Grudziądz

Grudziądz
miasto na prawach powiatu
Ilustracja
Wieża Klimek, pomnik Żołnierza Polskiego na starym rynku, pomnik ułana z dziewczyną, zespół spichrzy, ogród różany w parku miejskim, Brama Wodna, mury miejskie, Bazylika św. Mikołaja
HerbFlaga
HerbFlaga
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Data założenia

X wiek[1][2]

Prawa miejskie

18 czerwca 1291

Prezydent

Maciej Glamowski

Powierzchnia

57,80 km²

Wysokość

50 m n.p.m.

Populacja (31.12.2021)
• liczba ludności
• gęstość


92 894[3]
1618,8 os./km²

Strefa numeracyjna

56

Kod pocztowy

86-300 do 86-311

Tablice rejestracyjne

CG

Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Położenie na mapie Polski
Ziemia53°29′13″N 18°45′25″E/53,486944 18,756944
TERC (TERYT)

0462011

SIMC

0983333

Hasło promocyjne: Miasto na szczęście
Urząd miejski
ul. Ratuszowa 1
86-300 Grudziądz
Strona internetowa
BIP
Główny Urząd Pocztowy w Grudziądzu

Grudziądz (łac. Graudentum, Graudentium[4][5], niem. Graudenz) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, na prawym brzegu Wisły. Jest czwartym pod względem wielkości miastem w województwie kujawsko-pomorskim.

Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r. Grudziądz był zamieszkiwany przez 92 894 osoby[3].

Położenie

Widok ze zrekonstruowanej wieży Klimek na spichrze oraz most im. Bronisława Malinowskiego

Historycznie Grudziądz jest położony na Pomorzu Nadwiślańskim, w ziemi chełmińskiej. Miasto ciągnie się w kierunku południkowym ponad 12,5 km, w kierunku równoleżnikowym tylko 6,2 km. Na południe od ujścia Osy wznosi się Kępa Forteczna (86,1 m n.p.m.), zaś na południe od niej – Kępa Strzemięcińska (79,3 m n.p.m.). Grudziądz leży na 835 km biegu Wisły. Szerokość koryta rzeki w obrębie miasta wynosi od 320 do 500 m, a spadek rzeki – 0,18%. Głębokość koryta dochodzi do 9 m[6]. Najbliżej położone miasta to: Radzyń Chełmiński (19 km), Łasin (25 km), Nowe nad Wisłą (26 km), Świecie nad Wisłą (26 km), Wąbrzeźno (32 km), Chełmno (34 km), Jabłonowo Pomorskie (34 km) oraz Kwidzyn (35 km). Sąsiaduje także z powiatem grudziądzkim i świeckim. 17 października 2008 został oddany do użytku odcinek autostrady A1 ze Swarożyna do podgrudziądzkich Nowych Marz, co usprawniło komunikację w kierunku Trójmiasta[7]. W latach 1975–1998 miasto leżało w administracyjnych granicach województwa toruńskiego. Natomiast 17 grudnia 2012 roku otwarto węzeł autostradowy, dzięki któremu Grudziądz zyskał bezpośrednie połączenie z autostradą w kierunku północnym (Gdańsk) oraz w południowym (Toruń)[8].

Warunki naturalne

Rzeźba Flisaka nad Błoniami

Grudziądz jest położony na prawym brzegu Wisły. Położenie miasta w połowie drogi między portami północy i dużymi ośrodkami gospodarczymi (jak np. Bydgoszcz, Toruń), jak również na najkrótszym szlaku, łączącym zachód Polski z Warmią i Mazurami. W jego północnej części dominuje zabudowa jednorodzinna, centralną część miasta stanowi stara, zabytkowa zabudowa śródmiejska, natomiast w południowej usytuowane są dzielnice przemysłowo-składowe, a także duże osiedla mieszkaniowe z „wielkiej płyty”. Grudziądz położony jest w Kotlinie Grudziądzkiej, której powierzchnia wynosi około 240 km², długość 20 km, a szerokość 18 km. Jej cechą charakterystyczną są trzy tzw. kępy, które wznoszą się ponad 60 m nad poziom doliny Wisły. Największą z nich jest Kępa Forteczna, wznosząca się na wysokość 86,1 m n.p.m. Pozostałe dwie kępy to Kępa Strzemięcińska i Górnej Grupy. Miasto może pochwalić się bogatymi zasobami czwartorzędowych wód podziemnych. Grudziądz i jego okolice, zaliczone zostały do obszarów najwyższej ochrony w podziale na Główne Zbiorniki Wód Podziemnych Polski i oznaczone jako zbiornik nr 129.

Zbiorniki wodne

Jezioro Rudnickie

Klimat

Grudziądz położony jest w strefie klimatycznej umiarkowanej. Napływ różnorodnych mas powietrza powoduje, że teren ten odznacza się dużą zmiennością pogody oraz dużymi wahaniami przebiegu typów pogody. Istotną rolę dla klimatu odgrywa ukształtowanie obszaru i znaczne różnice wysokości w poszczególnych strefach Basenu Grudziądzkiego (kotliny grudziądzkiej).

Średnie dzienne nasłonecznienie wynosi od 4 do 5 h. Największe przypada w maju (7-8 h), najmniejsze w grudniu (1,3 h). Roczna ilość czasu nasłonecznienia wynosi około 1600 h. Średnie roczne zachmurzenie waha się między 6-8,5. Największe jest w listopadzie, najmniejsze w czerwcu. Średnia roczna temp. wynosi 8 °C. Najgorętszym miesiącem roku jest lipiec (ok. 19 °C), a najzimniejszym styczeń (–3 °C). Ważnym elementem klimatycznym są przymrozki. Okres występowania przymrozków dochodzi do 160 dni na rok. Średnio rocznie opady atmosferyczne wynoszą ok. 500 mm. Jednak jest to parametr o dużym rocznym zróżnicowaniu od 295 do 757 mm. Wiatry wieją najczęściej z kierunku południowo-zachodniego i są formowane pod wpływem kierunku biegu doliny Wisły. Prędkość wiatrów wiejących w Grudziądzu wynosi średnio około 3 m/s[9].

