Edukacja seksualna

Barbara Hastings-Asatourian z Uniwersytetu w Salford demonstruje „Antykoncepcję”, grę planszową poświęconą edukacji seksualnej rozgrywaną w szkołach w Wielkiej Brytanii.

Edukacja seksualna – nauczanie zagadnień związanych z seksualnością człowieka, włączając w to związki i obowiązki emocjonalne, anatomię seksualną człowieka, aktywność seksualną, reprodukcję seksualną, wiek zgody, zdrowie reprodukcyjne, prawa reprodukcyjne, bezpieczny seks, kontrolę urodzeń i abstynencję seksualną. Edukacja seksualna, która obejmuje wszystkie te aspekty, znana jest jako całościowa edukacja seksualna. Powszechnie spotykanymi ścieżkami edukacji seksualnej są rodzice lub opiekunowie, oficjalne programy szkolne i kampanie na rzecz zdrowia publicznego.

Tradycyjnie młodzież w wielu kulturach nie otrzymywała żadnych informacji na temat spraw seksualnych, a dyskusja nad tymi sprawami uważana była za temat tabu. Takie nauczanie, jak to miało miejsce, tradycyjnie pozostawało w gestii rodziców dziecka, a często było to odkładane tuż przed zawarciem małżeństwa przez dziecko. Postępowy ruch edukacyjny końca XIX wieku doprowadził jednak do wprowadzenia tzw. higieny społecznej(ang.) do północnoamerykańskich programów nauczania i pojawienia się edukacji seksualnej w szkołach[1]. Pomimo wczesnych początków szkolnej edukacji seksualnej, większość informacji na temat spraw seksualnych w połowie XX wieku uzyskiwano nieformalnie od przyjaciół i z mediów, a większość tych informacji była niepełna lub miała wątpliwą przydatność.

Pojawienie się epidemii AIDS spowodowało, że edukacja seksualna zyskała coraz większe zainteresowanie. W wielu krajach afrykańskich, gdzie AIDS znajduje się na poziomie epidemii, edukacja seksualna jest postrzegana przez większość naukowców jako ważna strategia zdrowia publicznego[2]. Niektóre organizacje międzynarodowe, takie jak Planned Parenthood, uważają, że programy szeroko zakrojonej edukacji seksualnej przynoszą globalne korzyści, takie jak kontrola ryzyka przeludnienia i rozwój praw kobiet (patrz również prawa reprodukcyjne). Korzystanie z kampanii w środkach masowego przekazu skutkowało niekiedy wysokim poziomem „świadomości” połączonej z powierzchowną wiedzą na temat przenoszenia wirusa HIV[3].

W Polsce edukacja seksualna realizowana jest głównie w postaci przedmiotu szkolnego „wychowanie do życia w rodzinie”, który odpowiada edukacji seksualnej typu A[4][5].

Definicje

John J. Burt zdefiniował edukację seksualną jako poznawanie cech charakterystycznych dla organizmów: mężczyzny i kobiety[6]. Takie cechy składają się na seksualność osoby. Seksualność jest ważnym aspektem życia człowieka i prawie wszyscy ludzie, w tym dzieci, chcą o niej wiedzieć. Edukacja seksualna obejmuje wszystkie działania edukacyjne, które — niezależnie od zastosowanej metody — mogą koncentrować się na seksie. Powiedział dalej, że edukacja seksualna oznacza ochronę, rozszerzanie prezentacji, doskonalenie i rozwój rodziny w oparciu o przyjęte idee etyczne[7].

