Graduał

Graduał króla Jana I Olbrachta przechowywany w zakrystii na Wawelu

Sanctissimus namque Gregorius z watykańskiego Graduale Romanum

Graduał lub graduale (łac. graduale) – jeden ze zmiennych śpiewów, wykonywanych podczas katolickiej (łacińskiej) liturgii mszy (należący do tzw. proprium) oraz nabożeństw luterańskich. Gatunkowo jest to responsorium, a jego tekst zaczerpnięty jest z jednego z psalmów.

Liturgia katolicka

W Kościele katolickim graduał wykonywany był po lekcji, a poprzedzał śpiew Alleluja lub Tractus. W postaci chorałowej był to melizmatyczny śpiew kantora i jednocześnie recytowany przez kapłana. W księgach po reformie Soboru Watykańskiego II zastąpiony przez psalm responsoryjny, co jednak nie ogranicza możliwości wykonania w tym miejscu graduału z repertuaru chorałowego^[1].

Graduał jest najstarszym i najważniejszym z propriów mszalnych, wywodzącym się z synagogalnej tradycji śpiewania psalmów na sposób responsoryjny, gdy kantor śpiewał poszczególne wersety przeplatane aklamacją całego zgromadzenia. Pierwotnie graduał zawierał całe psalmy, z czasem został zredukowany do formy responsorium z antyfoną i pojedynczym wersetem psalmowym. Nazwa śpiewu pochodzi od miejsca z którego śpiewany był graduał (łac. gradus, czyli stopień), czyli podwyższenia, najczęściej ze stopni ołtarzowych^[2].

Graduał jest intonowany przez jednego lub dwóch kantorów do miejsca oznaczonego gwiazdką, po czym antyfonę śpiewa cały chór. Wers śpiewany jest przez dwóch kantorów do gwiazdki i kończony przez chór. Można również śpiewać graduał na właściwy sposób responsorialny, to jest z powtórzeniem całej antyfony po wersie^[3].

Graduał jako księga

W katolicyzmie mianem graduału określa się także księgę liturgiczną, zawierającą wszystkie śpiewy mszalne. Jej nazwa wywodzi się od graduału w znaczeniu pierwszym. Graduały zawierały przede wszystkim śpiewy należące do części zmiennych (proprium) mszy, takie jak:

• introit
• graduał
• śpiew alleluja z wersetem
• offertorium
• communio

a także i te przynależne do części stałych (ordinarium), niekiedy zawarte w oddzielnym kyriale:

• Kyrie eleison
• Gloria
• Credo
• Sanctus (oddzielnie lub razem z Benedictus)
• Agnus Dei
• Ite missa est lub Benedicamus Domino.

Przypisy

Liturgia rzymska Kościoła katolickiego

Obrzędy liturgiczne	chrzest bierzmowanie msza zwyczajna forma rytu rzymskiego nadzwyczajna forma rytu rzymskiego sakrament pokuty i pojednania namaszczenie chorych sakrament święceń sakrament małżeństwa liturgia godzin sakramentalia
Paramenty liturgiczne	kielich patena puszka (cyborium) kustodia melchizedek monstrancja konopeum naczynie na krzyżmo waskulum ampułki trybularz (kadzielnica) łódka aspersorium kropidło dzwonki mszalne tintinnabulum baldachim umbraculum sztandar procesyjny feretron relikwiarz krzyż procesyjny
Księgi liturgiczne	mszał rytuał pontyfikał brewiarz ewangeliarz lekcjonarz kolektarz graduał antyfonarz martyrologium psałterz sakramentarz agenda liturgiczna rubrycela
Bielizna kielichowa	korporał palka puryfikaterz ręczniczek welon kielichowy bursa
Szaty liturgiczne	humerał alba cingulum manipularz (sudarium) tunika (tunicella) stuła dalmatyka ornat kapa (pluwiał) pierścień pektorał pastorał mitra paliusz welon naramienny (tuwalnia)
Strój chórowy	sutanna koloratka biret komża rokieta mucet piuska habit coculla
Szaty papieskie	Pierścień Rybaka camauro subcinctorium falda fanon mantum tiara
Zobacz też	ogólne wprowadzenie do mszału rzymskiego rok liturgiczny kolory liturgiczne nabożeństwa