Bisztynek

Bisztynek

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Centrum Bisztynka. Po lewej stronie Brama Lidzbarska, po prawej w głębi kościół św. Macieja
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	bartoszycki
Gmina	Bisztynek
Prawa miejskie	1385
Burmistrz	Marek Dominiak
Powierzchnia	2,16 km²
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	2417[1][2] 1119,0 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 89
Kod pocztowy	11-230
Tablice rejestracyjne	NBA
Położenie na mapie gminy Bisztynek Bisztynek
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Bisztynek
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Bisztynek
Położenie na mapie powiatu bartoszyckiego Bisztynek
54°05′08″N 20°54′00″E/54,085556 20,900000
TERC (TERYT)	2801044
SIMC	0964608
Urząd miejski ul.  Kościuszki 2 11-230 Bisztynek

Rynek w Bisztynku w 1987

Widok na starą zabudowę miejską

Głaz narzutowy o obwodzie 28 m, tak zwany „Diabelski Kamień"

Bisztynek (niem. Bischofstein) – miasto w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Bisztynek.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. Według danych z 1 stycznia 2018 Bisztynek liczył 2417 mieszkańców^[1].

Bisztynek leży na Warmii^[3], na obszarze historycznego pruskiego terytorium Barcji^[4][5]. Nazwa miasta wiąże się z największym głazem narzutowym w województwie warmińsko-mazurskim (niemiecka nazwa Bischofstein oznacza biskupi kamień). Kamień ten nazywany jest Diabelskim Kamieniem. Lokalny ośrodek usługowo-handlowy i turystyczny. Bisztynek jest członkiem sieci miast Cittaslow.

Historia

Bisztynek założony został najpierw jako wieś w 1346 na miejscu wcześniejszej osady pruskiej o nazwie Strowangen. Przez niemieckich kolonistów wieś nazwana została Schöneflys (Piękny Strumień). Wieś założona przez wójta krajowego Brunona Lutra, lokowana na prawie chełmińskim na 66 włókach w dniu 21 listopada 1346 r. 6 włók wolnych od czynszu należało do zasadźcy – Jana z Rogoża. Wspomniany zasadźca miał także zezwolenie na wybudowanie młyna wodnego oraz do połowu ryb w stawie. Wolnizna dla osadników wynosiła 14 lat. Czynsz ustalono w wysokości połowy grzywny od włóki. Lokację potwierdził w 1349 biskup warmiński Herman. W dniu 30 kwietnia 1385 miasto lokował biskup warmiński Henryk Sorbom. W przywileju kolacyjnym uposażono kościół parafialny, konsekrowany w 1400 pw. św. Marty. W 1364 r. ówczesny sołtys Piotr zbudował drugi młyn, służący do tłoczenia oleju, na co uzyskał pozwolenie od biskupa warmińskiego Jana Stryprocka.

Bisztynek uzyskał prawa miejskie 30 kwietnia 1385 r., kiedy to biskup warmiński Henryk Sorbom nadał Jakubowi von Rosenau przywilej lokacyjny na założenie miasta na części gruntów wsi Strowangen. Miasto otrzymało 4 włoki, przeznaczone na zabudowę i ogrody. Dodatkowo Bisztynek otrzymał 30 włók we wsi Dąbrowa. Prawa miejskie Bisztynka w dniu 26 grudnia 1448 r. potwierdził biskup warmiński Franciszek Kuhschmalz. Wieś Strowangen stała się wsią miejską i z czasem stała się przedmieściem. Nazwa Bisztynek (Bisschofsteyn) po raz pierwszy została wymieniona w dokumencie lokacyjnym z 1448 r. W wieku XVIII nazwę zapisywano jako Bischoffstein a w XIX w. – Bischofstein. Polska nazwa Bisztynek powstała w czasie przynależności Warmii do Rzeczypospolitej.

Miasto zniszczone zostało w 1414 r. w czasie wojny polsko-krzyżackiej, kolejny raz w latach 1454–1466 w wojnie trzynastoletniej i w 1479 w czasie tzw. wojny kleszej. W wyniku pokoju toruńskiego w 1466 r. miasto wraz z całą Warmią weszło w skład Królestwa Polskiego. Zniszczenia powodowały także pożary w latach: 1547, 1589, 1701. W roku 1568 biskup warmiński Stanisław Hozjusz przyznał miastu prawo odbywania dorocznych jarmarków. W roku 1735 Bisztynek zajęły wojska litewskie, opowiadające się za Stanisławem Leszczyńskim, a na miasto nałożono wysokie kontrybucje. Wskutek I rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r. Bisztynek przeszedł pod władzę Prus.

