Czechosłowacja

Flaga Czechosłowacji
Mapa fizyczna Czechosłowacji w latach 1920–1938
Mapa Czechosłowacji w latach 1969–1990

Czechosłowacja (cz. Československo, słow. Česko-Slovensko lub Československo) – historyczne państwo w Europie Środkowej, istniejące w latach 1918–1938 i 1945–1992. 1 stycznia 1993 w miejscu Czechosłowacji powstały dwa nowe państwa – Czechy i Słowacja. Kraj ten graniczył z Niemcami (w latach 1949–1990 z NRD i RFN), Polską, ZSRR (1945–1991), Ukrainą (od 1991), Rumunią (do 1938), Węgrami i Austrią. Stolicą Czechosłowacji była Praga.

Nazwa

Nazwy oficjalne

Nazwy geograficzne

  • 1918–1920: Czecho-Słowacja (Česko-Slovensko)
  • 1920–1938: Czechosłowacja (Československo)
  • 1938–1939: Czecho-Słowacja (Česko-Slovensko)
  • 1945–1990: Czechosłowacja (Československo)
  • 1990–1992: Czechosłowacja, Czecho-Słowacja (cz. Československo, słow. Česko-Slovensko)[3].

Historia

Czechosłowacja powstała w wyniku realizacji koncepcji czechosłowakizmu, dla Słowaków stanowiącego obronę przed postępującą madziaryzacją. Słowacy zdecydowali się na związanie w jednym organizmie państwowym z dużo bliższym kulturowo narodem czeskim. W roku 1918, pod koniec I wojny światowej i rozpadzie Austro-Węgier, z części ziem tej monarchii – Austrii (Bohemii, Moraw, czeskiej części Śląska) i Górnych Węgier (obecnej Słowacji i Rusi Zakarpackiej) – ustalono granice nowego państwa. Pierwszym prezydentem kraju został filozof, Tomáš Masaryk[4], a wkład w powstanie niepodległej Czechosłowacji, obok Masaryka, mieli również Czech Edvard Beneš i Słowak Milan Rastislav Štefánik[5].

Państwo zostało proklamowane 28 października 1918[6]. 11 listopada cesarz austriacki Karol I Habsburg zrzekł się udziału w rządach, a dzień później w Wiedniu powstała Republika Niemieckiej Austrii, która obejmowała zamieszkałe przez ludność niemiecką terytoria dawnych Austro-Węgier. W granicach nowo powstałej Republiki Niemieckiej Austrii miały znaleźć się prowincje Niemieckie Czechy oraz Kraj Sudetów (dawny Śląsk Austriacki i okolice północnomorawskie i wschodnioczeskie). Okręg Szumawski miał być przyłączony do prowincji Górna Austria, a Niemieckie Morawy Południowe miały być połączone z Dolną Austrią[7]. W końcu listopada 1918 r. wojska czechosłowackie wkroczyły na obszar zbuntowanych prowincji. Formalnie prowincje te przestały istnieć 10 września 1919 roku, po zawarciu traktatu wersalskiego i traktatu z Saint-Germain-en-Laye, które potwierdziły przynależność tych obszarów do Czechosłowacji[8][9].

Integralność terytorialna Czechosłowacji została naruszona na skutek zawarcia układu monachijskiego. Przy nieobecności przedstawicieli Czechosłowacji Wielka Brytania i Francja, preferując politykę ustępstw wobec III Rzeszy, pozwoliły 29 września 1938 Adolfowi Hitlerowi na zajęcie Kraju Sudetów[10]. W następnych miesiącach Polska zajęła Zaolzie, a Węgry (w wyniku tzw. arbitrażu wiedeńskiego) południową Słowację i Ruś Zakarpacką. Wobec przyzwolenia na zajęcie przez Niemcy części terytorium Czechosłowacji do dymisji podał się rząd, a w wyniku przekształcenia konstytucyjnego Pierwsza Republika Czechosłowacka stała się Drugą Republiką – państwem federacyjnym złożonym z Czech, Słowacji i Ukrainy Karpackiej. Nowe państwo nie przetrwało jednak nawet pół roku – 15 marca 1939 III Rzesza przekształciła Bohemię i Morawy w Protektorat Czech i Moraw, na terenie Słowacji niepodległość proklamowała prohitlerowska Republika Słowacka, a na Zakarpaciu powstała efemeryczna Karpato-Ukraina[11][12].

Po II wojnie światowej, w 1945 roku, powrócono do formy jednego czesko-słowackiego państwa poprzez powołanie Trzeciej Republiki Czechosłowackiej. W 1948 roku władzę, w wyniku praskiego zamachu stanu, ostatecznie przejęli komuniści[13], a ze stanowiska dotychczasowego prezydenta zrezygnował Beneš, co symbolicznie zakończyło okres III republiki[14]. W 1960 roku czechosłowackie władze oktrojowały nową konstytucję, która oficjalnie przekształcała Republikę Czechosłowacką w kraj komunistyczny, dodając do nazwy państwa człon Socjalistyczna. Okres stalinowski zakończył się w Czechosłowacji w roku 1960. Rozpoczęła się delikatna odwilż, którą zakończyła Praska Wiosna. Reformy z tego okresu spowodowały interwencję wojsk Układu Warszawskiego w roku 1968 i przywrócenie do władzy tzw. „twardogłowych”. Jedyną niewycofaną reformą okresu praskiej wiosny było wprowadzenie reformy administracyjnej, która dzieliła kraj na dwie republiki – Czeską Republikę Socjalistyczną oraz Słowacką Republikę Socjalistyczną[15][16].

