Eugeniusz Bodo

Eugeniusz Bodo
Ilustracja
Eugeniusz Bodo ze swoim psem Sambem
Imię i nazwisko

Bohdan Eugène Junod

Data i miejsce urodzenia

28 grudnia 1899
Genewa

Data i miejsce śmierci

7 października 1943
Kotłas

Zawód

aktor, reżyser, scenarzysta, tancerz, piosenkarz, producent filmowy

Odznaczenia
Złoty Krzyż Zasługi

Eugeniusz Bodo, właśc. Bohdan Eugène Junod (ur. 28 grudnia 1899 w Genewie, zm. 7 października 1943 w Kotłasie) – polski aktor filmowy, rewiowy i teatralny. Syn Polki i Szwajcara, reżyser, scenarzysta, tancerz, piosenkarz i producent filmowy. Jeden z najwybitniejszych i najpopularniejszych aktorów międzywojennego polskiego kina i teatru[1][2][3]

Pseudonim sceniczny – „Bodo” – pochodzi od pierwszych sylab imion: jego pierwszego imienia (Bohdan) i matki (Jadwiga Anna Dorota)[4].

Życiorys

Tablica upamiętniająca teatrzyk Qui Pro Quo i jego artystów na Senatorskiej 29/31 w Warszawie

Jego ojciec ponoć pochodził z arystokracji francuskiej, z rodziny osiadłej w okresie wojen napoleońskich w Szwajcarii[5], był ewangelikiem reformowanym, a matka – Jadwiga Anna Dorota Dylewska (zm. 1944) – polską szlachcianką z Mazowsza, katoliczką. Eugeniusz był wyznania swego ojca.

Rodzice E. Bodo poznali się i zawarli związek małżeński w II poł. XIX wieku. Teodor Junod, z wykształcenia inżynier, zafascynowany nowym wynalazkiem, jakim było nieme kino, zaczął krążyć po Cesarstwie Rosyjskim oraz na pograniczu Chin i Persji z pokazami filmowymi. W 1903 Junodowie pojawili się w Łodzi, gdzie T. Junod poznał innego przedsiębiorcę o podobnych zainteresowaniach – propagatora sztuki filmowej – Edwarda Juliusza Vortheila (19 IX 1851 – 25 II 1927; pochowany w Pabianicach[6]), Holendra lub Duńczyka z pochodzenia, z którym zawiązał spółkę kinową. Ludwik Sempoliński wspominał, że Junod był „specjalistą od prowadzenia kabaretów” na prowincji. Najpierw, na kilka miesięcy 1903, wydzierżawili od braci Krzemińskich „Gabinet Iluzji”, kino przy Piotrkowskiej 17. Stąd przenieśli się na Piotrkowską 21, gdzie z frontowym wejściem utworzyli Teatr Iluzji „Urania” z salką na 30 osób. W 1907. zbudowali specjalny drewniany budynek kino-teatralny na zapleczu domów u zbiegu obecnych ulic Piotrkowskiej i S. Jaracza (obecnie w tym miejscu dom handlowy „Magda”), do którego przenieśli swoją „Uranię”. O miejscu tym, jako swoim ulubionym, wspomina Julian Tuwim. Żona T. Junoda w pobliżu, przy ul. Piotrkowskiej otworzyła restaurację „Masque”[5].

Aktor przez całe życie zachował obywatelstwo Szwajcarii (co przyczyniło się do jego śmierci), jednak fakt ten nie był powszechnie znany w okresie międzywojennym.

Zadebiutował na deskach ojcowskiej „Uranii”[7], prawdopodobnie w numerze opisywanym we wspomnieniach Ludwika Starskiego jako „10-letni kowboj Bodo – cudowne dziecko XX wieku”. Imię kowboja stało się artystycznym pseudonimem artysty.

W 1917 zaczął występować jako piosenkarz i tancerz na scenach rewiowych, początkowo w Poznaniu i Lublinie, a od 1919 w Warszawie m.in. w kabaretach: „Qui Pro Quo”, „Morskie Oko”, „Cyganeria” i „Cyrulik Warszawski”. W 1925 zadebiutował w filmie Rywale i od tego momentu rozpoczęła się jego ogromna popularność. Ogółem zagrał w ponad 30 filmach. Grał zarówno role amantów, tragiczne, komediowe i w filmach muzycznych. Śpiewane przez niego w filmach piosenki stawały się w Polsce szlagierami.