Leepson postrzega edukację seksualną jako instruktaż w różnych fizjologicznych, psychologicznych i socjologicznych aspektach zachowania seksualnego i reprodukcji[7]. Kearney (2008) zdefiniował również edukację seksualną jako "obejmującą kompleksowy przebieg działań szkół, obliczony na wypracowanie społecznie pożądanych postaw, praktyk i zachowań ze strony dzieci i dorosłych, które najlepiej ochronią jednostkę jako człowieka, a rodzinę jako instytucję społeczną". Edukacja seksualna może być zatem również opisana jako "edukacja o seksualności", co oznacza, że obejmuje ona edukację o wszystkich aspektach seksualności, w tym informacje o planowaniu rodziny, reprodukcji (zapłodnienie, poczęcie oraz rozwój zarodka i płodu, aż do porodu), a także informacje o wszystkich aspektach seksualności, w tym: obraz własnego ciała, orientacja seksualna, przyjemność seksualna, wartości, podejmowanie decyzji, komunikacja, randki, związki, infekcje przenoszone drogą płciową (STI) i sposoby ich unikania oraz metody kontroli urodzeń[7]. Różne aspekty edukacji seksualnej są uważane za adekwatne w szkołach w zależności od wieku uczniów lub tego, co dzieci mogą zrozumieć w danym momencie. Rubin i Kindendall wyrazili, że edukacja seksualna nie jest jedynie tematem reprodukcji i nauczania jak dzieci są poczęte i rodzone. Wręcz przeciwnie, ma ona o wiele bogatszy zakres i cel, jakim jest pomoc dzieciom we włączeniu tematyki związanej z seksem w ich obecne i przyszłe życie oraz zapewnienie im podstawowego zrozumienia praktycznie każdego aspektu płci do czasu osiągnięcia pełnej dojrzałości[8].

Rodzaje podejść do edukacji seksualnej

Amerykańska Akademia Pediatryczna oraz Światowa Organizacja Zdrowia wyróżniają trzy podstawowe typy edukacji seksualnej[4][5][9].

  • Typ I lub typ A od ang. abstinence-only sex education – „abstynencyjna edukacja seksualna”, typ przede wszystkim lub wyłącznie ukierunkowany na zachowanie abstynencji seksualnej przed zawarciem związku małżeńskiego. Jednym z podtypów jest strategia ABC, w której oprócz abstynencji zaleca się używanie prezerwatyw.
  • Typ II lub typ B od ang. biological education – „ogólna edukacja seksualna”, w typie tym zwraca się uwagę na abstynencję seksualną jako zachowanie opcjonalne, ale także przedstawiane są zasady antykoncepcji i bezpiecznego seksu oraz rzetelne informacje o anatomii, fizjologii i biologii różnic płciowych i zachowań seksualnych.
  • Typ III lub typ C od ang. comprehensive sexual education – „holistyczna edukacja seksualna”, typ zawierający elementy typu II, ale przedstawiający je w szerszej perspektywie w odniesieniu do wzrostu i rozwoju osobniczego oraz seksualnego.

Stanowiska organizacji

WHO definiuję edukację seksualną w holistycznym podejściu jako "nauka o poznawczych, emocjonalnych, społecznych, interaktywnych i fizycznych aspektach seksualności[9]. Dodatkowo UNESCO i Międzynarodowa Federacja Planowanego Rodzicielstwa (IPPF) podkreślają, że:

"Wszechstronna edukacja seksualna ma na celu wyposażenie młodych osób w wiedzę, umiejętności, postawy i wartości niezbędne im do określenia własnej seksualności i cieszenia się nią zarówno pod względem fizycznym, jak i emocjonalnym, indywidualnie i w związkach. Edukacja seksualna rozpatruje »seksualność« w sposób holistyczny, w kontekście emocjonalnego i społecznego rozwoju. Równocześnie uznaje się, iż samo dostarczanie informacji nie jest wystarczające. Osobom w wieku młodzieńczym należy umożliwić nabycie zasadniczych umiejętności życiowych i rozwój pozytywnych postaw oraz wartości."[9]

W opracowanych niedawno przez UNESCO i inne organizacje Międzynarodowych Wytycznych w Zakresie Edukacji Seksualnej (ang. International Technical Guidance on Sexuality Education) podana jest natomiast taka definicja:

„Edukacja seksualna definiowana jest jako dostosowany do wieku i kultury sposób nauczania o płci i związkach, dostarczający dokładnych, realistycznych, nieosądzających informacji. Edukacja seksualna zapewnia możliwość »badania« własnych wartości i postaw, umożliwia zdobycie umiejętności podejmowania decyzji, komunikowania się i zmniejszenia ryzyka w odniesieniu do wielu aspektów seksualności”[9][10]

Efektywność

Badania naukowe podkreślają, że młodzież potrzebuje kompleksowej edukacji seksualnej i dostępu do usług w zakresie zdrowia reprodukcyjnego, w tym antykoncepcji[11], gdyż ciąże nastolatek wiążą się ze zwiększonym ryzykiem wcześniactwa, niskiej masy urodzeniowej i śmiertelnością niemowląt oraz matek[12]. Udowodniono, że połączenie kompleksowej edukacji seksualnej i dostępu do środków kontroli urodzeń przyczynia się do zmniejszenia liczby nieplanowanych ciąż wśród nastolatków[13]. Z metaanalizy, w której porównywano kompleksowe programy edukacji seksualnej z programami opartymi wyłącznie na abstynencji, wynika, że programy oparte wyłącznie na abstynencji nie zmniejszały prawdopodobieństwa zajścia w ciążę, a mogły je wręcz zwiększyć[14].

