2 mm, 4 ckm wz. 30 i 4 rkm. Dodatkowo po 3 września w skład baterii do obrony przeciwlotniczej z zatopionego ORP „Gryf” włączono: 1 armatę plot. wz. 36 2 × 40 mm, 3 nkm wz. 30 2 × 13,2 mm[4].

1 września ok. godz. 14:00 bateria została zaatakowana przez 25–28 samolotów bombowych Ju-87, walkę z nimi podjęły nkm i ckm baterii, uszkodzeniu uległa jedna armata kal. 75 mm, wartownia i linie telefoniczne, zniszczeniu uległ prowizoryczny schron na amunicję kal. 75 mm. Rannych zostało 5 marynarzy, w tym 3 ciężko. 2 września o godz. 18:15 teren baterii został zbombardowany przez 6 samolotów, od godz. 20:00 i przez noc 2/3 września teren baterii był bombardowany przez naloty nękające niemieckich wodnosamolotów, co 15–20 minut. W wyniku czego uległ uszkodzeniu wysokościomierz dalmierza, zerwano kable energetyczne oraz odsłonięto też fundamenty działa nr 4. Wszystkie uszkodzenia naprawiono i przywrócono stan poprzedni. Bateria brała udział w porannej bitwie artyleryjskiej 3 września 1939 z dwoma niszczycielami niemieckimi „Leberecht Maass” i „Wolfgang Zenker”, a następnie o godz. 10.00 do niszczyciela "Fredrich Eckoldt". Pomiędzy 4, a 10 września teren baterii był obiektem kilku nalotów niemieckiego lotnictwa, według polskich źródeł obsługa nkm nr 2, 4 września zestrzeliła niemiecki samolot. 11 września o godz. 14:30 stojący w basenie amunicyjnym Westerplatte, pancernik „Schleswig-Holstein” ostrzelał teren baterii 15 pociskami. Tego dnia wspierała oddziały Lądowej Obrony Wybrzeża wspólnie z minowcami OORP „Czajka”, „Jaskółka”, „Rybitwa” ostrzeliwując niemieckie oddziały; 32 pułku Grenzwache w Redzie i SS „Heimwehr Danzig” w Mostowym Błocie, w trakcie wsparcia LOW wystrzelono 58 pocisków. Według polskich źródeł 18 września ok. godz. 17:00 pancernik „Schleswig-Holstein” miał ostrzeliwać teren baterii uszkadzając kabel energetyczny, odłamki przebiły ściany centrali artyleryjskiej. 19 września od godz. 10:05 pancernik „Schleswig-Holstein” ostrzelał między innymi teren baterii 35 salwami. Jeden z pocisków kal. 280 mm wybuchł na platformie armaty nr 1 powodując uszkodzenia maski działa i przedpiersia, zerwane zostało maskowanie stanowiska, zerwane kable telefoniczne i zasilanie dalmierza geodezyjnego[5]. 21 września ponownie cumujący w Gdańsku pancernik „Schleswig-Holstein” ostrzelał półwysep, w tym teren baterii 6 pociskami zrywając kabel energetyczny i zasilanie dalmierza geodezyjnego. 23 września ok. godz. 10:00 pancerniki „Schleswig-Holstein” i „Schlesien” ostrzelały cały półwysep, w tym teren baterii XXXI, uszkodzeniu uległy; tory kolejki wąskotorowej, droga i dalmierz zapasowy. 24 września od godz. 9:06 jak poprzedniego dnia pancerniki ostrzelały półwysep i baterię „helską”, bez efektów. Bateria stoczyła dwukrotny pojedynek artyleryjski z niemieckimi pancernikami szkolnymi „Schleswig-Holstein” i „Schlesien”. Pierwszy 25 września, salwy baterii uzyskały nakrycie i zmusiły pancerniki do odwrotu pod osłoną zasłony dymnej. Dwukrotne trafienie działa nr 3 wyłączyło je z walki oraz trafienie w działo nr 1 również je unieruchomiło. Uszkodzeniu uległ dalmierz artyleryjski, poległo 2 marynarzy, 10 zostało rannych, w tym 5 ciężko. Ranny został też kpt. Przybyszewski. Pancerniki wystrzeliły 130 pocisków 280 mm i 123 pocisków 150 mm, a bateria „cyplowa” ponad 200. Drugi pojedynek 27 września, zakończony uzyskaniem na pierwszym z nich jednego trafienia w pancerz kazamaty prawo burtowego działa 150 mm i ranieniem 7 członków załogi. W baterii uszkodzeniu uległa wieża kierowania ognia, jej przechył i wiodące na nią kable energetyczne. Wystrzelono z baterii 30 pocisków. Dzięki dobremu maskowaniu, bateria nie poniosła większych szkód w trakcie kampanii, mimo nalotów lotnictwa i ostrzału pancerników. Do 30 września prowadzono prace naprawcze na terenie baterii, raport ze składu amunicyjnego stwierdził kończącą się amunicję do dział 152,4 mm (zostało jej na 15 minut ognia ciągłego). 1 października podjęto decyzję o kapitulacji i po zawieszeniu broni podjęto częściowe zniszczenie dalmierzy i przekaźników. 2 października bateria wraz z garnizonem Helu skapitulowała[6].

