Dolomity

Dolomity^[a]
	Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
	; Marmolada (3343 m n.p.m.)
Państwo	Włochy
Typ	przyrodniczy
Spełniane kryterium	VII, VIII
Numer ref.	1237
Region	Europa i Ameryka Północna
	Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2009; na 33. sesji
	Położenie na mapie Włoch Dolomity
	46°23′N 11°51′E/46,383333 11,850000
	↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO; ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO;

Dolomity
	; Tre Cime di Lavaredo
Kontynent	Europa
Państwo	Włochy
Najwyższy szczyt	Marmolada - Punta Penia (3342 m n.p.m.)
Jednostka dominująca	Południowe Alpy Wapienne
	; Położenie na mapie Alp; granice pasma według Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984)

Dolomity^[3] (wł. Dolomiti, Alpi Dolomitiche^[4]; niem. Dolomiten^[5]) – pasmo górskie w północno-wschodniej części Włoch, część Południowych Alp Wapiennych w Alpach Wschodnich. Leży pomiędzy dolinami: Val Rendena na zachodzie, Piawa na wschodzie oraz Pustertal (Val Pusteria) na północy. Najwyższe szczyty Dolomitów to: Punta Penia (3342 m n.p.m.) i Punta Rocca (3309 m n.p.m.) w masywie Marmolady, Antelao (3263 m n.p.m.), Tofany. Kraina geograficzna, do której należą Dolomity to Tyrol Południowy, południowa część masywu leży na terenie prowincji Belluno, zachodnia – prowincji Trentino, północna – prowincji Bolzano-Alto Adige/Bozen-Südtirol. W 2009 roku Dolomity wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Topografia

Dolomity leżą we włoskiej części Alp Wschodnich, w regionach Trydent-Górna Adyga i Wenecja Euganejska.

AVE

W podziale Alp Wschodnich według Alpenverein Dolomity (nr AVE 52) są częścią Südliche Ostalpen^[a]^[6]^[7] i nie obejmują swym zasięgiem Dolomiti di Fiemme (Fleimstaler Alpen, nr AVE 53), które są odrębną, samodzielną jednostką.

Pasmo graniczy^[8] z: Sarntaler Alpen na północnym zachodzie, Alpami Zillertalskimi, Rieserfernergruppe i Villgratner Berge na północy, Alpi Carniche na północnym wschodzie, Prealpi Carniche na wschodzie i południowym wschodzie oraz Dolomiti di Fiemme na zachodzie.

SOIUSA

Według włoskiego podziału Alp, SOIUSA, Dolomity (kod SOIUSA = II/C-31) są sekcją (sezione) sektora (grande settore) Południowe Alpy Wapienne^[a] (Alpi Sud-orientali, kod SOIUSA = II/C). Pasmo Dolomiti di Fiemme (kod SOIUSA = II/C-31.V) stanowi podsekcję (sottosezione) Dolomitów^[9].

Główne podgrupy górskie według SOIUSA

Nazwa	Kod SOIUSA
SestoDolomiti di Sesto, di Braies e d’Ampezzo	II/C-31.I
ZoldoDolomiti di Zoldo	II/C-31.II
GardenaDolomiti di Gardena e di Fassa	II/C-31.III
Dolomiti di Feltre e delle Pale di San Martino	II/C-31.IV
Dolomiti di Fiemme	II/C-31.V

Zasięg Dolomitów według SOIUSA Obszary z listy światowego dziedzictwa UNESCO

Grupy górskie

Monte Civetta

Tofany

Torri del Vajolet

Dolomity nie stanowią wyraźnego łańcucha górskiego. Składają się z grup skalnych oddzielonych głębokimi dolinami i wysokimi, lecz na ogół łatwo dostępnymi przełęczami. Najważniejsze grupy: Pale di San Martino, Marmarole, Puez, Fanes, Sassolungo (niem. Langkofel), Marmolada, Sella, Puez/Ciër, Catinaccio (niem. Rosengarten), Civetta, Pelmo, Tofany, Cristallo, Antelao, Sorapiss, Dolomiti di Sesto (niem. Sextner Dolomiten)^[6]^[7], Sciliar/Schlern, Dolomiti di Braies/Pragser Dolomiten. Najważniejsze grupy o podobnej budowie geologicznej, lecz geograficznie należące do innych grup górskich to Dolomiti di Brenta, Piccole Dolomiti^[6]^[7] i Dolomity Lienzkie.