Edukacja seksualna typu A (abstynencyjna)

W świetle przeglądów badań edukacja seksualna typu A (oparta tylko o abstynencję) nie jest skuteczna w opóźnianiu inicjacji seksualnej, promocji zdrowia seksualnego, przekazywaniu rzetelnej wiedzy[15][16][17], czy unikania chorób przenoszonych drogą płciową[18][19]. Systematyczny przegląd Cochrane z 2007 stwierdził, że nie miała w USA zauważalnego wpływu na bezpieczeństwo kontaktów seksualnych w kontekście zagrożenia AIDS[20]. Podobne wyniki uzyskano w innych krajach[21].

Edukacja seksualna typu C (holistyczna)

Poparcie dla stosowania opartej na dowodach, odpowiedniej do wieku, holistycznej edukacji seksualnej wyraziły oficjalnie m.in. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne[22], Amerykańskie Towarzystwo Zdrowia Publicznego[23], Polskie Towarzystwo Seksuologiczne[24], Amerykańskie Towarzystwo Medyczne[25] oraz Światowa Organizacja Zdrowia i niemieckie Federalne Centrum Edukacji Zdrowotnej[26][27].

Holistyczna edukacja seksualna ma pozytywne efekty w wielu wskaźnikach, skutkując np. wyższym poziomem wiedzy, czy niższą deklarowana częstością ryzykownych zachowań seksualnych[15][16][17]. Takie konkluzje wysunął m.in. przegląd UNESCO z 2018[28]. Może zmniejszać ryzyko zapadnięcia na AIDS[21][29], choroby przenoszone drogą płciową[18][19], oraz raka szyjki macicy (według przeglądu Cochrane z 2011[30]). Przeciwdziała wykorzystywaniu seksualnemu dzieci i zwiększa jego wykrywalność (wg przeglądu Cochrane z 2015[31]). Może też zmniejszać częstość niechcianych ciąż wśród nastolatek (wg Cochrane, 2016[32]).

Z drugiej strony, najdokładniejsze przeglądy zwracają uwagę na niską do średniej jakości dostępnych danych, i potrzebę dalszych badań. Dwa przeglądy randomizowanych eksperymentów kontrolowanych Cochrane z 2016 sugerują, że jest mało rygorystycznych dowodów, że sama edukacja seksualna (dowolnego rodzaju) może być skuteczna w zmianie najważniejszych biologicznych wskaźników takich jak wiek zajścia w pierwszą ciążę[33][32]. O powściągliwości w generalizacji danych z dostępnych badań o mieszanej jakości mówi także przegląd UNESCO z 2018[28].

Według regionu

Europa

Światowa Organizacja Zdrowia i niemieckie Federalne Biuro Edukacji Zdrowotnej (BZgA) zalecają edukację seksualną dla dzieci w każdym wieku[34].

Finlandia

W Finlandii edukacja seksualna jest zazwyczaj włączana do różnych zajęć obowiązkowych, głównie w ramach lekcji biologii (w niższych klasach), a następnie w ramach kursu związanego z ogólnymi zagadnieniami zdrowotnymi[35].

Niemcy

W Niemczech edukacja seksualna jest częścią programów nauczania od 1970 roku. Od 1992 r. edukacja seksualna jest ustawowo obowiązkiem państwowym[36].

Zazwyczaj obejmuje ona wszystkie tematy dotyczące procesu dorastania, zmian ciała w okresie dojrzewania, emocji, biologicznego procesu rozmnażania, aktywności seksualnej, związków partnerskich, homoseksualizmu, niechcianych ciąż oraz komplikacji aborcji, zagrożeń związanych z przemocą seksualną, wykorzystywaniem dzieci i chorobami przenoszonymi drogą płciową. Jest na tyle kompleksowa, że czasami zawiera w swoich programach nauczania również rzeczy, takie jak pozycje seksualne. Większość szkół oferuje kursy dotyczące prawidłowego stosowania antykoncepcji[37].