Pod koniec lat 70. XX w. powstała w Czechosłowacji organizacja opozycyjna Karta 77, do której należeli między innymi Václav Havel, Pavel Kohout, Jiří Dienstbier i ks. Václav Malý. Ugrupowanie to przyczyniło się w dużej mierze do obalenia władzy komunistycznej w Czechosłowacji w roku 1989. Wtedy to usunięto ze stanowiska prezydenta Gustáva Husáka, który sprawował władzę od 1975, a na jego miejsce powołano członka Karty – pisarza Václava Havla. W okresie jego rządów kraj przekształcono w republikę federalną, a ostatecznie zatwierdzono rozpad Czechosłowacji i powołano do życia z dniem 1 stycznia 1993 dwa oddzielne państwa – Czechy i Słowację[17].

Flaga Republiki Czeskiej jest taka sama jak flaga czechosłowacka. W następstwie rozpadu Czechosłowacji Słowacja przyjęła nową flagę, a Republika Czeska utrzymała flagę ze względu na jej historyczne więzi[18].

Demografia

Narodowości Czechosłowacji w 1921 r. według spisu czechosłowackiego (wg Atlasu geograficznego z 1930)[19]:

NarodowośćPopulacja%
Czesi i Słowacy8 759 70164,37
Niemcy3 123 30522,95
Węgrzy744 6215,47
Rusini461 4493,39
Żydzi180 5341,33
Polacy75 8520,56
inni23 1390,17
obcokrajowcy238 7841,75
Razem13 607 385100,00

Narodowości Czechosłowacji w 1921 według spisu czechosłowackiego (wg Encyklopedii wojskowej z 1932)[20]:

NarodowośćPopulacja w mln%
Czesi6,33547,0
Niemcy3,74727,4
Słowacy1,70212,5
Węgrzy1,0717,9
Rusini0,4323,2
Polacy0,1661,2
inni0,1420,8
Suma13,595816100,0

Podział demograficzny Czechosłowacji w 1967 roku[21]:

NarodowośćPopulacja%
Czesi9 466 60066,2%
Słowacy4 000 40028%
Węgrzy527 0004%
Inni306 000 (w tym ok. 80 tys. Polaków)1,8%
Razem14 300 000100%

Przypisy

  1. ↑ znění ústavního zákona o změně názvu Československé socialistické republiky. aplikace.mvcr.cz. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-21)]..
  2. ↑ znění ústavního zákona o změně názvu Československé federativní republiky. aplikace.mvcr.cz. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-04)]..
  3. ↑ Slovenské slovníky, slovnik.juls.savba.sk [dostęp 2017-11-22].
  4. ↑ Adam Krzyżanowski, Antoni Zygmunt Helcel: Raj doczesny komunistów. Ośrodek Myśli Politycznej, 2006, s. 104. ISBN 978-83-7188-592-1.
  5. ↑ Guntram H. Herb, David H. Kaplan: Nations and Nationalism: A Global Historical Overview. ABC-CLIO, 2008, s. 587. ISBN 978-1-85109-908-5.
  6. ↑ Československý stát prohlášen. „Lidové noviny”, s. 1, 1918-10-29. ISSN 1213-1385. (cz.). 
  7. ↑ Memorandum zástupců německých sudetských zemí jako odpověď na podmínky k uzavření míru spojeneckých mocností a jejich spojenců.
  8. ↑ Treaty between the Principal Allied and Associated Powers and Poland, Roumania, the Serb=Croat=Slovene State and the Czecho=Slovak State relative to Certain Frontiers of those States.. fco.gov.uk. [dostęp 2017-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. (ang.).
  9. ↑ Treaty of Saint-Germain, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-09-30] (ang.).
  10. ↑ Guntram H. Herb, David H. Kaplan: Nations and Nationalism: A Global Historical Overview. ABC-CLIO, 2008, s. 595. ISBN 978-1-85109-908-5.
  11. ↑ Guntram H. Herb, David H. Kaplan: Nations and Nationalism: A Global Historical Overview. ABC-CLIO, 2008, s. 583–584. ISBN 978-1-85109-908-5.
  12. ↑ Cyprian Blamires: World Fascism: A Historical Encyclopedia, Volume 1. ABC-CLIO, 2006, s. 162. ISBN 978-1-57607-940-9.
  13. ↑ Komunistyczny zamach stanu na Hradczanach. Rzeczpospolita, 2008.
  14. ↑ Edvard Beneš, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-09-30] (ang.).
  15. ↑ Communism in Slovakia. slovak-republic.org. (ang.).
  16. ↑ Mikuláš Teich, Dušan Kováč, Martin D. Brown: Slovakia in History. ambridge University Press, 2011, s. 266. ISBN 978-1-57607-940-9.
  17. ↑ Andrzej Krawczyk: Aksamitny rozwód. polityka.pl, 4 listopada 2009. [dostęp 2014-01-03].
  18. ↑ Czechoslovakia/Map of Czechoslovakia, Map Universal, 14 stycznia 2019 [dostęp 2019-01-14] (ang.).
  19. ↑ Škorpila F. B.; Zeměpisný atlas pro měšťanské školy; Státní Nakladatelství; second edition; 1930; Czechoslovakia (Atlas geograficzny dla szkół podstawowych z 1930 r.).
  20. ↑ Na podstawie „Encyklopedii wojskowej” z 1932 roku.
  21. ↑ Mała Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1969.

Media użyte na tej stronie

Czechoslovakia1920-38.jpg
Autor: Mariusz Pazdziora, Licencja: CC BY 3.0
Czechoslovakia 1920-1938, physical/Czechoslowacja 1920-38, fizyczna