Wykaz pojedynków baterii 31 (XXXI) z niemieckimi okrętami:

  • 3 IX godz. 6.:53–7:05 ostrzał niszczycieli „Leberecht Maass” i „Wolfgang Zenker” walczącymi z ORP "Gryf" i ORP Wicher", bateria wystrzeliła w kierunku niszczycieli 28 pocisków (7 salw), oba okręty pod osłoną zasłony dymnej wycofały się,
  • 3 IX o godz. 11.32 bateria ponownie otworzyła ogień do niszczyciela "Fredrich Eckoldt" płynącego na linię dozoru, wystrzeliwując 10 pocisków uzyskując nakrycie, jednostka wycofała się pod osłoną zasłony dymnej,
  • 6 IX godz. 15:03 ostrzał przez armaty 75 mm „oświetlające” wspólnie z 43 baterią 1. R. Flotille (1 Flotylla Kutrów Trałowych),
  • 7 IX godz. 9:10–9:30 ostrzał przez armaty 75 mm „oświetlające” wspólnie z XXXII baterią 5. H.S.-Flotille (5 Flotylla Ochrony Portów),
  • 14 IX godz. 8:30 ostrzał przez armaty 75 mm „oświetlające” wspólnie z 44 baterią trałowca M-132,
  • 19 IX cały poranek ostrzelano wspólnie z XI baterią zespół jednostek trałujących i ostrzeliwujących obronę na Kępie Oksywskiej: M 3, „Nettelbeck”, „Fuchs”, S.V.K. Verband (6 okrętów), 1 Flotylla Kutrów Trałowych (5 okrętów),
  • 19 IX godz. 15.05–15.15 ostrzelano wspólnie z XI baterią zespół jednostek trałujących i ostrzeliwujących obronę na Kępie Oksywskiej: M 132, „Arkona”, „Drache”, „Otto Braun”,
  • 25 IX godz. 9.:22–10:45 ostrzelano pancerniki „Schlesien”, „Schleswig-Holstein”,
  • 27 IX godz. 12.:05–13:14 ostrzelano pancerniki „Schlesien”, „Schleswig-Holstein” uzyskując trafienie w ten drugi[7].

Bateria po wojnie

Po II wojnie światowej, w oparciu o stanowiska dział dawnej 31. Baterii została w 1946 zorganizowana 2 Bateria 13 Samodzielnego Dywizjonu Artylerii Nadbrzeżnej. Pierwszym dowódcą Dywizjonu został przedwojenny dowódca baterii – kmdr. ppor. Zbigniew Przybyszewski, który wkrótce jednak został usunięty, a następnie uwięziony i w wyniku tzw. spisku komandorów stracony w ramach represji stalinizmu. W okresie 1948–1949 zbudowano dodatkowe stanowisko ogniowe, a działa 152 mm Boforsa zamieniono na radzieckie działa B-13 kalibru 130 mm (co wymagało przebudowy stanowisk, m.in. podwyższenia podłogi przez ułożenie 40 cm warstwy mieszanki betonowej). W 1950 rozwiązano dywizjon, a na jego miejsce utworzono Baterię Artylerii Stałej (BAS) i otrzymała nazwę 13 BAS. Bateria ta funkcjonowała do 1976 roku, kiedy to ostatecznie zrezygnowano w Polsce z artylerii nadbrzeżnej.