Niemiecki Trybunał Konstytucyjny, a później, w 2011 roku, Europejski Trybunał Praw Człowieka, odrzucił skargi szeregu baptystów na Niemcy dotyczące obowiązkowej edukacji seksualnej[38].

Polska

Z perspektywy świata zachodu, edukacja seksualna w Polsce nigdy się nie rozwinęła. W czasach Polski Rzeczypospolitej Ludowej, od 1973 r., był to jeden z przedmiotów szkolnych, jednak był on stosunkowo ubogi i nie osiągnął żadnego faktycznego sukcesu. Po 1989 r. praktycznie zniknęła z życia szkolnego, obecnie jest to przedmiot o nazwie "wychowanie do życia w rodzinie", zamiast "edukacja seksualna" który realizowany jest w wymiarze 14 godzin lekcyjnych w roku nauki od 4 klasy szkoły podstawowej[39]. Zajęcia te nie są obowiązkowe a szkoły wymagają zgody rodziców, aby ich dzieci mogły uczęszczać na zajęcia. Przyczyną tej sytuacji jest w dużej mierze silny sprzeciw wobec edukacji seksualnej zgłaszany przez Kościół katolicki[40][41][42][43].

W szkołach podstawowych po zajęciach z Wychowania do życia w rodzinie zgodnie z podstawą programową uczeń[44]:

  • wskazuje różnice w rozwoju psychoseksualnym dziewcząt i chłopców;
  • rozumie, czym jest cielesność, płciowość, seksualność;
  • wyjaśnia, na czym polega identyfikacja z własną płcią;
  • zna zagrożenia okresu dojrzewania, takie jak: uzależnienia chemiczne i behawioralne, presja seksualna, pornografia, cyberseks, prostytucja nieletnich; potrafi wymienić sposoby profilaktyki i przeciwdziałania;
  • określa pojęcia związane z seksualnością: męskość, kobiecość, komplementarność, miłość, wartość, małżeństwo, rodzicielstwo, odpowiedzialność;
  • wyjaśnia na czym polega i czego dotyczy integracja seksualna;
  • wyjaśnia, na czym polega odpowiedzialność mężczyzny i kobiety za sferę seksualną i prokreację;
  • przedstawia przyczyny, skutki i profilaktykę przedwczesnej inicjacji seksualnej;
  • zna choroby przenoszone drogą płciową; rozumie ich specyfikę, rozwój i objawy; wie, jakie są drogi przenoszenia zakażenia; zna zasady profilaktyki;
  • wie, że aktywność seksualna, jak każde zachowanie człowieka podlega odpowiedzialności moralnej;

Dodatkowe omawiane powinny być zagadnienia:

  • Tożsamość płciowa, seksualna; orientacja seksualna; role płciowe;
  • Masturbacja i wiążące się z nią zagrożenia np. pornofilia, uzależnienie od seksu;
  • Zaburzenia identyfikacji z płcią, transpłciowość, transseksualizm;
  • Odrębność psychoseksualna płci;
  • Czynniki ryzyka dla zdrowia seksualnego, np. uzależnienia, siedzący styl życia, niewłaściwe odżywianie, nadwaga, pornografia jako fałszywy model relacji, choroby weneryczne;

Edukacja seksualna z zakresu LGBT

Jednym z głównych źródeł kontrowersji w dziedzinie edukacji seksualnej jest to, czy edukacja seksualna z zakresu LGBT powinna być włączona do programów nauczania w szkołach[45]. Edukacja seksualna LGBT obejmuje bezpieczne praktyki seksualne dla lesbijek, gejów, osób biseksualnych i transpłciowych oraz ogólne instrukcje dotyczące tematów związanych z homoseksualizmem. Analizy wykazały, że wiele szkół nie oferuje obecnie takiej edukacji[46]. W ośmiu stanach (Alabama, Arizona, Luizjana, Mississippi, Oklahoma, Karolina Południowa, Teksas i Utah) obowiązują przepisy zakazujące nauczania edukacji seksualnej osób LGBT. Tylko 20% uczniów LGBT słyszało cokolwiek pozytywnego na temat swojej społeczności i zgłosiło w raporcie Gay, Lesbian and Straight Education Network (GLSEN) z 2011 roku, że częściej słyszeli pozytywne informacje o osobach LGBT na lekcjach historii lub nauk społecznych niż na lekcjach zdrowia[47]. Obecnie wiele programów nauczania w zakresie edukacji seksualnej nie obejmuje tematów związanych z LGBT, a z badań wynika, że studenci często uważają, że nie otrzymują wystarczających informacji na temat seksualności związanej z LGBT[46][48].