Budowa geologiczna

Dolomity w dużej części składają się z odkrytych skał – wapieni i dolomitów oraz częściowo – riolitów. W dolinach lasy szpilkowe. Dolomity charakteryzuje się bardzo malowniczą rzeźbą terenu spowodowaną ich erozją. Pod względem geologicznym Dolomity stanowią fragment Południowych Alp Wapiennych. Składają się z płaszczowin wchodzących w skład tzw. Jednostek Austryjskich sfałdowanych po raz pierwszy w fazie austryjskiej orogenezy alpejskiej, na przełomie wczesnej i późnej kredy, ale główna faza fałdowań, tworzenia płaszczowin i wypiętrzenia przypadła na schyłek miocenu (Stupnicka, 1978). Osady jurajskie i kredowe tych jednostek zostały niemal całkowicie zerodowane; istniejące dolomity i wapienie uformowane zostały w triasie. Osady triasowe leżą na formacjach permskich, pod którymi znajduje się gruba warstwa kwaśnych skał wylewnych (głównie riolity), leżących bezpośrednio na silnie zmetamorfizowanym starszym podłożu. W niektórych miejscach riolity ukazują się bezpośrednio na powierzchni.

Rdzenna ludność

Rdzenna, zanikająca już ludność Dolomitów to Ladynowie, posiadający własną kulturę i język ladyński, którym posługuje się jeszcze niewielka część mieszkańców (ok. 30 000). Gromadzeniem informacji o kulturze ladyńskiej zajmują się Institut Ladin Micurá de Rü w San Martino (Alta Badia) oraz muzeum etnograficzne w Vigo di Fassa.

Turystyka

Dolomity mają bardzo duże walory turystyczne. Według UNESCO powszechnie uważane są za jeden z najatrakcyjniejszych krajobrazowo obszarów górskich na świecie.^[10] Duża ilość poszarpanych grani, turni i baszt skalnych, bardzo stromych stoków, urwisk oraz wielkich kilkusetmetrowych pionowych ścian skalnych, głębokich dolin i zjawisk krasowych tworzy spektakularny krajobraz. Zimą Dolomity są popularnym ośrodkiem narciarskim, a latem oferują olbrzymią ilość szlaków górskich, via ferrat oraz szlaków rowerowych.

Spośród wielu ośrodków sportów zimowych w Dolomitach najbardziej znana za sprawą Olimpiady Zimowej z 1956 roku jest Cortina d’Ampezzo oraz rejony Val Ghërdina/Grödental/Val Gardena, Alta Badia, Canazei, Reba/Arabba, Madonna di Campiglio, gdzie odbywają się regularnie zawody o Puchar Świata. Dolomity posiadają również wiele letnich stacji klimatyczno-wypoczynkowych. Należą do nich między innymi: Sesto, San Candido, Corvara, Ortisei, Selva Val Ghërdina/Wolkenstein, Predazzo, Cavalese, Alleghe, San Martino di Castrozza.