Powierzchnia miasta

RokPowierzchnia
188018,82 km²
193428,31 km²
193928,31 km²
194528,64 km²
195443,53 km²
197558,74 km²
198858,74 km²
200659,29 km²
201658,00 km²

Toponimia

W dawnych tekstach miasto występuje pod różnymi określeniami: Grudenc, Grudencz, Grawdencz, Graudentum, Grudentz, Grudenz, Graudenz. Badacze od wielu lat spierają się o etymologiczne znaczenie nazwy. Część z nich wskazuje, iż nazwa pochodzi od wyrazu gród, inni twierdzą, że od grudzistej ziemi, bogato występującej na tym terenie. Jeszcze inni uważają, iż jest ona pochodzenia pruskiego, co związane było z przenikaniem na linię Wisły żywiołu pruskiego[10]. Ostatnie jednak badania udowadniają, że nazwa miasta może najprawdopodobniej pochodzić od słowa gruda, średniowiecznego określenia cegły, gdyż słowo cegła w tamtych czasach nie istniało. Zamiast tego używano porównań typu: Mediolan z Marmuru, Buda z kamienia, Malbork z błota itp. Dodatkowym faktem potwierdzającym tę tezę były liczne badania archeologiczne przeprowadzone w latach 2008–2009 na terenie Starego Miasta i przylegającej do niego Góry Zamkowej, gdzie nie odnotowano jednoznacznego odnalezienia tam śladów drewnianego grodu[11].

Historia

Grudziądz, ul. Spichrzowa
Zamek krzyżacki z XIII w. (zniszczony w 1945 r.) Widok skrzydła płd. w XVIII w. na litografii
Plan Grudziądza z 1913 roku

Najstarsze ślady bytności człowieka na tym terenie sięgają okresu późnego paleolitu, ok. 8000 lat p.n.e.

Stanisław Kujot dość dokładnie opisuje chrześcijańskie początki Grudziądza (oraz nazwę miejscowości) na podstawie analizy istniejących po dziś dzień dokumentów: „[...]... Tak samo się rzecz miała z ziemią chełmińską, która do Mazowsza należała i z niem razem w pierwszej połowie rządów Bolesława Chrobrego do państwa polskiego weszła. Mazowsze przedwiślanskie należało do Polski już za Mieszka I. Stosunek zaś ten zależności obu ziemi do Polski nie był przejściowy tylko, lecz trwały, bo zastajemy go jeszcze za Bolesława Śmiałego, kiedy tenże około r. 1065 zamierzając jakieś nowe biskupstwo założyć, prócz innych grodów mu także Grudziądz – Grudenczh –, a w Chełmnie – in Culmine – każdy dziewiąty targ, to jest dochody książęce z niego, i opłatę z karczem – nonum forum cum tabernario –, wreszcie wszystkie przewozy przez Wisłę od ujścia Bzury aż po morze – transitus omnes per Wyslam a Camen usque ad marę – wyznaczył.” W. Kętrzyński domyśla się, że darowizny te dla biskupstwa płockiego przeznaczone były. Nie było zaś przykładu, by chrześcijański książę ziemię jakąś z samodzielności wyzuł, a przy pogaństwie zostawił, owszem za podbiciem szło z powszechnego zwyczaju nawracanie. Choć tedy pisane źródła, których w kraju współczesnych albo bliskoczesnych brak zupełnie, o sprawie tej tak ważnej milczą, wniosek sam się nasuwa, że i Piastowie chrześcijańscy na dolnym powiślu, o ile ono do państwa ich należało, tak samo sobie postąpili...[...][12]

Kalendarium

  • 1064 – prawdopodobnie pierwsza wzmianka o grodzie Grudziądz
  • 11 kwietnia 1065 – datę tę przyjmuje się za metrykę miasta
  • 1207 – objęcie ziemi chełmińskiej z Grudziądzem przez Konrada mazowieckiego
  • 1218 – nadanie miasta biskupowi Chrystianowi
  • 1231 – objęcie Grudziądza przez Krzyżaków
  • ok. 1235 – rozpoczęcie budowy zamku krzyżackiego. Prace nad nim zakończono około 1299 roku. Zniszczony został w 1945 roku
  • 18 czerwca 1291 – został wystawiony akt lokacyjny miasta, regulujący prawnie jego granice i nadający mu prawo chełmińskie
  • 1410, przełom lipca i sierpnia – krótkotrwałe zajęcie miasta i zamku przez wojska króla Jagiełły
  • 8 lutego 1454 – zdobycie miasta przez oddziały Związku Pruskiego – koniec władzy Krzyżaków
  • 1455 – oddziały krzyżackie z Kwidzyna i Łasina napadły na Grudziądz i spaliły jego przedmieścia oraz spichrze.
  • 19 października 1466 – II pokój toruński – Grudziądz i całe Prusy Królewskie przyznane Polsce
  • 21 marca 1522 – Mikołaj Kopernik na odbywającym się w Grudziądzu Sejmiku Generalnym Prus Królewskich wygłosił traktat o monecie De aestimatione monetae
  • 1622 – przybycie jezuitów i otwarcie przez nich kolegium
  • 2 marca 1624 – przybycie benedyktynek
  • 1655-1659 – okupacja szwedzka
  • 1703 – kolejna okupacja szwedzka
  • 1707 – 1718 – okupacja rosyjska
  • 21 września 1772 – I rozbiór polski, Grudziądz w zaborze pruskim
  • 6 czerwca 1776 – początek budowy cytadeli
  • Schyłek XVIII w. – przeniesienie się do Grudziądz na krótki czas pruskiego króla wraz z dworem
  • 1801 – początek rozbiórki zamku krzyżackiego
  • 1806/1807 – próby zdobycia Grudziądza przez wojska napoleońskie, udaremnione przez Courbière’a
  • druga połowa XIX wieku – rozwój miasta, poszerzenie granic Grudziądza, powstanie nowych dzielnic mieszkalnych (szczególnie w celu germanizacji miasta, bo miało to zachęcić Niemców do przybycia), zbudowanie portu rzecznego oraz otrzymanie połączeń kolejowych z Toruniem (nieopodal granicy z zaborem rosyjskim, która biegła 10 km na wschód od Torunia, linia ta łączyła się z biegnącą do Warszawy i dalej na wschód linią kolejową), Jabłonowem Pomorskim, Bydgoszczą, Tczewem, Laskowicami czy Chełmżą i innymi miejscowościami zaboru niemieckiego, a także innymi miastami niemieckimi, m.in. Królewcem[13]
  • 1876-1878 – wybudowanie mostu prowadzącego przez Wisłę[13]
  • 1894 – początek wydawania „Gazety Grudziądzkiej” w języku polskim, docierającej do Polaków mieszkających w Grudziądzu oraz wszystkich większych miejscowościach zaboru pruskiego (niemieckiego)[13]
  • 1900 – miasto staje się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej w prowincji Prusy Zachodnie
  • 1918 – Polacy stanowią 18% ludności miasta
  • 23 stycznia 1920 – włączenie Grudziądza do Polski
  • 15 sierpnia 1920 – powołanie do życia Centralnej Szkoły Jazdy w Grudziądzu, która dała początek Centrum Wyszkolenia Kawalerii
  • 26 czerwca – 12 lipca 1925 – Pierwsza Pomorska Wystawa Rolnictwa i Przemysłu
  • 1 stycznia 1930 – powołanie Centrum Wyszkolenia Żandarmerii
  • 2 września 1939 – walki 16 DP o miasto
  • 4 września 1939 – wkroczenie wojsk niemieckich do miasta, którego władze w ratuszu wręczają klucze okupantowi[14]. W październiku i listopadzie liczne aresztowania i egzekucje przedstawicieli polskiej inteligencji oraz Żydów
  • 1939-1945 – niemiecką listę narodową podpisało 87% mieszkańców[15]
  • 6 marca 1945 – zdobycie Grudziądza przez Armię Czerwoną, zabudowa miasta została zniszczona w ponad 60%
  • 1946 – miasto zostało odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy[16]
  • 27 maja 1990 – pierwsze po wojnie demokratyczne wybory do Rady Miejskiej
  • 30 października 2006 – wizyta prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w Grudziądzu, pierwsza wizyta głowy państwa od 1936 roku
  • 2010 – wizyta marszałka Sejmu pełniącego obowiązki prezydenta Rzeczypospolitej Polski Bronisława Komorowskiego
  • 2013 – II wizyta prezydenta Bronisława Komorowskiego (podpisał dokument o przekazaniu do parlamentu projektu zmiany przepisów ułatwiających budowę ścieżek dla pieszych i rowerzystów na wałach przeciwpowodziowych)[13]