Argumenty za

Zwolennicy edukacji seksualnej LGBT twierdzą, że uwzględnienie np. tematu orientacji homoseksualnej w programach nauczania zapewniłoby studentom LGBT potrzebne im informacje na temat zdrowia seksualnego[49] i przyczyniłoby się do zniwelowania problemów, takich jak niska samoocena i depresja, które, jak wykazały badania, mogą występować u osób LGBT[50]. Twierdzą ponadto, że może to zmniejszyć homofobiczne znęcanie się[50][51].

Przykładem programu nauczania uwzględniającego osoby LGBT są Krajowe Standardy Edukacji Seksualnej ustanowione przez Inicjatywę na rzecz Przyszłości Edukacji Seksualnej (Future of Sex Education Initiative). Standardy te określają siedem podstawowych tematów, które muszą być poruszone podczas edukacji seksualnej; jednym z tych podstawowych tematów jest poczucie tożsamości. Temat tożsamości przedstawia tożsamości lesbijek, gejów, biseksualistów i osób transpłciowych jako możliwości dla uczniów w miarę rozwoju ich życia i zrozumienia, kim są. Standardy te, jak twierdzi Future of Sex Education, rozpoczynają się w przedszkolu i ewoluują w bardziej złożone tematy w trakcie nauki szkolnej w miarę jak uczniowie dorastają i dojrzewają[52]. W Wielkiej Brytanii program BigTalk Education's Growing Up Safe obejmuje edukację w zakresie relacji LGBT począwszy od okresu szkoły podstawowej, otrzymał nagrodę Pamela Sheridan 2017 za innowacje i dobre praktyki w zakresie relacji i edukacji seksualnej (RSE), usług i projektów dla młodzieży[53].