Panorama gór w Cortinie d’Ampezzo

Główne szczyty

Nr	Nazwa	Wysokość (m n.p.m.)	Nr	Nazwa	Wysokość (m n.p.m.)
1.	Punta Penia (w masywie Marmolada)	3344	23.	Pala di San Martino	2996
2.	Antelao	3263	24.	Catinaccio (niem. Rosengartenspitze)	2981
3.	Tofana di Mezzo	3244	25.	Cima di Fradusta	2941
4.	Punta Sorapiss	3229	26.	Cimon del Froppa	2932
5.	Monte Civetta	3220	27.	niem. Fermedaturm	2867
6.	Gran Vernel	3205	28.	Cima d’Asta	2848
7.	Monte Cristallo	3221	29.	Cima Canali	2846
8.	Cima di Vezzana	3192	30.	Croda Grande	2839
9.	Cimon della Pala	3184	31.	Torri del Vajolet	2821
10.	Sassolungo (niem. Langkofel)	3181	32.	Sass Maor	2816
11.	Monte Pelmo	3169	33.	Cima di Ball	2783
12.	Punta dei Tre Scarperi (niem. Dreischusterspitze)	3152	34.	Cima della Madonna (Sass Maor)	2751
13.	Piz Boè (niem. Boespitze)	3152	35.	Cima della Rosetta	2741
14.	Croda Rossa d’Ampezzo (niem. Hohe Gaisl)	3148	36.	Croda da Lago	2701
15.	Piz Popena	3143	37.	niem. Central Grasleitenspitze	2705
16.	Punta Grohmann niem. Grohmannspitze	3126	38.	Monte Schiara	2562
17.	Croda dei Toni (niem. Zwölferkofel)	3094	39.	Sasso di Mur	2554
18.	Cima Undici (niem. Elferkofel)	3092	40.	Cima Dodici	2338
19.	Sass Rigais (niem. Geislerspitzen)	3025	41.	Monte Pavione	2336
20.	Tre Cime di Lavaredo	3003	42.	Cima di Posta	2235
21.	Catinaccio d’Antermoia (niem. Kesselkogel)	3004	43.	Monte Pasubio	2232
22.	Cinque Dita (niem. Fünffingerspitze)	2997

Zobacz też

via ferrata
Cinque Torri
Góry we Włoszech

Uwagi

↑ ^a ^b ^c Południowe Alpy Wapienne (polski egzonim, któremu wg KSNG odpowiadają endonimy Südliche Kalkalpen^[11] lub Alpi Sud-orientali^[12]) mają różne granice w zależności od klasyfikacji. Obszar Südliche Ostalpen (AVE) nie pokrywa się z zasięgiem Alpi Sud-orientali (SOIUSA).
Alpi Sud-orientali to wg KSNG Południowe Alpy Wapienne, ale endonim Südliche Ostalpen nie ma polskiego egzonimu.

Przypisy

↑ AVE: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2019-07-18].
↑ Marmolada, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-07-18] .
↑ Polski egzonim według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
↑ Endonimy włoskie według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
↑ Endonim niemiecki według: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-23].
↑ ^a ^b ^c Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370–372; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
↑ ^a ^b ^c Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
↑ Podział Alp Wschodnich według Alpenverein: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-24].
↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2016-04-21]. (wł.).
↑ The Dolomites - UNESCO World Heritage Centre. whc.unesco.org. [dostęp 2021-11-10].
The Dolomites are widely regarded as being among the most attractive mountain landscapes in the world.
↑ Endonim niemiecki: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 10; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
↑ Endonim włoski: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

Bibliografia

Ewa Stupnicka: Zarys geologii regionalnej świata, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1978
Dariusz Tkaczyk: Dolomity (tom I: Wschód, tom II: Zachód), Wydawnictwo Sklepu Podróżnika

Linki zewnętrzne

Dolomity Serwis Krajoznawczy. wdolomitach.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-06-21)].
Dolomity – via ferraty – informacje praktyczne
Dolomites 360° Panoramas
Hiking Dolomites Alps Trentino

Panorama Dolomitów z Col del Cuc

[4] Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO

[5] Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

[jednostka_nadrzędna-3] Południowe Alpy Wapienne (polski egzonim, któremu wg KSNG odpowiadają endonimy Südliche Kalkalpen^[11] lub Alpi Sud-orientali^[12]) mają różne granice w zależności od klasyfikacji. Obszar Südliche Ostalpen (AVE) nie pokrywa się z zasięgiem Alpi Sud-orientali (SOIUSA).
Alpi Sud-orientali to wg KSNG Południowe Alpy Wapienne, ale endonim Südliche Ostalpen nie ma polskiego egzonimu.