Zabytki

Mury miejskie w Grudziądzu
Brama Wodna i spichrze
Balkon kamienicy przy ul. Pańskiej
Fasada Zajezdni Tramwajowej

Zabytki Grudziądza znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

  • średniowieczny układ urbanistyczny Starego Miasta
  • mury miejskie z XIV/XV w. (m.in. Brama Wodna)
  • na wzgórzu zamkowym pozostałości zamku krzyżackiego z drugiej połowy XIII w. (ruiny wysadzonej przez Niemców w 1945 wieży „Klimek”, niewielki fragment parteru skrzydła południowego (a nie jak dotąd twierdzono – wejście do kaplicy) z domurowanym na początku XX wieku portalem, który niesłusznie brano za okno kaplicy – badania archeologiczne prowadzone od 4 czerwca 2008 wykazały, że ów portal nie posiada żadnych fundamentów, a więc jest tylko atrapą)
  • Kamienice na Starym Mieście w Grudziądzu, zabudowania Starego Miasta
  • zespół spichrzów z XIII–XVII w. od strony Wisły (od 14 listopada 2017 roku Pomnikiem Historii RP)
  • cytadela, której obroną wsławił się Courbière z przełomu XVIII i XIX w.
  • Gmach Wyższej Szkoły Realnej w Grudziądzu
  • Gmach dawnego Seminarium Nauczycielskiego w Grudziądzu
  • Dawna loża masońska w Grudziądzu

Zabytkowe obiekty sakralne

Inne obiekty o znaczeniu turystyczno-zabytkowym

Hejnał grudziądzki

Grudziądzkie spichrza wraz z odbudowaną wieżą Klimek

Grudziądzki hejnał odegrano po raz pierwszy z wieży zamkowej „Klimek” na Górze Zamkowej pod koniec 1935 roku. Odtąd codziennie w samo południe grano go aż do wybuchu II wojny światowej. Twórcą hejnału był kapelmistrz 64PP – Stanisław Szpulecki. Po wojnie wznowiono jego odgrywanie z wieży ratusza w 1956 r. Ponownie po przerwie zaczęto nadawać hejnał 18 czerwca 1995 r.

Demografia

Populacja

Do 1994 liczba mieszkańców Grudziądza systematycznie powiększała się (w latach 1980–1994 wzrost wynosił prawie 15%), jednak w ostatnich latach ma miejsce ujemny przyrost rzeczywisty ludności. Gęstość zaludnienia kształtuje się na poziomie charakterystycznym dla dużych miast Polski, wynosi 1690 osób na 1 km² (2004). Większość mieszkańców stanowią kobiety (ok. 51 tys.). Ludność Grudziądza zatrudniona jest głównie w branży produkcyjnej, w handlu i usługach, edukacji, administracji oraz ochronie zdrowia. W 2013 Grudziądz liczył 97 676 mieszkańców.

  • Piramida wieku mieszkańców Grudziądza w 2014 roku[18].
    Piramida wieku Grudziadz.png

Niepełnosprawni w Grudziądzu

31 grudnia 2003 r. w Grudziądzu było 12 547 osób niepełnosprawnych (co stanowi 12,39% ogółu mieszkańców), w tym: 788 osób w wieku do 16 lat, 11 759 osób w wieku powyżej 16 lat. Główne cele działań miasta i gminy Grudziądz na rzecz osób niepełnosprawnych określa Program działań na rzecz osób niepełnosprawnych w Grudziądzu w latach 2004–2015.

Gospodarka

Od 2007 roku na terenie miasta znajduje się Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna[19].

Handel

Galeria Grudziądzka

W mieście działają cztery centra i jeden park handlowy oraz 1 dom handlowy[20] oraz wiele supermarketów i marketów, w mieście tym wybudowano Skwer Handlowy. W mieście działa 11 salonów samochodowych. W 2012 otwarto centrum handlowe „Alfa”. Planowane jest kolejne duże centrum handlowe[21][22].

Projekt Made in Grudziądz

Projekt Made in Grudziądz powstał w 2013 roku z myślą o grudziądzkich przedsiębiorcach, promowaniu ich usług i produktów oraz samego miasta. Dzięki zrzeszeniu się w dużej grupie można podejmować większe wyzwania. Wspólne promowanie się przynosi zwiększony ruch klientów, a zarobione w ten sposób pieniądze przedsiębiorcy przeznaczają na nowe technologię, promocję i zwiększanie zatrudnienia. Warunkiem uczestnictwa w programie jest rejestracja firmy na terenie Gminy – Miasta Grudziądz.