Argumenty przeciw

Przeciwnicy często twierdzą, że nauczanie edukacji seksualnej z zakresu LGBT oznaczałoby brak szacunku wobec niektórych religii[45]. Twierdzą, że włączenie tematu homoseksualności do programu nauczania mogłoby naruszać prawo rodziców do kontrolowania tego, na co narażone są ich dzieci i że szkoły nie powinny narzucać uczniom określonego poglądu politycznego[54].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Kenneth W. Tupper, Sex, drugs and the honour roll: the perennial challenges of addressing moral purity issues in schools, „Critical Public Health”, 24 (2), 2014, s. 115–131, DOI: 10.1080/09581596.2013.862517, ISSN 0958-1596 [dostęp 2019-10-09].
  2. ↑ NATIONAL POLICY ON HIV/AIDS FOR THE EDUCATION SECTOR, youth-policy.com, 8 listopada 2013 [zarchiwizowane z adresu 2013-11-08].
  3. ↑ Dr Piya Sorcar, A New Approach to Global HIV/AIDS Education, HuffPost, 1 grudnia 2010 [dostęp 2019-10-10] (ang.).
  4. ↑ a b Monika Zielona-Jenek, Katarzyna Waszyńska, Zjawisko seksualizacji jako wyzwanie dla współczesnej edukacji, Wydawnictwo Naukowe UAM, 2016, ISBN 978-83-232-3088-5 [dostęp 2019-03-16].
  5. ↑ a b Marta Dora, Lepiej nie mówić. O edukacji seksualnej w Polsce, „Przegląd Pedagogiczny” (2), 2013, s. 101–107, ISSN 1897-6557 [dostęp 2019-03-16] (pol.).
  6. ↑ Linda Brower. Meeks, Education for sexuality : concepts and programs for teaching, wyd. 3rd ed, Philadelphia: Saunders College Pub, 1985, ISBN 0-03-063214-5, OCLC 10850866 [dostęp 2019-10-11].
  7. ↑ a b c De La Mare Jeanette / Primary award recipients 2011 / Report archives for 2007–2017 / Principals' sabbatical reports / Leadership development / Home - Educational Leaders, www.educationalleaders.govt.nz [dostęp 2019-10-11].
  8. ↑ Rubin i Kindendall (2001)
  9. ↑ a b c d Biuro Regionalne Światowej Organizacji Zdrowia dla Europy i Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA), Biuro Regionalne WHO dla Europy i BZgA. Standardy edukacji seksualnej w Europie. Podstawowe zalecenia dla decydentów oraz specjalistów zajmujących się edukacją i zdrowiem, 2012, ISBN 978-83-7563-149-4 [dostęp 2019-03-12] [zarchiwizowane z adresu 2019-02-25].
  10. ↑ UNESCO i inni, International technical guidance on sexuality education: an evidence-informed approach, unesdoc.unesco.org, ISBN 978-92-3-100259-5 [dostęp 2019-10-07].
  11. ↑ SP Rowan, J Someshwar, P. Murray, Contraception for primary care providers, „Adolesc Med State Art Rev.”, 23 (1), 2012, s. 95-110, PMID: 22764557.
  12. ↑ AY Black, NA Fleming, ES Rome, Pregnancy in adolescents, „Adolesc Med State Art Rev.”, 23 (1), 2012, s. 123-38, PMID: 22764559.
  13. ↑ Chioma Oringanje i inni, Interventions for preventing unintended pregnancies among adolescents, „The Cochrane Database of Systematic Reviews”, 2, 2016, CD005215, DOI: 10.1002/14651858.CD005215.pub3, ISSN 1469-493X, PMID: 26839116 [dostęp 2019-10-11].
  14. ↑ Alba DiCenso i inni, Interventions to reduce unintended pregnancies among adolescents: systematic review of randomised controlled trials, „BMJ : British Medical Journal”, 324 (7351), 2002, s. 1426, ISSN 0959-8138, PMID: 12065267, PMCID: PMC115855 [dostęp 2019-10-11].
  15. ↑ a b Mary A. Ott, John S. Santelli, Abstinence and abstinence-only education, „Current opinion in obstetrics & gynecology”, 19 (5), 2007, s. 446–452, DOI: 10.1097/GCO.0b013e3282efdc0b, ISSN 1040-872X, PMID: 17885460, PMCID: PMC5913747 [dostęp 2019-03-16].
  16. ↑ a b Douglas B. Kirby, The impact of abstinence and comprehensive sex and STD/HIV education programs on adolescent sexual behavior, „Sexuality Research & Social Policy”, 5 (3), 2008, s. 18, DOI: 10.1525/srsp.2008.5.3.18, ISSN 1553-6610 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  17. ↑ a b Sarah Denford i inni, A comprehensive review of reviews of school-based interventions to improve sexual-health, „Health Psychology Review”, 11 (1), 2017, s. 33–52, DOI: 10.1080/17437199.2016.1240625, ISSN 1743-7199, PMID: 27677440 [dostęp 2019-03-16].