[AVE-1] AVE: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2019-07-18].

[PWN-2] Marmolada, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-07-18] .

[6] Polski egzonim według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

[7] Endonimy włoskie według: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

[8] Endonim niemiecki według: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-23].

[KSNG_brak-9] Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370–372; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

[KSNG_cytat-10] Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2016-04-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

[11] Podział Alp Wschodnich według Alpenverein: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen (1984). [dostęp 2016-03-24].

[SOIUSA-12] Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2016-04-21]. (wł.).

[UNESCO_cytat-13] The Dolomites - UNESCO World Heritage Centre. whc.unesco.org. [dostęp 2021-11-10].
The Dolomites are widely regarded as being among the most attractive mountain landscapes in the world.

[KSNG_PAW_de-14] Endonim niemiecki: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 10; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

[KSNG_PAW_it-15] Endonim włoski: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 371; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].

[:1-16] Wspólnie z Albanią, Austrią, Belgią, Bośnią i Hercegowiną, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Francją, Hiszpanią, Macedonią Północną, Niemcami, Polską, Rumunią, Słowacją, Słowenią, Szwajcarią i Ukrainą

[1]

[2]

[a]

[a]

[b]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[A]

Nördliche Ostalpen	1 Las Bregencki 2 Alpy Algawskie 3a Lechquellengebirge 3b Alpy Lechtalskie 4 Wettersteingebirge und Mieminger Kette 5 Karwendel 6 Brandenberger Alpen 7a Ammergauer Alpen 7b Bayerische Voralpen 8 Kaisergebirge 9 Leoganger und Loferer Steinberge 10 Alpy Berchtesgadeńskie 11 Chiemgauer Alpen 12 Salzburger Schieferalpen 13 Tennengebirge 14 Dachstein 15 Totes Gebirge 16 Alpy Ennstalskie 17a Salzkammergut-Berge 17b Oberösterreichische Voralpen 18 Hochschwabgruppe 19 Mürzsteger Alpen 20 Rax-Schneeberg-Gruppe 21 Ybbstaler Alpen 22 Türnitzer Alpen 23 Gutensteiner Alpen 24 Las Wiedeński
Zentrale Ostalpen	25 Rätikon 26 Silvretta 27 Samnaungruppe 28 Verwallgruppe 29 Sesvennagruppe 30 Alpy Ötztalskie 31 Stubaier Alpen 32 Sarntaler Alpen 33 Tuxer Alpen 34 Alpy Kitzbühelskie 35 Alpy Zillertalskie 36 Venedigergruppe 37 Rieserfernergruppe 38 Villgratner Berge 39 Granatspitzgruppe 40 Glocknergruppe 41 Schobergruppe 42 Goldberggruppe 43 Kreuzeckgruppe 44 Ankogelgruppe 45a Radstädter Tauern 45b Schladminger Tauern 45c Rottenmanner und Wölzer Tauern 45d Seckauer Tauern 46a Alpy Gurktalskie 46b Lavanttaler Alpen 47 Randgebirge östlich der Mur
Südliche Ostalpen	48a Ortler-Alpen 48b Gruppo Sobretta-Gavia 48c Nonsberggruppe 49 Alpi dell’Adamello e della Presanella 50 Prealpi Gardesane 51 Dolomiti di Brenta 52 Dolomity 53 Dolomiti di Fiemme 54 Prealpi Vicentine 56 Alpy Gailtalskie 57a Alpi Carniche 57b Prealpi Carniche 58 Alpy Julijskie 59 Karawanki i Pohorje 60 Alpy Kamnickie
Westliche Ostalpen	63 Plessur-Alpen 64 Platta-Gruppe 65 Albula-Alpen 66 Bernina-Alpen (66a Berninagruppe, 66b Bergell) 67 Livigno-Alpen 68 Alpy Bergamskie

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne