Getto krakowskie

Brama I getta, rok 1941.
Wejście z Rynku Podgórskiego na ul. Limanowskiego

Getto krakowskie (oficjalnie niem. Der jüdische Wohnbezirk in Krakau – Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Krakowie, jid. ‏קראָקעווער געטאָ‎ Krokewer geto) – getto dla ludności żydowskiej w Krakowie[1] utworzone w marcu 1941 roku przez niemieckie władze okupacyjne w dzielnicy Podgórze.

Przed II wojną światową Kraków zamieszkiwała ok. 68-tysięczna społeczność żydowska, jednak większość Żydów zostało zmuszonych do opuszczenia miasta w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej. W getcie znalazło się ponad 15 tysięcy osób. Ta liczba wzrosła później do ok. 20 tys. w związku z przesiedleniami do getta Żydów z okolicznych miejscowości.

W 1942 Niemcy przeprowadzili w getcie dwie akcje deportacyjne[2], a jego powierzchnia została zmniejszona. Zostało ono zlikwidowane w marcu 1943.

Historia

(c) Bundesarchiv, Bild 183-L22985 / CC-BY-SA 3.0
Granatowy policjant kontroluje dokumenty w getcie, 1941
Rozporządzenie o znamionowaniu Żydów z 18 listopada 1939

Prześladowania Żydów w Krakowie rozpoczęły się natychmiast po zajęciu Krakowa przez wojska niemieckie 6 września 1939 roku. Nałożono na nich obowiązek uczestniczenia w pracach przymusowych (wrzesień 1939), noszenia opasek z Gwiazdą Dawida (listopad 1939), zamknięto synagogi, rozpoczęto rekwirowanie majątku ruchomego i nieruchomego.

8 września 1939 Marek Bieberstein otrzymał rozkaz utworzenia w ciągu dwóch dni Rady Żydowskiej (Judenratu) wraz z nominacją na jej prezesa[3]. Rada miała odpowiadać za posłuszne i terminowe wykonywania zarządzeń władz okupacyjnych przez żydowską społeczność Krakowa[3].

Do maja 1940 z rozkazu niemieckich władz okupacyjnych zarządzono deportację Żydów z terenu miasta. Z ok. 68 tys. pozostało ok. 15 tys. pracowników żydowskich i członków ich rodzin.

Getto krakowskie zostało utworzone zarządzeniem gubernatora dystryktu krakowskiego Otto Wächtera z 3 marca 1941 roku z terminem przeprowadzki do 20 marca[4]. Zostało zamknięte 21 marca[5]. Getto powstało w części dzielnicy Podgórze, którą pierwotnie zamieszkiwało ok. 3 tys. osób[6]. Na obszarze ok. 20 hektarów znalazło się 15 ulic (lub ich części) oraz 320 domów z 3167 izbami mieszkalnymi. Do getta trafiło ponad 15 tysięcy Żydów[6]. Z kolei większość mieszkańców Podgórza, którzy musieli opuścić teren nowo utworzonego getta, wprowadziło się do pożydowskich mieszkań na Kazimierzu[7].

Dzielnica żydowska została otoczona drutem kolczastym[8]. W kwietniu 1941 polscy murarze rozpoczęli wznoszenie wokół getta wysokiego muru o półkolistych zwieńczeniach przypominających kształtem żydowskie nagrobki (macewy)[8]. Fragmenty muru getta zachowały się przy ul. Lwowskiej 27 oraz na tyłach budynku szkolnego przy ul. Limanowskiego 62.

Do getta prowadziły cztery bramy: na placu Zgody (obecnie plac Bohaterów Getta), u wylotu ul. Lwowskiej, obok na ul. Limanowskiego oraz u wylotu ul. Limanowskiego na Rynek Podgórski. Bramy do getta były strzeżone przez żandarmerię niemiecką i polską policję (tzw. policję granatową). Okna wychodzące na stronę „aryjską” zostały zamurowane. Siedziba policji żydowskiej, którą kierował Symche Spira, mieściła się przy ul. Józefińskiej 17[9]. Początkowo liczyła 40 osób, później jej stan osobowy wzrósł do ok. 200 osób[10]. Od czerwca 1941 siedziba Judenratu mieściła się przy Rynku Podgórskim 1[11].