Znane przedsiębiorstwa z Grudziądza

Infrastruktura

Transport

Transport drogowy

Widok na śródmieście od strony południowej

Około 5 kilometrów od granic miasta przebiega 91, z której odchodzą dwie drogi krajowe przebiegające przez miasto 16 (Dolna Grupa – Grudziądz – OlsztynEłkOgrodniki granica państwa z Litwą), 55 (Stolno – Grudziądz – KwidzynMalborkNowy Dwór Gdański). Przez teren miasta przebiega również 534 (Grudziądz – WąbrzeźnoGolub-DobrzyńRypin) i 498 (Grudziądz ul.Paderewskiego – Grudziądz ul.Szosa Toruńska). Ważną rolę w rozwoju miasta odgrywa trasa średnicowa, dzięki której można dostać się na autostradę A1, E75 która łączy północ i południe Polski. W odległości nie przekraczającej 20 km od miasta znajdują się 4 węzły autostrady A1: Warlubie, Nowe Marzy, Grudziądz oraz Lisewo. W Grudziądzu jest 379 dróg o łącznej długości 220 km, 23 mosty, 9 kładek oraz 3 wiadukty o łącznej długości ponad pół kilometra. Po grudziądzkich drogach jeździ ponad 40 tysięcy pojazdów. W mieście organizacją komunikacji osobowej zajmuje się Urząd Miasta. Natomiast przewoźnikiem jest Miejski Zakład Komunikacji obsługujący linię tramwajową oraz linie autobusowe[23]. W mieście funkcjonuje również ok. 500 taksówek. W okresie od 2010 – 2022 roku wybudowano 25 rond: im. gen. Andersa, im. gen. „Nila”, im. gen. Skalskiego, im. kard. Wyszyńskiego, im. ks. Popiełuszki, im. R. Dmowskiego, im. P. Jasienicy, im. W. Grabskiego, im. E. Kwiatkowskiego, im. gen. Maczka, im. Z. Herberta, im. rotm. W. Pileckiego, im. matematyka J. Sikorskiego, im. marsz. E. Rydza-Śmigłego, im. Lotników, im. gen. St. Sosabowskiego, im. Ryszarda Kaczorowskiego, im. Józefa Błachnio, im. Augustyna Blocha, im. Ireny Sendlerowej, im. ks. Janusza Majewskiego, im. chor. Jana Balcera, im. Janusza Bucholca, im. ks. prof. Janusza Pasierba i im. PePeGe.

Transport kolejowy

Przez Grudziądz przebiegają 2 niezelektryfikowane linie kolejowe:

  • 207 (ToruńChełmża – Grudziądz – Malbork) (budowa: 1882–1883; długość: 133,5 km; linia 1-torowa)
    • 57,4 km odcinek Grudziądz – Toruń Wschodni uruchomiony 1 listopada 1882
    • 76,1 km odcinek Grudziądz – Malbork otwarty 15 sierpnia 1883
  • 208 (DziałdowoBrodnica – Grudziądz – Laskowice PomorskieChojnice) (budowa: 1878–1887 i 1930; długość: 200,9 km; linia 1-torowa)[24]
    • 47,9 km odcinek Grudziądz – Wierzchucin uruchomiony 15 sierpnia 1883
    • 108,8 km odcinek Grudziądz – Działdowo otwarty 1 października 1887
Szynobus SA106-002 na dworcu w Grudziądzu

Grudziądz jest drugim największym w Polsce miastem bez zelektryfikowanych kolei (po Gorzowie Wielkopolskim), i to mimo obecności systemu tramwajów elektrycznych[25].

W mieście istnieją obecnie 4 stacje kolejowe:

Nazwa stacji
Grudziądz
Grudziądz Przedmieście
Grudziądz Mniszek
Grudziądz Owczarki

Mosty

Most im. Bronisława Malinowskiego w Grudziądzu jest najdłuższym mostem drogowo-kolejowym w Polsce. Most ma 11 przęseł, a jego długość wynosi 1098 metrów.

Kilka kilometrów na południe od Grudziądza oddano w 2011 r. do użytku żelbetowy most autostradowy, który ma 1953,6 m długości i jest to najdłuższy most drogowy w Polsce[26].

Publiczny transport zbiorowy

Schemat sieci tramwajowej i kolejowej w Grudziądzu (2011)
Autobus MZK Grudziądz przy ul. Poniatowskiego
Tramwaj przy ul. Konstytucji 3 Maja
  • Transport miejski

Grudziądz jest najmniejszym miastem w Polsce posiadającym własną komunikację tramwajową, w mieście funkcjonuje jedna linia tramwajowa (nr 2). Tramwaje w Grudziądzu pojawiły się już w 1896 roku.

Transportem miejskim w Grudziądzu zarządza Wydział Komunikacji Miejskiej w Urzędzie Miejskim. Obsługę zapewniają Miejski Zakład Komunikacji, MZK wykonuje połączenia na 1 linii tramwajowej i 24 linii autobusowych (na 20 lipca 2020). Sieć tramwajowa jest jedną z najstarszych i najbardziej malowniczych w kraju. Jest bardzo ważna w życiu miasta, stanowi kręgosłup komunikacji w kierunku północ-południe. Obecnie trwa rozbudowa sieci tramwajowej i modernizacja istniejących sieci torowych.

  • Transport międzymiastowy

PKS Grudziądz Sp. z o.o. to przedsiębiorstwo komunikacyjne powstałe 30 kwietnia 2004 po przekształceniu z Przedsiębiorstwa Państwowej Komunikacji Samochodowej w Grudziądzu. Firma świadczy usługi przewozowe na terenach powiatów: grudziądzkiego, świeckiego oraz wąbrzeskiego, a także zapewnia połączenia z największymi miastami w województwie: Bydgoszczą, Toruniem i Włocławkiem. Spółka realizuje także regularne kursy do Warszawy i Poznania[27].

Autobus PKS Grudziądz w trasie

Transport lotniczy

Ochrona środowiska

Prawie 20% ogólnej powierzchni miasta stanowią lasy, parki i zieleńce, na których występuje ponad 400 gatunków roślin i zwierząt.

Miejskie Wodociągi i Oczyszczalnia Sp. z o.o. w Grudziądzu to spółka założona 23 grudnia 1899 r. Działała wtedy pod nazwą Wasserwerk Graudenz. Obejmuje swym zasięgiem działania nie tylko rejon miasta, ale również Gminę Grudziądz[29].

Pomniki przyrody

W mieście znajduje się 31 pomników przyrody: 25 pojedynczych drzew, 5 grup drzew oraz 1 wychodnia skalna.