Układ przestrzenny miasta był regularny z prostokątnym rynkiem, centralnie położonym. Prawdopodobnie trzy bramy: Jeziorańską, Lidzbarską i Reszelską wzniesiono przed wybudowaniem murów miejskich. W okresie nowożytnym Bisztynek należał do najlepiej prosperujących miast Warmii, a w niektórych dziedzinach konkurował nawet z Lidzbarkiem. Gotycki ratusz wzmiankowany był w 1568 r., rozbudowano w stylu barokowym. W XVII w. przy rynku znajdowały się domy podcieniowe. W XVIII wieku funkcjonował tu warsztat malarski, prowadzony najpierw przez ojca i syna Langhankich, później przez Karola Mosera.

Parafia w Bisztynku przed reformacją należała do archiprezbiteratu w Zyborku. Miasto miało mury obronne i trzy bramy miejskie: Zyborską, Lidzbarską i Reszelską. W roku 1796 w Bisztynku powstała gmina ewangelicka, która wybudowała sobie kościół w 1888 r. W czasie wojen napoleońskich do miasta dotarła zaraza, która zdziesiątkowała mieszczan^[6].

Na początku XIX wieku w Bisztynku zaczęli się osiedlać Żydzi. W 1821 roku powstał cmentarz żydowski. Po 1847 roku powstała gmina wyznaniowa. Żydzi nie posiadali w mieście synagogi. Liczba mieszkańców wyznania mojżeszowego nie przekroczyła 70 osób. Zajmowali się głównie handlem. Na początku XX wieku przy Rynku swoje sklepy mieli m.in.: L. Petzall, Jenny Jablonski – środki czystości, porcelana, pasmanteria, zabawki, Julius Lurie – dom towarowy z tekstyliami i wyrobami rękodzielniczymi^[7].

Gmina żydowska utrzymywała salę modlitewną (Betstube) pod adresem Markt 1 (obecnie pl. Chopina), cmentarz i ubojnię rytualną.

Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej część rodzin żydowskich wyjechała z miasta. Pozostali zostali następnie aresztowani i wysłani do obozów koncentracyjnych. M.in. w 1938 roku Leo Joseph i Markus Löwe zostali osadzeni w obozach w Dachau i Sachsenhausen. Mieszkańcy pochodzenia żydowskiego znaleźli się w getcie w Theresienstadt, Rydze, Mińsku, Litzmannstadt (Łodzi) oraz niemieckich nazistowskich obozach w Auschwitz, Treblince, Dachau Sachsenhausen, Kulmhof (Chełmno)^[7].

Bisztynek od 1905 uzyskał połączenie kolejowe z Kętrzynem, przez Sątopy-Samulewo i Reszel. Szyny w 1945 r. wywiezione zostały przez Sowietów na wschód. Bisztynek zajęty został przez armię sowiecką 31 stycznia 1945 roku. Największe straty w substancji materialnej poniósł zimą 1945 r. (zniszczenia sięgały 40% budynków mieszkalnych i 80% budynków użyteczności publicznej). Miasto w połowie utraciło historyczną zabudowę, w tym najcenniejsze kamienice wokół rynku. W wyniku konferencji poczdamskiej Bisztynek przekazany został Polsce, zaś jego niemieckojęzyczna ludność wysiedlona. Obecna nazwa Bisztynka została zatwierdzona administracyjnie 12 listopada 1946^[8]. W czasach Polski Ludowej w mieście działał młyn, mleczarnia, szpital i kino^[9]. Środek miasta przez wiele lat nie był praktycznie zagospodarowany. Obecnie do najważniejszych zabytków w Bisztynku należy XIV-wieczny kościół farny pw. św. Macieja i gotycka Brama Lidzbarska.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Bisztynka w 2014 roku^[1].