(c) Bundesarchiv, Bild 183-L25516 / CC-BY-SA 3.0
Wznoszenie murów getta na Wzgórzu Lasoty, maj 1941
Deportacja Żydów z getta, dzisiejsza ul. Lwowska (ówcześnie ul. Salinarna), marzec 1943
Mienie porzucone przez deportowanych, dzisiejsza ul. Lwowska (ówcześnie ul. Salinarna) w tle brama III getta, marzec 1943

Część Żydów pracowała poza gettem, m.in. w fabryce kabli w Płaszowie, w cegielni „Bonarka”, na lotnisku w Rakowicach, w Fabryce Emalia Oskara Schindlera i fabryce Józefa Chmielewskiego[12]. Fabryki zatrudniające Żydów funkcjonowały również w samym getcie, m.in. zakład tekstylny Juliusa Madritscha (Rynek Podgórski 2) i fabryka szkieł optycznych Roberta Dziuby (ul. Targowa 6)[13].

15 października 1941 roku na mocy zarządzenia gubernatora Hansa Franka getto stało się oficjalnie dzielnicą zamkniętą: za jej przekroczenie bez specjalnej przepustki groziła kara śmierci. Dnia 15 października 1941 roku gubernator generalny wydał rozporządzenie o karze śmierci dla Żydów opuszczających getta oraz dla Polaków udzielających im pomocy. Było to tzw. trzecie rozporządzenie o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie i odwoływało się do dekretu Adolfa Hitlera z 12 października 1939 roku. W art. I paragraf 4b karze śmierci podlegali zarówno Żydzi opuszczający getta, jak i osoby pomagające uciekinierom oraz ich ukrywające. Śmierci podlegały również osoby zachęcające do takich aktów, a usiłowanie czynu karane było tak samo jak czyn dokonany[14].

Pod koniec maja 1942 roku Niemcy przeprowadzili akcję deportacyjną ludności żydowskiej. W nocy z 31 maja na 1 czerwca 1942 funkcjonariusze gminy żydowskiej w asyście policji żydowskiej przeprowadzili kontrolę tzw. kart rozpoznawczych, która stała się pretekstem do wywiezienia ok. 5 tysięcy ludzi do obozu zagłady w Bełżcu. 20 czerwca 1942 Niemcy zarządzili zmniejszenie obszaru getta[15].

28 października 1942 przeprowadzono drugą akcję deportacyjną w wyniku której wywieziono ok. 7 tys. osób, a wiele zamordowano na miejscu[16]. W grudniu 1942 getto podzielono na dwie części: „A” przeznaczoną dla osób zdolnych do pracy oraz „B” dla bezrobotnych, osób starszych i chorych[17]. Linia graniczna przechodziła wzdłuż placu Zgody.

W dniach 13–14 marca 1943 roku Niemcy przeprowadzili akcję likwidacyjną getta. Kierował nią SS-Sturmbannführer Willi Haase. 8 tysięcy Żydów uznanych za zdolnych do pracy zostało przetransportowanych do obozu Plaszow. Około 2 tysięcy zostało zamordowanych na miejscu[18]. Wśród nich były odebrane rodzicom dzieci i chorzy ze szpitali[19]. Ciała ofiar przetransportowano do obozu Plaszow i tam pogrzebano w masowych grobach[18]. Codziennie w dawnym getcie pracowało obozowe komando robocze, którego członkowie sortowali i zabezpieczali pozostawione tam rzeczy[18].

W getcie krakowskim powstały żydowskie grupy oporu (Żydowska Organizacja Bojowa), które ze wsparciem Armii Krajowej podejmowały różne działania dywersyjne, w tym akcje zbrojne. W odróżnieniu od getta warszawskiego nie doszło tutaj do wybuchu powstania przed likwidacją getta. Wydawana była gazeta dla Żydów – „Gazeta Żydowska”.

Z ok. 70-tysięcznej społeczności żydowskiej w Krakowie wojnę przeżyło ok. tysiąca osób.