Bezpieczeństwo

Najstarszy dokument dotyczący pożarnictwa w Grudziądzu datuje się na 1760 rok. Powstanie Ochotniczej Straży Pożarnej w Grudziądzu było procesem, który trwał od 31 lipca 1875 do 30 maja 1876 roku. Obecnie istnieją w nim dwie jednostki Ratowniczo-Gaśnicze oraz jedna jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.

Opieka zdrowotna

Regionalny Szpital Specjalistyczny w Grudziądzu

Na terenie miasta świadczenia zdrowotne zapewniają:

  • Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska
  • niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej
  • Regionalny Szpital Specjalistyczny im. dra W. Biegańskiego ul. Rydygiera
  • indywidualne praktyki lekarskie (świadczenia stomatologiczne)

W mieście znajduje się zakład karny dla kobiet, który jest największą tego typu placówką w Polsce.

Edukacja

Kultura i sztuka

Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu

Centrum Kultury Teatr

Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu swą działalność prowadzi głównie w obiektach teatru przy ul. Marszałka Focha i „Klubu Akcent” przy ul. Wybickiego. CKT zapewnia mieszkańcom i gościom miasta rozrywkę nie tylko tam, ale również na starym mieście, czy na Błoniach Nadwiślańskich.

Biblioteka Miejska w Grudziądzu

Biblioteka Miejska prowadzi działalność od ponad 50 lat. Mieści się w gmachu wybudowanym w latach 1908–1911. Od roku 1912 siedzibę znalazły tu muzeum oraz biblioteka niemiecka („Stadt Bibliothek Graudenz”) która działała do 1920 roku, kiedy Grudziądz odzyskał niepodległość i powrócił do granic Polski.

Muzeum w Grudziądzu

Muzeum grudziądzkie mieści się w dawnym klasztorze benedyktynek. Budynek zbudowany jest w stylu barokowym, w latach 1729–1731. Instytucja dzięki zróżnicowaniu ekspozycji umożliwia rozwój wielu różnych zainteresowań, przybliża kulturę materialną i duchową oraz daje okazję do zapoznania się z aktualnymi trendami sztuki.

Grudziądzkie Towarzystwo Kultury

Założone w 1976 r., prowadzi intensywną działalność kulturalną i wydawniczą.

Chóry

  • Alla Camera
  • Echo – Chór Męski
  • Maksymilianum
  • Soli Deo
  • Boni Cantores
  • Tibi Mariae
  • Cantabile
  • Sursum Corda
  • The G Singers
  • Chór Kolegiata
  • AfterView
XX Zjazd Kawalerzystów

Zespoły powiązane z miastem

Kina

Istniejące:

  • „Klub garnizonowy” (nieużywane publicznie)
  • Helios” (sieć kin, znajduje się w Centrum Handlowym „Alfa”)

Nieistniejące:

  • „Welt Biograf”
  • „Orzeł”
  • „Apollo”
  • „Gryf”
  • „Nowości”
  • „Gemeinde Haus”
  • „Tivoli”
  • „Metalowiec”
  • „Energetyk” – „Helios”
  • Kino Garnizonowe w „Domu Żołnierza”

Legendy i mity związane z Grudziądzem

Oblężenie Grudziądza przez Szwedów

Erik Dahlbergh, oblężenie Grudziądza przez Szwedów w 1656 r.

Legenda ta opowiada o tym, jak to przez 7 lat grudziądzki zamek bezskutecznie był oblegany przez Szwedów. Najeźdźca chciał poczekać, aż w mieście zabraknie pożywienia i jego mieszkańcy poddadzą się sami. Większość załogi i mieszczan była gotowa poddać się Szwedom. Pewnego dnia mieszczanin o imieniu Michałko wpadł na genialny pomysł. Do działa armatniego wsadził łeb ostatniego wołu i kawałek chleba, po czym wystrzelił je na drugi brzeg Wisły, gdzie czekali Szwedzi. Gdy ci zobaczyli, że mieszkańcy mają jeszcze tak duże zapasy żywności, że mogą nią strzelać z armaty, postanowili odstąpić od oblężenia zamku[30].

Jadwiga przy studni zamkowej

W czasie gdy wojska szwedzkie okupowały Grudziądz, pewna piękna mieszczanka o imieniu Jadwiga zakochała się bez pamięci w oficerze szwedzkim, z wzajemnością! Ich miłość była tak ogromna, że zaplanowali wspólną ucieczkę do Szwecji. Gdy usłyszał o tym ojciec Jadwigi (wielki patriota) wściekł się i kazał zamordować ukochanego córki, oczekującego Jadwigi przy zamkowej studni. Gdy wybranka serca przybyła na miejsce, przeżyła wielki szok i popadła w rozpacz widząc martwe ciało ukochanego. Zrozpaczona wrzuciła do głębokiej studni wszystkie kosztowności, przygotowane na podróż i wstąpiła do miejscowego klasztoru benedyktynek. Według legendy, do dziś dnia nikomu nie udało się jeszcze wydobyć tych skarbów[30].

Jak Mikołaj Kopernik zaprojektował kanał Trynka

Grudziądz położony był nad Wisłą, jednak jej wody nie nadawały się do picia. Z tego powodu mieszczanie w XIII w. doprowadzili do miasta wodę z jeziora Tuszewo, które znajdowało się na wschód od miasta. W tym celu poszerzono strugę płynącą z jeziora do Wisły. W ten sposób powstał strumień, który mógł napędzać młyny krzyżackie (stąd późniejsza nazwa Potok Młyński). Jednak wody jeziora szybko zostały wyeksploatowane, więc trzeba było znaleźć nowe źródło wody pitnej. Znaleziono je w okolicznych lasach osady Węgrowo (dziś wieś Pastwiska). W 1386 r. mieszkańcy rozpoczęli budowę 8 km kanału, noszącego nazwę Rów Hermana (od imienia swego twórcy). Po złączeniu go z Potokiem Młyńskim, kanał zapewniał wystarczającą ilość wody przez następne 150 lat. Niestety na początku XVI w. i te źródła zostały wyczerpane i w mieście zaczęło brakować wody (co więcej wody Wisły zostały skażone bakteriami cholery). W marcu 1522 r. w Grudziądzu odbywał się sejmik generalny, na który 21 marca przybył Mikołaj Kopernik. Legenda mówi, że gdy wielki uczony usłyszał o kłopotach mieszkańców Grudziądza, natychmiast postanowił im pomóc. Po dokładnym przestudiowaniu map okolic miasta miał zaproponować wykopanie kanału, prowadzącego wody z rzeki Osy do miasta, a dalej do Wisły. Mieszkańcy wysłali do Zygmunta I Starego prośbę o pozwolenie budowy nowego kanału, jednak dopiero jego syn, Zygmunt August, pozwolił na budowę. Oddanie Kanału Trynka do użytku nastąpiło w 1552 r. podczas pobytu króla w Grudziądzu[30].