27 maja 1929, prowadząc swój samochód marki Chevrolet, którym podróżował z kabaretu „Morskie Oko” w Warszawie do Poznania wraz z czterema pasażerami, nocą ok. 3–4 km przed Łowiczem spowodował wypadek, w którym pojazd na zakręcie wypadł z jezdni i stoczył się z ok. 4-metrowego nasypu, w wyniku czego śmierć na miejscu poniósł aktor Witold Roland[8] (według innego źródła kierowca w ciemnościach wpadł samochodem na nieoznakowaną stertę kamieni[9]). Bodo został skazany na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu.

Gdy dorobił się w Warszawie mieszkania, sprowadził do siebie matkę[9]. Uważany był za dowcipnego, szarmanckiego i uwodzicielskiego, co przysparzało mu wiele wielbicielek. Przez kilka lat był związany z aktorką Norą Ney. Miał ożenić się z ekscentryczną, czarnoskórą aktorką amatorką, Tahitanką Reri (Anne Chevalier). Poznali się, gdy Reri przyjechała do Warszawy na jedyny w Polsce występ. Bodo namówił ją do pozostania w Polsce. W 1934 obsadził ją w filmie Czarna perła. Mieszkali w domu przy ul. Marszałkowskiej. Ostatecznie, z powodu różnic kulturowych i nadużywania alkoholu przez narzeczoną, do małżeństwa nie doszło[10]. Inaczej opisuje to Arkady Fiedler: (…) a Bodo jak to Bodo. Niestety gładysz, dzióbasowy letkiewicz, po kilku tygodniach sprzykrzył sobie egzotyczną aktorkę i tu zaczęła się mniej chwalebna część romansu. Bodo zaczął bezceremonialnie wpychać Reri w ramiona innych galopantów, swych koleżków, a im więcej ich było, tym lepiej dla niego; im rzęsiściej lała się gorzałka, tym skuteczniejsza woda na młyn szałaputa. Gdy Reri wyrwała się z birbancko-sprośnego bagienka i wyjechała z Polski, już było za późno, by się wyprostować; nie mogła wyzbyć się trunkowego nałogu. (…)[11].

Reklamował krawaty od „Chojnackiego”, kapelusze „Młodkowskiego” i marynarki „Old England”. Był abstynentem, miłośnikiem kobiet[9] i jedzenia.

Miał doga niemieckiego – arlekina o imieniu Sambo[12] (Sambo został zabity przypadkowo podczas powstania warszawskiego).

Eugeniusz Bodo z Zofią Czaplińską w filmie Czy Lucyna to dziewczyna?

W latach 30. zaczął pisać scenariusze, a tuż przed wybuchem II wojny światowej zaczął reżyserować filmy, w których grał główne role. Był producentem i jednym ze współwłaścicieli (od 1931) wytwórni filmowej B.W.B. (skrót od nazwisk właścicieli Bodo, Waszyński i Brodzisz), która zrealizowała m.in. Bezimiennych bohaterów (1932) i Głos pustyni (1932) oraz właścicielem od 1933 wytwórni „Urania-Film” (nazwał ją na cześć firmy nieżyjącego już ojca), w której powstały jego największe przeboje. W 1939 podpisał bardzo korzystny kontrakt z amerykańską wytwórnią filmową.

W 1935 występował w Palestynie[13]. W 1938 występował z programem estradowym z Mirą Zimińską[14]. W 1939 zamieszkiwał w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 132[15], a w kwietniu tego roku otworzył w Warszawie przy ul. Foksal 17[16] kawiarnię Café-Bodo, a na piętrze kupił czteropokojowy apartament. Rozpoczął przygotowania do reżyserii nowego filmu Uwaga – szpieg!. Pod koniec sierpnia 1939 anonsowano w prasie realizację tego filmu (Bodo miał być jego reżyserem i zagrać w nim) oraz innej produkcji, w której miał wystąpić aktor (Moja mama to ja)[17]. W tym miesiącu podpisał kontrakt z nowym teatrem „Tip-Top”.

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 oddał kawiarnię w dzierżawę i, uciekając przed wojną, przeniósł się do Lwowa, gdzie zamieszkał w podlwowskich Brzuchowicach. Tam, znając biegle rosyjski, został konferansjerem i występował w teatrze Tea-Jazz Henryka Warsa. Dokonywał nagrań swoich piosenek w wersji rosyjskiej[18]. Wtedy też, po powrocie z jednego z tournée po ZSRR, postanowił wyemigrować do USA i złożył w tej sprawie dokumenty, ujawniając obywatelstwo szwajcarskie.