Granice getta

Plan krakowskiego getta (eksponat w Muzeum Historycznego Miasta Krakowa)

Obszar getta w 1941 był ograniczony następującymi ulicami (opis od północy, zgodnie z ruchem wskazówek zegara, nazwy współczesne):

Tramwaje w getcie krakowskim

Przez getto przebiegały dwie „aryjskie” linie tramwajowe (pogrubieniem zaznaczono ich przebieg na terenie getta):

  • „3”: DWORZEC TOWAROWY – Kamienna – Długa – Sławkowska – Rynek Główny – Mikołajska – Mały Rynek – Sienna – Starowiślna – Na Zjeździe – Lwowska – Tarnowska (ob. B. Limanowskiego) – Kalwaryjska – Wadowicka – ŁAGIEWNIKI (Borek Fałęcki)
  • „6”: SALWATOR – T. Kościuszki – Zwierzyniecka – Wiślna – Rynek Główny – Mikołajska – Mały Rynek – Sienna – Starowiślna – Na Zjeździe – Lwowska – Wielicka – PŁASZÓW (cmentarz Podgórski)[20].

Tramwaje pokonywały teren getta bez zatrzymywania się. Czas przejazdu przez jego teren trwał kilka minut (dwa przystanki w okresie przedwojennym). Linia nr „3” była bardziej obciążona, gdyż w „aryjskiej” części Podgórza mieściły się liczne przedsiębiorstwa, a przy ul. S. Czarnieckiego, czyli na terenie getta, siedziba sądów karnych Sądu Grodzkiego w Krakowie oraz więzienie[21].

Ponieważ tramwaje krakowskie nie miały zamalowanych na niebiesko szyb, tak jak np. w Łodzi, pasażerowie w czasie przejazdu mogli obserwować życie getta. Tramwaje „aryjskie” przejeżdżające przez krakowskie getto służyły czasami do przerzutu większych paczek z prowiantem lub innymi rzeczami, których nie dało się ze względu na wielkość przemycić podczas pieszego przechodzenia przez bramy[22]. Były one wyrzucane z jadących tramwajów w umówionych miejscach. Najbardziej dogodnym miejscem dla tego celu był prawdopodobnie odcinek na ul. Lwowskiej, pomiędzy pl. Zgody a skrzyżowaniem z ul. Józefińską – tym bardziej że według wspomnień T. Pankiewicza największy przemyt do getta szedł nocą właśnie przez bramę przy pl. Zgody[23].

Ważniejsze obiekty na terenie getta

Zabytkowy fragment muru getta przy ul. Lwowskiej 27 i tablica pamiątkowa
Fragment muru getta na tyłach budynku szkoły przy ul. Limanowskiego 62
Pomnik zamordowanych żydowskich sierot i ich opiekunów m.in. Dawida Kurzmanna, w miejscu gdzie znajdował się w getcie Dom Sierot, ul. Józefińska 41.