Nieszczęśliwa miłość Katarzyny i Johana

Pod koniec wieku XVI grudziądzki starosta Jan Zborowski sprowadził do miasta olenderskich osadników (mennonitów). Osiedlili się oni m.in. w Owczarkach, zakładając osadę i stawiając pierwsze domy. Pewnego roku, w Noc Świętojańską, okoliczna młodzież spotkała się nad Kanałem Trynka, gdzie wrzucano do wody wianki i tańczono przy ogniskach. Do grudziądzan dołączył młody Holender o imieniu Johan. W tłumie młodych dziewcząt zauważył piękną złotowłosą dziewczynę. Piękność nosząca imię Kasia, również dostrzegła urodziwego cudzoziemca. Młodzi zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia. Cóż z tego, kiedy dziewczyna była już zaręczona z Kacprem (synem młynarza z Kłódki). Miłość młodych była tak wielka, że mimo ciągłych przeciwności losu, spotykali się po kryjomu. Ich szczęście nie trwało jednak długo, ponieważ o wszystkim dowiedział się Kacper. Młynarz poprosił parobków, aby wybili Johanowi Kasię z głowy. Zaczaili się na niego i dopadli wracającego z randki. Okrutnie potraktowali młodzieńca i nieprzytomnego wrzucili do Trynki. Chłopak utonął, a gdy Kasia dowiedziała się o jego śmierci, zrozpaczona rzuciła się do wody, po czym silny prąd porwał jej młode jeszcze życie w odmęty Trynki. Do dziś dnia, w Noc Świętojańską, miejscowym rybakom na jeziorze Tarpno ukazują się duchy Kasi i Johana, które szukają się wzajemnie[30].

Zbójnik Materna

Przed laty, Grudziądz otoczony był niedostępnymi borami i kniejami. Rozległe lasy były kryjówkami rozmaitych przestępców i rozbójników, wśród których prym wiódł rozbójnik Materna. Wielki to był banita, którego okrutne wyczyny głośnym echem rozchodziły się po całej ziemi chełmińskiej. Materna napadał na kupców, którzy wozili towary do grudziądzkiego grodu, na okoliczne folwarki siejąc gwałt, mord i pożogę. Nie gardził również łupami z grabieży posłów, co powodowało niemałe zawirowania polityczne. Materna to był chłop jak dąb, wysoki na ponad siedem łokci, w barach tak szeroki, że do karczmy wchodził bokiem. Silny był ponoć tak bardzo, że drzewa wyrywał z korzeniami i przenosił największe głazy narzutowe. Twarz porośnięta rudym zarostem cała oszpecona była bliznami, których dorobił się jeszcze za młodu praktykując swe zbójeckie rzemiosło. W ten sposób budził strach samym swym widokiem. Kroniki miejskie wspominają o jego napaści na bogatego kupca Marcina Robenwalda w 1501 roku. Ten wniósł protest do samego króla, że w okolicy zamku grudziądzkiego kupcy i zwykli ludzie nie zaznają spokoju przez jednego banitę. Król interweniował u starosty grudziądzkiego, Pawła Sokołowskiego, który zebrał co przedniejszego chłopa z okolicy i zorganizował zasadzkę. Wpierw wśród ludu rozpuścił wieści o rzekomym transporcie złota do skarbca malborskiego, później przy drodze ku Malborkowi ulokował swych ludzi. Jednym z owych ludzi był Maćko, syn kowala, który od dwóch lat bezskutecznie starał się o rękę córki starosty. Zabiegi o rękę starościńskiej córki na nic się nie zdawały, gdyż różnice stanu były zbyt duże, a i postura Maćka nie była imponująca. Maćko, choć wątły, łeb miał na karku. Postanowił dorwać zbója fortelem. W noc poprzedzającą transport złota podmienił drewniane bele mostu przez Osę na cieniutkie deseczki, licząc na to, że zatrzyma to Maternę. Już pod Świerkocinem Materna bez większych trudności poradził sobie ze strażą konwoju i uprowadził skrzynie ze złotem, uciekając ku Malborkowi. Jakież było jego zaskoczenie, gdy po chwili z obu stron drogi wyskoczyli zbrojni rycerze pod wodzą samego starosty Sokołowskiego. Rozbójnik nie dał jednak za wygraną i ciął bezlitośnie swym mieczem, rozpruwając brzuchy obrońców prawa. Strach ogarnął pozostałych, którzy nie zdołali zatrzymać uciekającego zbója. Kiedy ten przejeżdżał przez Osę, pod ciężarem wielkiego chłopa i jego strasznego rumaka maćkowy most się zawalił, a Materna wpadł w otchłań wartkiej wtedy rzeki. Wtedy chłopiec ogłuszył go waląc z całej siły kamieniem w rudy łeb rozbójnika. Kiedy nadjechała wreszcie pogoń starosty, Materna leżał już nieprzytomny. Starosta zabrał zbója i zamknął go w zamkowym lochu w wieży Klimek. Maćko natomiast w nagrodę za spryt i męstwo dostał zgodę Sokołowskiego na poślubienie córki. Zbójnik Materna uniknął katowskiego miecza. Po 30 latach spędzonych w lochu zamkowym został ułaskawiony i wypuszczony. Czas spędzony w więzieniu ostudził watażkę. Podobno osiadł gdzieś nad jeziorem Tarpno, gdzie do końca wiódł swój pustelniczy żywot[30].

