Epoka żelaza

Epoka żelaza – okres dziejów ludzkości następujący po epoce brązu, w której żelazo stało się głównym surowcem w wytwarzaniu narzędzi. Ramy czasowe epoki żelaza są różne i uzależnione od stref geograficznych, zróżnicowania kulturowego i rozwoju społeczno-gospodarczego. W znaczeniu historycznym trwa do dziś (w sensie archeologicznym skończyła się w XIII w.)^[1].

Żelazo jest materiałem znacznie bardziej dostępnym niż brąz. Najpopularniejszym surowcem do wytwarzania żelaza w starożytności były tzw. rudy darniowe oraz błotne, w których zawartość żelaza wahała się od 30% do 50%. Występowały one przy powierzchni, więc były bardzo łatwe w eksploatacji. Rzadko sięgano do głębszych pokładów rud żelaza, gdyż wiązało się to z czasochłonnymi metodami górniczymi. Żelazo otrzymywano poprzez termiczną redukcję tlenków zawartych w rudzie i oddzielenie czystego surowca od zanieczyszczeń, w tym celu po wydobyciu rudy segregowano oraz oczyszczano konkrecje następnie poddając je procesowi prażenia z węglem drzewnym. W najwcześniejszym okresie wytopu dokonywano w ogniskach otwartych, a dopiero z biegiem czasu stosowano do wytopu dymarki. Żelazo umieszczano w piecu warstwowo na przemian z węglem drzewnym. Następnie podgrzewano piec do temperatury 1300 stopni, ponieważ wtedy dochodziło do redukcji tlenków i utworzenia się metalu. W wyniku tego procesu otrzymywano metal w postaci łupki, zanieczyszczonej węglem drzewnym. Następnie w celu pozbycia się zanieczyszczeń przekuwano i podgrzewano łupki. Żelazo poddawano dalszej obróbce.

Bardzo ważne w późniejszym procesie obróbki żelaza było nawęglanie oraz hartowanie.

Najstarsze wyroby z kutego żelaza (głównie pochodzenia meteorytowego), pochodzą z XV i XIV wieku p.n.e. z terenów państwa Hetytów (Azja Mniejsza), skąd po roku 1180 p.n.e. żelazo przez Palestynę dotarło do Egiptu, i dalej do Mezopotamii i Iranu. Następnie na Kaukaz, w XII w p.n.e. do Grecji oraz w XI–X w. p.n.e. do Italii. Do dalszych części Europy żelazo dotarło przez Półwysep Bałkański oraz Kaukaz.

Kultury epoki żelaza

Orientacyjny zasięg kultur: łużyckiej, miłogradzkiej i czarnoleskiej

Do najważniejszych europejskich kultur epoki żelaza należą:

• kultura pomorska
• kultura halsztacka
• kultura przeworska
• kultura jastorfska
• kultura Golasecca
• kultura Laugen-Melaun
• kultura Este
• kultura łużycka
• kultura wschodniopomorska
• kultura lateńska
• kultura wielbarska
• kultura oksywska
• kultura miłogradzka
• kultura tracko-scytyjska
• kultura zachodniobałtyjska
• kultura zarubiniecka
• kultura puchowska
• kultura grobów kloszowych
• Kultura Villanova

Chronologia epoki żelaza

Na terenach dzisiejszej Polski, wyróżnia się podział epoki żelaza na następujące okresy^[2]:

1. Okres halsztacki – zwany wczesną epoką żelaza dzieli się na podokres

• C (700–600 p.n.e.)
• D (600–550/400  p.n.e.)

2. Okres lateński – zwany też przedrzymskim dzieli się na podokresy:

• A (480–420) – wczesny okres lateński
• B  (420–250/260 p.n.e.) – wczesny okres lateński,  z fazami:
  • B₁ (420–330 p.n.e.)  
  • B₂ (330–260/250 p.n.e.)
• C (260/250–120 p.n.e.) – środkowy okres lateński,  z fazami
  • C₁ (260/250–220 p.n.e.)
  • C₂ (220–120 p.n.e.)
• D (120 p.n.e.–0) – późny okres lateński, z fazami:
  • D₁ (120–60 p.n.e.)
  • D₂ (60 p.n.e.–0)

3. Okres wpływów rzymskich – zwany też rzymskim dzieli się na podokresy:

• A (200/180 p.n.e.–20 n.e.) – młodszy okres wpływów rzymskich, który pokrywa się w połowie ze środkowym (C)  i późnym okresem lateńskim (D). Dzieli się na fazy:  
  • A₁ (200/180–100 p.n.e.)
  • A₂ (100–20 p.n.e.)
  • A₃ (20 p.n.e.–20 n.e.)
• B (20–150 n.e.) – wczesny okres wpływów rzymskich, z fazami:
  • B₁ (20–75 n.e.) – dzieli się na stadia A, B, C
  • B₂ (75–150 n.e.) – dzieli się na stadia A i B
    • B_2a (75–100 n.e.)
    • B_2b (100–150 n.e.)
• C (150–375 n.e.) – późny okres wpływów rzymskich, z fazami:
  • C₁ (150–250 n.e.) – dzieli się na stadia A i B
  • C₂ (250–325 n.e.)
  • C₃ (325–375 n.e.)

4. Okres wędrówek ludów – okres uznawany za kontynuację okresu rzymskiego dlatego wyróżniamy podokres:

• D (375–450/475 n.e.) – wczesny okres wędrówek ludów, z fazami: D1, D2, D3  
• E (450/475–650 n.e.) – późny okres wędrówek ludów, z fazami:
  • E₁ (450/475–525 n.e.)
  • E₂ (525–600 n.e.) – dzieli się na stadia A i B
  • E₃ (600–650 n.e.)
• F (650–800 n.e.) – wczesna faza wczesnego średniowiecza

Zobacz też

• archeologia
• historia

Przypisy