Eugeniusz Bodo po aresztowaniu przez NKWD 1941. Ostatnie zdjęcie

Nie zdążył wyjechać. Po ataku III Rzeszy na ZSRR NKWD aresztowało go 26 czerwca 1941 w mieszkaniu (lub według innej relacji w Parku Jezuickim) i wywiozło do Moskwy, a 9 lipca 1941 został osadzony w więzieniu w Ufie[19]. Przyczyną aresztowania było ujawnienie paszportu szwajcarskiego, wskutek czego był podejrzany o działalność szpiegowską. Na początku 1942 został poddany pierwszym przesłuchaniom, a w maju 1942 został przeniesiony do więzienia Butyrki w Moskwie, gdzie został poddany kolejnym przesłuchaniom. Decyzją specjalnej narady przy NKWD ZSRR na wniosek z 30 października 1942 podpisany przez Piotra Fiodotowa został skazany na 5 lat ciężkiego obozu wychowawczego jako element społecznie niebezpieczny. Wyrok został zatwierdzony 13 stycznia 1943[20]. W czasie pobytu w Moskwie o jego uwolnienie starali się w imieniu ambasady polskiej Stanisław Kot i Tadeusz Romer, jednak władze sowieckie nie wyraziły na to zgody ze względu na szwajcarskie obywatelstwo Bodo. Z tych samych przyczyn nie objęła go amnestia dla obywateli polskich. Dodatkowo władze sowieckie uznały interwencję polskiej ambasady jako kolejny dowód na jego domniemane szpiegostwo. Pomiędzy styczniem a kwietniem 1943 jego współwięźniem na Butyrkach był 21-letni wówczas Alfred Mirek, późniejszy rosyjski muzykolog, który opisał swoje wspomnienia w wydanej w 1989 autobiografii „Dziennik więźnia”.

14 maja 1943 odtransportowano go z Moskwy do łagru w Kotłasie, w którym 19 czerwca został zdiagnozowany przez komisję lekarską jako niezdolny do pracy z powodu pelagry wskutek głodu i wyniszczenia, został umieszczony w obozowym szpitalu (wedle dokumentów szpitala obozowego przebywał w szpitalu już od 14 maja[21]). 22 czerwca zapadła decyzja, aby „inwalidę cierpiącego na nieuleczalną chorobę” zwolnić z więzienia[21]. Zmarł 7 października 1943[20], po czym został pochowany w zbiorowym grobie[22]. Jako przyczynę śmierci podano gruźlicę płuc przy towarzyszącej pelagrze[21]. Jednak w czasach PRL-u, ze względów politycznych, głoszono fałszywą wersję, zgodnie z którą Bodo miał zostać rozstrzelany przez Niemców po ich wkroczeniu do Lwowa[a].

Symboliczny grób Eugeniusza Bodo na cmentarzu Powązkowskim

18 października 1991 został zrehabilitowany przez rosyjskie władze na podstawie artykułu 3 Ustawy Federacji Rosyjskiej „O Rehabilitacji Ofiar Politycznych Represji”. 2 października 2011 w Kotłasie na cmentarzu Makaricha odsłonięty został pomnik, będący także symboliczną mogiłą artysty[23]. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 74-3-7)[24].

Filmografia

Kadr z filmu Uroda życia z 1930
Aktor
Reżyser

Dyskografia

  • Hanka Ordonówna, Eugeniusz Bodo (SP, Syrena-Electro9437)
  • Eugeniusz Bodo (Pocztówka, Tonpress R-0508-II)
  • 1978: Jak za dawnych lat (LP, Muza SX-1701)
  • 1990: W starym kinie: Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza (LP, Muza SX-2920)
  • 2012: Eugeniusz Bodo – Już taki jestem zimny drań (2CD + DVD) AA MTJ NR 90233
  • 2016: Eugeniusz Bodo – Niezapomniane przeboje Książeczka + CD z 12 piosenkami, wydane przez Fakt

Najpopularniejsze piosenki

  • Ach, śpij, kochanie (Dlaczego nie chcesz spać; muz. Henryk Wars, sł. Ludwik Starski)
  • Ach, te baby (muz. Roman Palester, sł. Jerzy Nel)
  • Całuję twoją dłoń, madame (muz. Ralph Erwin, sł. Andrzej Włast)
  • Czy potrafisz Joanno zagwizdać? (cover szwedzkiego przeboju „Kann du vissla, Johanna?” z 1932 z polskim tekstem, oryginalna muz. Sten Axelson, tekst Åke Söderblom, Bodo zaśpiewał ją w 1934 w duecie z Lucyną Szczepańską[25])
  • Już taki jestem zimny drań (muz. H. Wars, sł. J. Nel, L. Starski)
  • Najcudowniejsze nóżki (muz. H. Wars, sł. Jerzy Jurandot)
  • O'Key (muz. H. Wars, sł. Konrad Tom, Emanuel Schlechter)
  • Sex appeal (muz. H. Wars, sł. E. Schlechter)
  • Tyle miłości (muz. H. Wars, sł. K. Tom)
  • ros. Прощальная Песенка Львовского Джаза (trans. Praszczalnaja piesenka lwowskogo dżaza – sł. G. Grigoriew) pol. Pożegnalna piosenka lwowskiego jazzu[18], walc (po 1939) – wersja ros. Tylko we Lwowie (muz. H. Wars, sł. E. Schlechter),
  • Tylko z tobą i dla ciebie (muz. H. Wars, sł. J. Nel, L. Starski)
  • Umówiłem się z nią na dziewiątą (muz. H. Wars, sł. E. Schlechter)
  • Zrób to tak (muz. H. Wars, sł. J. Nel, L. Starski)