Pierwsza od prawej armata Bofors kal. 152 mm wz. 1935 z baterii im. Heliodora Laskowskiego na Helu, eksponowana w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Zachowały się przebudowane stanowiska baterii, znajdujące się na terenie wojskowym w Helu oraz dwie oryginalne armaty 152 mm. Jedna z armat znajduje się w Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni (wystawa plenerowa), a druga w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

W maju 2008 roku staraniem Muzeum Obrony Wybrzeża odrestaurowano i oddano do zwiedzania stanowisko nr 4 bat. Laskowskiego wraz z zachowaną na nim powojenną armatą B-13 i galerią umieszczoną w podziemiach stanowiska.

Obsada dowódcza baterii

Dowódcy baterii

Zastępcy dowódcy baterii[9]

  • por. mar. Franciszek Pitułko (do VII 1936)
  • chor. mar. Stanisław Brychcy (p.o. VII 1936 – 1 IX 1936)
  • por. mar. Bohdan Mańkowski (1 IX 1936 – 8 IV 1937)
  • ppor. mar. Zbigniew Deżakowski (p.o. od 1 XI 1938)
  • por. mar. Kazimierz Hess (16 I – 27 V 1939)
  • ppor. mar. Bolesław Chrostowski (24 VIII – 2 X 1939)

Przypisy

  1. Nadolny 2013 ↓, s. 20.
  2. Nadolny 2013 ↓, s. 21–22.
  3. Rybka i Stepan 2010 ↓, s. 712.
  4. Nadolny 2020 ↓, s. 80–81.
  5. Nadolny 2013 ↓, s. 47–52.
  6. Nadolny 2013 ↓, s. 52–55.
  7. Bartelski 2014 ↓, s. 63–75.
  8. a b c Nadolny 2020 ↓, s. 74.
  9. Nadolny 2020 ↓, s. 77–78.

Linki zewnętrzne

Bibliografia

  • Waldemar Nadolny – Bateria Cyplowa im. Heliodora Laskowskiego oraz 13 Bateria Artylerii Stałej, Zeszyt Helski Muzeum Obrony Wybrzeża, 2007 r.
  • Jacek Jarosz – Artyleria nadbrzeżna polskiego wybrzeża, Wyd. Region 2018 r.
  • zbiorowe – Półwysep Helski. Historia orężem pisana, Wydawnictwo Adam Marszałek, 2009 r.
  • Waldemar Nadolny: Bateria Helska. Cyplowa bateria im. Heliodora Laskowskiego. Wielki Leksykon Uzbrojenia Wrzesień 1939, tom 13. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2013. ISBN 978-83-7769-561-6.
  • Waldemar Nadolny: Artyleria nadbrzeżna. Wielki Leksykon Uzbrojenia Wrzesień 1939 tom 69.. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2015. ISBN 978-83-7945-043-5.
  • Roman Bąkowski, W cieniu sławnej siostry czyli nie tylko baterią „cyplową” polska artyleria nadbrzeżna w 1939 roku stała, „Morze Statki i Okręty Wydanie Specjalne” (4/2014), Warszawa: Magnum X, ISSN 1426529X.
  • Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
  • Waldemar Nadolny: Bateria cyplowa. Wielki Leksykon Uzbrojenia Wrzesień 1939 wydanie specjalne tom 3/2020. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020. ISBN 978-83-7989-290-7.
  • Andrzej Bartelski, Działania artyleryjskie na Wybrzeżu w czasie Wojny Polskiej 1939 roku, „Morze Statki i Okręty Wydanie Specjalne” (4/2014), Warszawa: Magnum X, ISSN 1426529X.

Media użyte na tej stronie

Flag of Poland (1928–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Poland (1927–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
MU-2 152 mm & B-34 100 mm & Bofors 152 mm MWP 02.jpg
Autor: Zala, Licencja: CC BY-SA 4.0
Od lewej: radzieckie armaty nadbrzeżne - MU-2 kal. 152 mm pochodząca z 3. BAS z Helu i B-34-U kal. 100 mm oraz armata Bofors kal. 152 mm wz. 1935 z baterii im. Heliodora Laskowskiego na Helu, eksponowane w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Bateria Cyplowa dzialo 01.jpg
Zamaskowane stanowisko armaty Bofors kal. 152,4 mm 31. Baterii im. Heliodora Laskowskiego na Helu.
Bateria Cyplowa wieza.jpg
Zamaskowana wieża kierowania ogniem 31. Baterii im. Heliodora Laskowskiego na Helu.
Schleswig-Holstein dzialo 150mm traf.jpg
Uszkodzenie kazamaty działa kal. 150 mm pancernika "Schleswig-Holstein", odniesione 27 września 1939 r. podczas walki z baterią im. Heliodora laskowskiego.