Pomnik Żołnierza Polskiego na Rynku Głównym Starego Miasta po remoncie w 2010/2011

Imprezy kulturalne

  • W okresie Świąt Bożego Narodzenia na Rynku Głównym odbywa się Jarmark Świętego Mikołaja. Można na nim zakupić specjały z grudziądzkiego rynku spożywczego, ozdoby świąteczne oraz prezenty dla najbliższych. Można również posłuchać kolęd i piosenek świątecznych śpiewanych przez artystów na scenie.
  • Każdego roku w czasie Bożego Narodzenia na Rynku Głównym staje szopka betlejemska z żywymi zwierzętami i wysoka naturalna choinka.
  • W okolicach Jeziora Rudnickiego znajduje się miasteczko westernowe oferujące wiele atrakcji, m.in. zoo.
  • Cyklicznie każdego roku Centrum Kultury Teatr organizuje na Błoniach Nadwiślańskich szereg imprez muzycznych, na które stara się zapraszać znane gwiazdy, takie jak: Doda, Kayah, De Mono czy Peja.
  • CKT organizuje również Lato z Muzami (występy różnych artystów, codziennie innego w nowym miejscu na Starym Mieście).
  • Każdego roku (3 maja i 11 listopada) można zwiedzać Twierdzę Grudziądz
  • Miejski sylwester na Marinie (ul. Portowa)
  • Od 1989 roku corocznie odbywają się w Grudziądzu zjazdy kawalerzystów II RP

Media

Obecne

  • Internetowe Radio Grudziądz
  • Radio Eska Grudziądz (90,6 MHz)
  • Gazeta Pomorska
  • Kurier Grudziądzki
  • Grudziądz Twoje-Miasto.pl - portal sieci Twoje-Miasto.pl
  • eGrudziadz.pl – Portal internetowy
  • Grudziadz365.pl – portal powstały 15 listopada 2017
  • Nasze miasto Grudziądz
  • grudziadz.gdzieswpolsce.pl
  • graudenz.pl – portal o historii miasta
  • tvsm.pl – TVSM Grudziądz
  • Pokochaj Grudziądz – Magazyn Regionalny TVP3 Bydgoszcz

Historyczne

  • Goniec Nadwiślański
  • Radio Grudziądz
  • Goniec Grudziądzki
  • Gazeta Grudziądzka
  • Der Gesellige Zeitung
  • Portal internetowy Faktygrudziadz.pl
  • Tygodnik lokalny grudziadzka.pl
  • prywatny portal Kampanii Mówimy DOŚĆ niszczeniu Grudziądza[31]
  • Moje Miasto Grudziądz, MMGRUDZIADZ.pl
  • Czas Grudziądza – tygodnik Agory
  • Nowości Grudziądzkie” – regionalna wersja Nowości Dziennika Toruńskiego

Grudziądz w filmie

Sport i rekreacja

Solanki

  • Podczas poszukiwania ropy i gazu ziemnego w okolicach Grudziądza (Marusza) w 1972 roku natrafiono na złoża wód termalnych z okresu dolnej jury.
  • Dowiercono się do głębokości 1630 m, skąd wydobyto wodę o temperaturze ok. 44 st. C.
  • Dopiero w 2001 roku powstała spółka „Geotermia Grudziądz”[34], która zaczęła przygotowywać dokumentację na wykorzystywanie wód solankowych z Maruszy
  • W marcu 2006 roku oddano do użytku publicznego obiekt z nowoczesnymi wannami, inhalatory, krioterapie, salę gimnastyczną, saunę infrared, a w maju tego samego roku oddano jedyną w Europie tężnię solankową zamkniętą w piramidzie. W następnym miesiącu umożliwiono korzystanie z groty solankowej, gdzie można się kąpać grupowo w wodach solankowych.
  • W 2007 roku oddano do użytku 4 baseny z różnym stężeniem solanek oraz gabinety masażu, salę fitness, salon kosmetyczny, pokój dla dzieci.
  • W 2013 roku pojawiła się koncepcja budowy nowych obiektów dla Solanek[35]. Nową proponowaną lokalizacja to okolice jeziora Rudnik.

Kluby sportowe

Klub Wioślarski Wisła w Grudziądzu
Widok na Port Schulza Grudziądz

W Grudziądzu funkcjonuje 39 klubów sportowych, które prowadzą łącznie 53 sekcje.

  • Grudziądzki Klub Motocyklowy powołany w 2013 roku w miejsce założonego w 2002 roku Grudziądzkiego Towarzystwa Żużlowego; kontynuator Grudziądzkiego Klubu Motorowego założonego w 1979 roku (Stadion przy ul. Hallera)
  • Grudziądzki Klub Sportowy „Olimpia” – (Stadion przy ul. Piłsudskiego)
  • MKS Grudziądz
  • Klub Wioślarski Wisła Grudziądz
  • Kokoro Grudziądzki Klub Kyokushin-kan Karate-do
  • Grudziądzkie Towarzystwo Piłkarskie „Nadwiślanin”
  • Uczniowski Klub Sportowy Rotmistrz Twoja Szkoła Grudziądz
  • Uczniowski Klub Sportowy „Ruch”
  • Uczniowski Klub Sportowy „Orka”
  • Miejski Klub Sportowy „Start”
  • Klub Sportowy „Stal” – (Obiekt sportowy „Mniszek Arena” przy Al. Sportowców)
  • Autonomiczna Ludowa Kolarska Sekcja „Stal” Grudziądz
  • Okniński MMA Grudziądz
  • Aeroklub Grudziądzki
  • KS Elektryk
  • KS Stomil
  • KP Wisła
  • Autonomiczna Sekcja Tenisa Stołowego Olimpia-Unia
  • Stowarzyszenie Sportowe Modelarzy Grudziądzkich
  • JKS Rywal Grudziądz
  • Grudziądzkie Towarzystwo Sportów Bilardowych
  • Klub Płetwonurków
  • Bractwo Wodniaków[36]
  • Grudziądzkie Towarzystwo Tenisowe
  • Uczniowski Klub Sportowy „Arm Fanatic Sport” Grudziądz
  • Szarża Grudziądz
  • Automobilklub Toruński Delegatura Grudziądz

W latach 80. na stadionie grudziądzkiej „Olimpii” rozegrała swoje spotkanie młodzieżowa reprezentacja Francji z Zinédinem Zidanem w składzie[37][38].

Kluby i stowarzyszenia osób niepełnosprawnych

  • Stowarzyszenie Sportowe dla Osób Upośledzonych Umysłowo „Olimpiady Specjalne – Polska”
  • Stowarzyszenie Sportowe „Sprawni – Razem”
  • Centrum Rehabilitacji im. ks. Biskupa Jana Chrapka
  • „TowPeDe” Towarzystwo Przyjaciół Downa w Grudziądzu

Baseny

  • Basen przy SP nr 20 (ul. Sobieskiego 12)
  • Basen przy SP nr 21 (ul. Nauczycielska 19)
  • Basen w Ośrodku Kultury Fizycznej (ul. Kalinkowa 56)
  • Baseny odkryte MORiW (ul. Za Basenem 2)
  • Baseny Solankowe (ul. Warszawska 36)

Inne

  • Każdego roku w Grudziądzu odbywają się Wielkanocne Zawody Balonowe o puchar Prezydenta Grudziądza
  • Baza sportowa miasta to 4 stadiony, które razem mogą pomieścić ponad 25 tys. widzów (stadion GKS Olimpia – 12 tys., stadion GKM – 8 tys.), 5 hal sportowych wraz z pełnym wyposażeniem widowiskowo-sportowym (ok. 2500 miejsc), baseny kryte i otwarte oraz korty tenisowe czy strzelnice sportowe. Na terenie miasta istnieją również sauny, siłownie, ośrodki jeździeckie oraz przystanie wodne.
  • Przez Grudziądz i okolice przechodzi wiele szlaków turystycznych.
  • Lasy i grunty leśne zajmują 1124 ha (19,14% powierzchni miasta), a parki i zieleńce 196 ha (3,33%). Z tych ostatnich na uwagę zasługuje Park Miejski (38,68 ha) oraz tzw. planty nad Kanałem Trynka (6,36 ha) wraz z Ogrodem Botanicznym (0,51 ha)[39].