Odznaczenia

Inne

Uwagi

  1. W rzeczywistości prawdziwa data i okoliczności śmierci Bodo były znane w PRL, pojawiła się ona z komentarzem „zmarł na terenie ZSRR” w „Encyklopedii Warszawy” wyd. PWN, 1975, z kolei „Słownik biograficzny teatru polskiego: 1765–1965” z 1973 podał niejednoznacznie „zmarł po 4 lipca 1941 na terenie ZSRR”. Mimo to, powstałe po 1975 wydania „Encyklopedii powszechnej PWN” powtarzały fałszywą datę i okoliczności śmierci Bodo, tym samym kłamiąc z premedytacją. Ostatnim wydaniem z podaną datą 1941 jako datą śmierci było wydanie z 1995, a więc już po publikacji w prasie listu od rosyjskiego Czerwonego Krzyża na temat śmierci Bodo z dołączonymi zdjęciami więziennymi.

Przypisy

  1. Eugeniusz Bodo w serwisie Culture.pl
  2. Eugeniusz Bodo – zaginiony na Wschodzie – Historia – polskieradio.pl, www.polskieradio.pl [dostęp 2019-06-09].
  3. Karolina Kobylska, Eugeniusz Bodo – aktor, reżyser, artysta, o-historii.pl, 15 czerwca 2017 [dostęp 2019-06-09] [zarchiwizowane z adresu 2018-02-19].
  4. Filip Gańczak. Szwajcar, czyli szpion. „Biuletyn IPN „pamięć.pl””. 10 (19), s. 22–26, październik 2013. 
  5. a b Gronczewska Anna, Amant Eugeniusz Bodo…
  6. Vortheil; um.pabianice.pl.
  7. W. Pierzchała, A. Magnuszewska, „Tu w Łodzi debiutował słynny amant filmowy”.
  8. Tragiczny wypadek znanego artysty warszawskiego. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 120 z 28 maja 1929. 
  9. a b c Bodo, dziecko XX wieku.
  10. Bodo i Reri. wysokieobcasy.pl, 12 maja 2010. [dostęp 2010-05-12].
  11. Arkady Fiedler, Wiek Męski-Zwycięski, s. 218.
  12. Stanisław Janicki, Trubadur Warszawy – Eugeniusz Bodo; Jego życie i śmierć, Jednota, 15 marca 2002 [dostęp 2017-02-10].
  13. polona.pl.
  14. Z Teatru Wielkiego. Mira Zimińska – Eugeniusz Bodo. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 396 z 31 grudnia 1938. 
  15. Bodo Junod Eugeniusz, art., m., Marszałkowska 132, tel. 2-13-72 za: Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna: Spis abonentów warszawskiej sieci telefonów Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej 1938–1939, s. 32. 1938. [dostęp 2013-06-20]. (pol.).
  16. Teatry Warszawy 1939. books.google.pl.
  17. Film polski. „Kurjer Poranny”. Nr 235, s. 8, 26 sierpnia 1939. 
  18. a b ПРЩАЛЬНАЯ ПЕСЕНКА ЛЬВОВСКОГО ДЖАЗА, вальц, муз. Г. Варса, сл. П. Григорьева, ЕВГЕНИЙ БОДО, Львовский теа-джаз-орк. под упр. Г. Варса, АПРЕЛЕВСКИЙ ЗАВОД, 10550 Г-л/ту-5, СССР (pl. Pożegnalna piosenka lwowskiego jazzu, walc – ros. wersja Tylko we Lwowie, muz. H. Warsa, sł. P. Grigoriewa, Eugeniusz Bodo Lwowski Tea-Jazz pod dyr. H. Warsa., Wytwórnia (płyt) Aprelewska, 10550 G-ł/ty-5, ZSRR). [dostęp 2011-02-18]. (ros. • niem.).
  19. „Dziennik Łódzki”, 14 XI 1994, nr 264, s. 23.
  20. a b Marta Grzywacz. Eugeniusz Bodo. Element społecznie niebezpieczny. „Ale Historia”. 10/2016 (216), s. 8–10, 2016-03-07. Agora SA. (pol.). 
  21. a b c Alan Jakman, Eugeniusz Bodo, czyli jak pół-Polak, pół-Szwajcar „został” hitlerowskim szpiegiem, More Maiorum, 7 października 2017 [dostęp 2021-10-07] (pol.).
  22. Piotr Lisiewicz: „Zdążyłem wziąć płaszcz i kapelusz”. 70 lat temu komuniści zamordowali Eugeniusza Bodo. niezalezna.pl, 6 października 2013. [dostęp 2013-09-27].
  23. Pomnik Eugeniusza Bodo stanął w Rosji, Wyborcza.pl, 3 października 2011 [dostęp 2011-10-03] [zarchiwizowane z adresu 2011-10-05].
  24. Cmentarz Stare Powązki: KONSTANTY JACHE, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2020-04-09].
  25. Ryszard Wolański: Eugeniusz Bodo. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2012, s. 398. ISBN 978-83-7510-857-6.
  26. Urania-film: Eugeniusz Bodo cz. 1. [dostęp 2011-03-30]. (pol.).
  27. Serial dokumentalny Na tropach tajemnic, odc. Bodo – śledztwo, Discovery Historia, 2008.
  28. Za winy niepopełnione. Eugeniusz Bodo w bazie filmpolski.pl
  29. Andrzej Fiszer, Katalog polskich znaków pocztowych. Tom I, s. 371, 2013.
  30. Bodo w bazie filmpolski.pl
  31. Bodo (serial), Onet.pl [zarchiwizowane z adresu 2016-03-22].