  18. ↑ a b John Santelli i inni, The Effectiveness of Group-Based Comprehensive Risk-Reduction and Abstinence Education Interventions to Prevent or Reduce the Risk of Adolescent Pregnancy, Human Immunodeficiency Virus, and Sexually Transmitted Infections: Two Systematic Reviews for the Guide to Community Preventive Services, „American Journal of Preventive Medicine”, 42 (3), 2012, s. 272–294, DOI: 10.1016/j.amepre.2011.11.006, ISSN 0749-3797 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  19. ↑ a b Dafina Petrova, Rocio Garcia-Retamero, Effective Evidence-Based Programs For Preventing Sexually-Transmitted Infections: A Meta-Analysis, Current HIV Research, 31 sierpnia 2015 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  20. ↑ Kristen Underhill, Don Operario, Paul Montgomery, Abstinence-only programs for HIV infection prevention in high-income countries, Cochrane HIV/AIDS Group (red.), „Cochrane Database of Systematic Reviews”, 2007, DOI: 10.1002/14651858.CD005421.pub2 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  21. ↑ a b Michael D. Sweat i inni, School Based Sex Education and HIV Prevention in Low- and Middle-Income Countries: A Systematic Review and Meta-Analysis, „PLOS ONE”, 9 (3), 2014, e89692, DOI: 10.1371/journal.pone.0089692, ISSN 1932-6203, PMID: 24594648, PMCID: PMC3942389 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  22. ↑ Resolution in Favor of Empirically Supported Sex Education and HIV Prevention Programs for Adolescents, American Psychological Association, 20 lutego 2005 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  23. ↑ Abstinence and U.S. Abstinence Only Education Policies: Ethical and Human Rights Concerns, American Public Health Association, 8 listopada 2006 [dostęp 2019-03-16].
  24. ↑ Stanowisko Polskiego Towarzystwa Seksuologicznego w sprawie edukacji seksualnej, Polskie Towarzystwo Seksuologiczne, 26 września 2014 [dostęp 2019-03-16].
  25. ↑ Sexuality Education, Sexual Violence Prevention, Abstinence, and Distribution of Condoms in Schools H-170.968, American Medical Association, 2018.
  26. ↑ Biuro Regionalne Światowej Organizacji Zdrowia dla Europy i Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA), Biuro Regionalne WHO dla Europy i BZgA. Standardy edukacji seksualnej w Europie. Podstawowe zalecenia dla decydentów oraz specjalistów zajmujących się edukacją i zdrowiem, s. 13, ISBN 978-83-7563-149-4 [dostęp 2019-03-12] [zarchiwizowane z adresu 2019-02-25].
  27. ↑ Federal Centre for Health Education (BZgA), World Health Organization Regional Office for Europe, WHO Regional Office for Europe and BZgA Standards for Sexuality Education in Europe Standards for Sexuality Education in Europe, 2012, ISBN 978-3-937707-82-2.
  28. ↑ a b International technical guidance on sexuality education: An evidence-informed approach (Revised edition), UNESCO, 2018.
  29. ↑ Michael P. Carey i inni, Interventions to Reduce Sexual Risk for Human Immunodeficiency Virus in Adolescents: A Meta-analysis of Trials, 1985-2008, „Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine”, 165 (1), 2011, s. 77–84, DOI: 10.1001/archpediatrics.2010.251, ISSN 1072-4710 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  30. ↑ Jonathan P Shepherd, Geoff K Frampton, Petra Harris, Interventions for encouraging sexual behaviours intended to prevent cervical cancer, „The Cochrane database of systematic reviews” (4), 2011, CD001035, DOI: 10.1002/14651858.CD001035.pub2, ISSN 1469-493X, PMID: 21491379, PMCID: PMC4040418 [dostęp 2019-03-16].
  31. ↑ Kerryann Walsh i inni, School-based education programmes for the prevention of child sexual abuse, Cochrane Developmental, Psychosocial and Learning Problems Group (red.), „Cochrane Database of Systematic Reviews”, 2015, DOI: 10.1002/14651858.CD004380.pub3 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  32. ↑ a b Chioma Oringanje i inni, Interventions for preventing unintended pregnancies among adolescents, Cochrane Fertility Regulation Group (red.), „Cochrane Database of Systematic Reviews”, 2016, DOI: 10.1002/14651858.CD005215.pub3 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  33. ↑ Amanda J Mason-Jones i inni, School-based interventions for preventing HIV, sexually transmitted infections, and pregnancy in adolescents, Cochrane Infectious Diseases Group (red.), „Cochrane Database of Systematic Reviews”, 2016, DOI: 10.1002/14651858.CD006417.pub3, PMID: 27824221, PMCID: PMC5461872 [dostęp 2019-03-16] (ang.).
  34. ↑ Standards in Sexuality Education, www.bzga-whocc.de [dostęp 2019-10-11] [zarchiwizowane z adresu 2019-10-09].
  35. ↑ Osmo Kontula, The evolution of sex education and students' sexual knowledge in Finland in the 2000s, „Sex Education”, 10 (4), 2010, s. 373–386, DOI: 10.1080/14681811.2010.515095, ISSN 1468-1811 [dostęp 2019-10-11].
  36. ↑ Sexualaufklärung in Europa - bildungsklick.de – macht Bildung zum Thema, bildungsklick.de [dostęp 2019-10-11] (niem.).
  37. ↑ Beate Herkendell, Sexualkunde: "Schmutzige Gedanken", „Die Zeit”, Hamburg, 30 kwietnia 2008, ISSN 0044-2070 [dostęp 2019-10-11] (niem.).