Zabytki

Kościół św. Macieja i Przenajdroższej Krwi Pana Jezusa

Kościół poewangelicki

• Kościół farny pw. św. Macieja Apostoła i Przenajdroższej Krwi Pana Jezusa - pierwotnie kościół farny w Bisztynku miał być pw. św. Marty, ale biskup Sorbom zmienił tytuł przy konsekracji kościoła na św. Macieja Apostoła. W czasie mszy konsekracyjnej podczas podniesienia Hostii miały upaść na ołtarz krople krwi. Od tamtych czasów świątynia jest traktowana jako sanktuarium Krwi Chrystusa. Budowę gotyckiej świątyni uzupełniono wieżą wybudowaną w XVI w. Świątynia została rozbudowana w pierwszej połowie XVII w. Kościół po dobudowie nawy północnej konsekrował ponownie dnia 4 sierpnia 1748 biskup Adam Stanisław Grabowski. Po pożarze kościoła w 1770 r. i późniejszej odbudowie – w formie trójnawowej hali świątynię konsekrował 5 sierpnia 1781 biskup Karol Hohenzollern w obecności biskupa Ignacego Krasickiego. Obecnie świątynia jest trójnawową halą o ośmiu przęsłach w stylu późnego baroku. Ołtarz główny jest w stylu rokokowym, a wykonany został przez Chrystiana Bernarda Schmidta z Reszla. Dziełem tego samego artysty są ołtarze boczne kończące nawę południową i północną oraz ołtarze boczne przy czwartej parze filarów. W kościele znajduje się gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z drugiej połowy XIV w. W ścianie północnej kościoła znajduje się kamienna tablica z herbem biskupa Szembeka z datą 1739. Z obrazów w kościele na uwagę zasługuje portret Ignacego Krasickiego oraz dziewięć obrazów Apostołów. Ozdobą obejścia kościelnego są rzeźby postaci (naturalnej wielkości) dwunastu Apostołów ustawione na otaczającym kościół murze.
• Brama Lidzbarska - jest jedyną zachowaną bramą z niegdyś istniejących trzech bram miejskich w Bisztynku. Wybudowana została w latach 1481–1547. Brama ta ok. 1780 została obniżona i przebudowana w stylu barokowym. późnobarokowe szczyty są najprawdopodobniej projektu Ernesta Mazura.
• kościół cmentarny pw. św. Michała Archanioła z lat 1618–1632, z dobudowaną wieżą i zakrystią w 1892 r.
• plebania pseudogotycka z końca XIX w.
• kościół poewangelicki z II poł. XIX w. w odbudowie po zniszczeniach z lat 70. XX wieku.
• kamieniczki z XIX i XX w.
• spichrz z XVIII wieku.

Transport

W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

• droga krajowa nr 57: Bartoszyce - Bisztynek - Pułtusk
• droga wojewódzka nr 594: Bisztynek - Reszel - Święta Lipka - Kętrzyn

Miasto doświadcza wykluczenia komunikacyjnego, nie mając bezpośredniego dostępu do transportu kolejowego. Najbliższy przystanek oddalony jest o 9,3 km (10 minut jazdy) w Sątopach-Samulewie (obsługuje dwanaście połączeń pasażerskich dla kierunków: Olsztyn Główny, Ełk, Korsze).

Komunikację autobusową zapewniają przedsiębiorstwa PKS Bartoszyce, PKS Olsztyn, PKS Mrągowo oraz przewoźnicy prywatni. Bisztynek posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Olsztynem, Bartoszycami, Mrągowem, Biskupcem i Lidzbarkiem Warmińskim.

Sport

W Bisztynku działa Ludowy Klub Sportowy "Reduta"prowadzący sekcję piłki nożnej.

• Data założenia - 12 lipca 1948
• Barwy - biało-niebieskie
• Adres - Al. Wojska Polskiego 7A, 11-230 Bisztynek
• Stadion - pojemność 1000 (wszystkie siedzące), oświetlenie - brak, wymiary boiska - 105 na 67
• Poziom rozgrywek - klasa A, grupa 1 warmińsko-mazurska
• Najbardziej znani piłkarze - Łukasz Tumicz, Bogdan Pudlis

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Macieja i Przenajdroższej Krwi Pana Jezusa
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór, Sala Królestwa^[10]

Zobacz też

• Bisztynek (stacja kolejowa)
• Cmentarz żydowski w Bisztynku

Przypisy

Bibliografia

• Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn
• Biskupiec. Z dziejów miasta i powiatu. Pojezierze, Olsztyn 1969, 368 str.

Linki zewnętrzne

• Historia Żydów w Bisztynku na portalu Wirtualny Sztetl
• Bisztynek, Bysztynek, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 240 .