Bibliografia

  • Ryszard Wolański, Leksykon Polskiej Muzyki Rozrywkowej, Warszawa 1995, Agencja Wydawnicza MOREX, ISBN 83-86848-05-7, tu hasło Bodo, Eugeniusz, s. 19–20.
  • Ryszard Wolański, Eugeniusz Bodo: Już taki jestem zimny drań, wyd. Rebis, Poznań 2012, ISBN 978-83-781-8848-3.
  • Wiesław Pierzchała, Agnieszka Magnuszewska, Tu w Łodzi debiutował słynny amant filmowy. W podwórku stał kino-teatr „Urania”, należący do ojca Eugeniusza Bodo; [w:] „Polska. Dziennik Łódzki”. 26-27 X 2013, nr 251, s. 6.
  • ................., [w:] „Dziennik Łódzki”, 14 XI 1994, nr 264, s. 23 (artykuł ilustrowany dwoma zdjęciami policyjnymi z 1941 r., wykonanymi w więzieniu na Butyrkach w Moskwie).
  • Aneta Kołaszewska, Za winy nie popełnione; [w:] „Gazeta Wyborcza. Magazyn”, 30 X 1997, nr 44, s. 32
  • Maria Sondej, W 60 rocznicę łagrowej śmierci: Eugeniusz Bodo, zapomniany łodzianin. [w:] „Kronika Miasta Łodzi”, 2003, nr 2, s. 125–130.
  • Anna Gronczewska, Amant Eugeniusz Bodo, który wychowywał się przy ulicy Piotrkowskiej; [w:] „Co tydzień historia” (dod. do „Polska. Dziennik Łódzki”), 29 XII 2016, s. 2–3.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Eugeniusz Bodo NKWD.jpg
Eugeniusz Bodo (1899-1943) film director, producer and one of the most popular Polish actors and comedians of the inter-war period. After Soviet agression on Poland arrested by Soviet NKVD, died in Gulag concentration camp
Bodo Czaplińska.jpg
Eugeniusz Bodo z Zofią Czaplińską w filmie „Czy Lucyna to dziewczyna?” (1934).
Eugeniusz-bodo 795791.jpg
Eugeniusz Bodo ze swoim psem "Sambo".
Uroda życia.jpg
Кадр из фильма "Краса жизни" (Польша, 1930)
Tablica upamiętniająca teatrzyk Qui Pro Quo na Senatorskiej w Warszawie.JPG
Autor: Mateusz Opasiński, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica upamiętniająca teatrzyk Qui Pro Quo i jego artystów na Senatorskiej 29/31 w Warszawie
Bohdan Eugène Junod grób.jpg
Autor: Lukasz2, Licencja: CC BY 4.0
Symboliczny grób Eugeniusza Bodo na Cmentarzu Powązkowskim