  38. ↑ Complaints against Germany about mandatory sex education classes declared inadmissible, 22 września 2011.
  39. ↑ Minister Edukacji Narodowej, ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 2 czerwca 2017 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego., isap.sejm.gov.pl, 9 czerwca 2017 [dostęp 2021-06-10] (pol.).
  40. ↑ Edukacja seksualna w szkołach. Bp Mendyk: Skutki jej wprowadzenia na Zachodzie są przerażające, edukacja.dziennik.pl, 25 sierpnia 2019 [dostęp 2020-04-06] (pol.).
  41. ↑ Biskupi ostrzegają przed "permisywną edukacją seksualną", www.rp.pl [dostęp 2020-04-06] (pol.).
  42. ↑ Sławomir Kopański, Edukacja seksualna w polityce władz centralnych po transformacji ustrojowej, Racjonalista.pl [dostęp 2019-10-11] (pol.).
  43. ↑ Gender and sexuality in English language education: Focus on Poland, TeachingEnglish | British Council | BBC [dostęp 2019-10-11] (ang.).
  44. ↑ Ministerstwo Edukacji Narodowej, Wychowanie do życia w rodzinie, 2017.
  45. ↑ a b Michael Janofsky, Gay Rights Battlefields Spread to Public Schools, „The New York Times”, 9 czerwca 2005, ISSN 0362-4331 [dostęp 2019-10-07], Cytat: "said gay rights issues involving public schools had become a litmus test to many religious conservatives. "They feel the public schools are getting ahead of the country," Mr. Haynes said. "They believe the schools are imposing a view of homosexuality that offends their faith"" (ang.).
  46. ↑ a b Eleanor Formby, Sex and relationships education, sexual health, and lesbian, gay and bisexual sexual cultures: views from young people, „Sex Education”, 11 (3), 2011, s. 255–266, DOI: 10.1080/14681811.2011.590078, ISSN 1468-1811 [dostęp 2019-10-08] (ang.).
  47. ↑ GLSEN, The 2011 National School Climate Survey: The Experiences of Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender Youth in Our Nation's Schools, 2011, ISBN 978-193409210-1 [dostęp 2019-10-08] (ang.).
  48. ↑ Viv Ellis, Sue High, Something more to tell you: gay, lesbian or bisexual young people’s experiences of secondary schooling, „British Educational Research Journal”, 30 (2), 2004, s. 213–225, DOI: 10.1080/0141192042000195281, ISSN 0141-1926 [dostęp 2019-10-08] (ang.).
  49. ↑ Marisol Sanchez, Providing Inclusive Sex Education in Schools Will Address the Health Needs of LGBT Youth, 1 grudnia 2012 [dostęp 2019-10-11] [zarchiwizowane z adresu 2014-10-06] (ang.).
  50. ↑ a b Hannah Slater, LGBT-Inclusive Sex Education Means Healthier Youth and Safer Schools, Center for American Progress, 21 czerwca 2013 [dostęp 2019-10-11] (ang.).
  51. ↑ Josh Goodman, 5 Reasons Schools Should Adopt LGBTQ-inclusive Sex Ed, HuffPost, 30 sierpnia 2013 [dostęp 2019-10-11] (ang.).
  52. ↑ Robert McGarry, Build a Curriculum That Includes Everyone: Ensuring That Schools Are More Accepting of LGBT Students and Issues Requires More Than Passing Mentions of Diversity in Sex Education Classes, „Phi Delta Kappan”, 94 (5), 1 lutego 2013, s. 27, ISSN 0031-7217 [dostęp 2019-10-12].
  53. ↑ Pamela Sheridan Award, FPA, 24 kwietnia 2013 [dostęp 2019-10-12] [zarchiwizowane z adresu 2019-10-12] (ang.).
  54. ↑ Sex Education in Schools Should Include a Gay Agenda, Report Claims, www.christianpost.com [dostęp 2019-10-08] (ang.).

Linki zewnętrzne

Star of life.svg Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Położnictwo: ciąża człowieka i poród
Planowanie
Zapłodnienie
Potwierdzenie ciąży
Okres prenatalny
i opieka perinatalna
Anatomia
Ciąża wielopłodowa
Badania prenatalne
Nieinwazyjne
Inwazyjne
Poród
Okres wydalania
Personel i miejsce
Połóg
Kontekst kulturowy
i społeczny

Media użyte na tej stronie

Star of life.svg

The Star of Life, medical symbol used on some ambulances.

Star of Life was designed/created by a National Highway Traffic Safety Administration (US Gov) employee and is thus in the public domain.
Barbara-Hastings-Asatourian.jpg
Autor: University of Salford Press Office Edytuj to w Danych Strukturalnych na Commons, Licencja: CC BY 2.0
Salford University lecturer Barbara Hastings-Asatourian is to launch a taboo-breaking sex education campaign in China in a bid to help reduce the millions of abortions carried out each year as a result of lack of access to sex education in schools. www.salford.ac.uk/news/details/805
To request this photo in high resolution, email its name to press-office@salford.ac.uk with your intended usage. ; Or for more University of Salford images, visit imagebank.salford.ac.uk/