Literatura poruszająca temat getta krakowskiego

Mieszkańcy getta krakowskiego

Inne osoby związane z gettem

Przypisy

  1. ↑ „[…] część nie jest nazywana gettem, jak miało to miejsce w dawnej dzielnicy żydowskiej, lecz «Judenviertel» (dzielnica żydowska)” (Studia historyczne, tom 50, wydania 1–4, 2007, s. 210).
  2. ↑ Tak znikał żydowski Kraków. "Przed wojną w Krakowie mieszkało około 60 tysięcy Żydów”, Krowoderska.pl, 11 stycznia 2022 [dostęp 2022-01-13] (pol.).
  3. ↑ a b Katarzyna Zimmer: Kronika zamordowanego miasta. Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2017, s. 14. ISBN 978-83-08-06329-3.
  4. ↑ Katarzyna Zimmer: Kronika zamordowanego miasta. Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2017, s. 169–170. ISBN 978-83-08-06329-3.
  5. ↑ Katarzyna Zimmer: Kronika zamordowanego miasta. Żydzi w Krakowie w okresie okupacji niemieckiej. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2017, s. 180. ISBN 978-83-08-06329-3.
  6. ↑ a b Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 57. ISBN 978-83-242-2642-9.
  7. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 56. ISBN 978-83-242-2642-9.
  8. ↑ a b Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 61. ISBN 978-83-242-2642-9.
  9. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 107. ISBN 978-83-242-2642-9.
  10. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 111. ISBN 978-83-242-2642-9.
  11. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 67. ISBN 978-83-242-2642-9.
  12. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 79. ISBN 978-83-242-2642-9.
  13. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 80. ISBN 978-83-242-2642-9.
  14. ↑ Dokument nr 67A, „Trzecie rozporządzenie o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 15 października 1941 roku”, w: Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka 1939–1945, KIW, Warszawa 1972, tom I, s. 428.
  15. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 159. ISBN 978-83-242-2642-9.
  16. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 178. ISBN 978-83-242-2642-9.
  17. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 185. ISBN 978-83-242-2642-9.
  18. ↑ a b c Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 196. ISBN 978-83-242-2642-9.
  19. ↑ Andrea Löw, Marcus Roth: Krakowscy Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Kraków: Universitas, 2014, s. 192, 194. ISBN 978-83-242-2642-9.
  20. ↑ Opracowano na podstawie fragmentów pozycji: Tadeusz Pankiewicz, Apteka w getcie krakowskim, Kraków, 1947; Roman Kiełkowski, Zlikwidować na miejscu. Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Krakowie, Kraków, 1981; Aleksander Bieberstein, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków, 1986; Jacek Kołodziej, Krakowskie tramwaje, Kraków, 2010 (na str. 88 autor ogranicza się tylko do stwierdzenia, że tramwaje przejeżdżały przez getto).
  21. ↑ R. Kiełkowski, op. cit., s. 48.
  22. ↑ R. Kiełkowski, op. cit., s. 48: „paczki z prowiantem, których z uwagi na objętość nie dało się przemycić przez bramę, wyrzucane z jadącego tramwaju, trafiały do rąk odbiorców, czekających w umówionych miejscach”.
  23. ↑ T. Pankiewicz, op. cit., s. 8.
  24. ↑ Dziennik Łódzki, wyd. A, 20 I 2014, nr 15, s. 14.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Plan of Kraków Ghetto, Poland.jpg
Autor: Krzyycho, Licencja: CC BY-SA 3.0
Plan Getta w Krakowie
Ghetto wall (preserved segment) with a memorial plaque, 27 Lwowska street, Podgórze, Krakow, Poland.jpg
Autor: Zygmunt Put Zetpe0202, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ocalały fragment muru getta i tablica pamiątkowa, ul. Lwowska 27, Podgórze, Kraków
Kraków Ghetto wall 62 Limanowskiego Street.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Mur getta krakowskiego przy ul. Limanowskiego 62
Bundesarchiv Bild 183-L25516, Polen, Bau der Mauer für ein Ghetto.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-L25516 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Polen, Bau der Mauer für ein Ghetto

ADN-ZB/Archiv II. Weltkrieg 1939-45 Judenverfolgung durch die faschistischen deutschen Besatzungstruppen in Polen, Mai 1941; Bau der Mauer für das Ghetto einer Stadt im Generalgouvernement [Krakau?]

5211-41
Krakow Ghetto 06694.jpg
Likwidacja krakowskiego Getta pod pozorem wysłania Żydów z getta do pracy przymusowej. Punktem docelowym byl oboz zaglady.
Bundesarchiv Bild 183-L22985, Polen, Ghetto Krakau, Ausweiskontrolle.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 183-L22985 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Polen, Ghetto Krakau, Ausweiskontrolle

Gouvernement. Juden hinter Mauern. Die polnischen Polizeibeamten kontrollieren die Ausweise an den Eingängen zum Ghetto. PK-Koch-Scherl Bilderdienst 5211-41

Mai 1941
Rozporządzenie o znamionowaniu Żydów w okręgu krakowskim 18 grudnia 1939.jpg
Rozporządzenie o znamionowaniu Żydów w okręgu krakowskim
Memorial to over 200 Jewish orphans and their caretakers murdered by the Germans on October 28, 1942, 41 Józefińska street, Kraków, Poland.JPG
Autor: Zygmunt Put, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik zamordowanych przez Niemców 28 października 1942 ponad 200 sierot żydowskich i ich opiekunów, ul. Józefińska 41, Kraków
Krakow Ghetto 39066.jpg
View of a major street in Krakow after the liquidation of the ghetto, which is strewn with the bundles of deported Jews.