Ogrody działkowe

  • ROD im. „Kąpiele Słoneczne”
  • ROD „Metalowiec”
  • ROD „Niezapominajka”
  • ROD „Narcyz”
  • ROD „Energetyk”
  • POD „Nad Rudniczanką”
  • ROD „25-lecie PRL”
  • ROD „Krokus”
  • ROD „Relaks”
  • ROD „Transportowiec”
  • ROD ROLNIK
  • ROD „Chemik”
  • ROD „XX-lecia”

● ROD im. Tadeusza Kościuszki

Planetarium

W 1964 roku w Grudziądzu powstało Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne. Odbywają się tutaj co jakiś czas seanse i dni otwarte dla wszystkich chętnych. Grudziądzkie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne jest też organizatorem Ogólnopolskiego Młodzieżowego Seminarium Astronomicznego (OMSA) im. prof. Roberta Głębockiego. W 2008 roku odbył się już dwudziesty czwarty finał tego konkursu. W latach 2020-2021 z powodu pandemii COVID-19 seanse w Planetarium odbyła się wyłącznie przez portal internetowy YouTube na profilu Planetarium i Obserwatorium – Grudziądz. Obecnie seanse odbywają się wyłącznie po wcześniejszym uzgodnieniu.

Polityka i administracja

Podział administracyjny

Status administracyjny miasta

Przynależność i funkcja administracyjna miasta Grudziądza od 1772 roku
OkresPaństwoZwierzchnośćJednostka administracyjnaStatus miastaFunkcja miasta
1772–1824Królestwo PrusPrusy Zachodnie, rejencja kwidzyńskaLandkreis Graudenzsiedziba landrata (starosty)
1824–1878Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo NiemieckiePrusy, rejencja kwidzyńskaLandkreis Graudenzsiedziba landrata
1878–1900Cesarstwo NiemieckiePrusy Zachodnie, rejencja kwidzyńskaLandkreis Graudenzsiedziba landrata
1900–1920Cesarstwo NiemieckiePrusy Zachodnie, rejencja kwidzyńskaStadtkreis Graudenzpowiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1920–1939Rzeczpospolita Polskawojewództwo pomorskiePowiat – miasto Grudziądzpowiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1939–1945Rzesza NiemieckaGdańsk-Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńskaStadtkreis Graudenzpowiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1945 luty-kwiecień***Rzeczpospolita Polskawojewództwo pomorskiePowiat – miasto Grudziądzpowiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1945–1950Rzeczpospolita Polskawojewództwo pomorskiePowiat – miasto Grudziądzpowiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1950–1952Rzeczpospolita Polskawojewództwo bydgoskiePowiat – miasto Grudziądzpowiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1952–1975Polska Rzeczpospolita Ludowawojewództwo bydgoskiePowiat – miasto Grudziądzpowiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1975–1989Polska Rzeczpospolita Ludowawojewództwo toruńskiemiasto Grudziądzsiedziba gminy grudziądz
1989–1998Rzeczpospolita Polskawojewództwo toruńskiemiasto Grudziądzsiedziba urzędu rejonowego
od 1999Rzeczpospolita Polskawojewództwo kujawsko-pomorskiemiasto na prawach powiatumiasto na prawach powiatu i siedziba władz powiatu

Administracja samorządowa

Grudziądz posiada status miasta na prawach powiatu. Oznacza to, że gmina miejska wykonuje zadania powiatu. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miejska Grudziądza, składająca się z 23 radnych, którzy są wybierani w 4 okręgach wyborczych, od 2018 na okres 5-letniej kadencji. W szczególności określa politykę rozwoju Miasta. Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent miasta Grudziądza. Siedziba Prezydenta Grudziądza i Rady Miejskiej znajduje się w Ratuszu Miejskim.

Miasto jest siedzibą władz gminy Grudziądz i powiatu grudziądzkiego.

Grudziądz jest członkiem Związku Miast Polskich, Federacji Miast Kopernikańskich, Ogólnopolskiej Federacji Młodzieżowych Samorządów Lokalnych i Związku Miast Nadwiślańskich.

Starostwo Powiatowe w Grudziądzu

Obecne władze miasta

Polityka

Mieszkańcy Grudziądza wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 5 oraz jednego senatora z okręgu wyborczego nr 12. Natomiast posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. Z kolei z mieszkańcami powiatu: brodnickiego, golubsko-dobrzyńskiego, grudziądzkiego, rypińskiego i wąbrzeskiego wybierają 5 z 30 radnych do Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego (okręg wyborczy nr 3). Reprezentantami Grudziądza w sejmiku kujawsko-pomorskim wyłonionymi w wyborach samorządowych w 2018 są: Michał Czepek (PO) i Robert Malinowski (PO)[42].

Parlamentarzyści

Grudziądz posiada jedynego przedstawiciela w IX kadencji w Sejmie.

ponadto od wyborów parlamentarnych 2019 swoje biura w mieście posiadają:

Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:

Dzielnice i osiedla Grudziądza

Podział administracyjny Grudziądza

Podział administracyjny Grudziądza:

Cmentarze

  • Cmentarz przy ul. Cmentarnej
  • Cmentarz Komunalny
  • Cmentarz Garnizonowy
  • Cmentarz Wojenny
  • Stary i Nowy cmentarz żydowski (zniszczone w czasie wojny)
  • Cmentarz Ewangelicki
  • Cmentarz Parafii Farnej
  • Cmentarz w Tarpnie (tzw. pod Nową Wsią)

Wspólnoty wyznaniowe

Wyznania według spisów z końca XIX i początku XX wieku

  • ewangelicy:
    • 10 871; (1880)
    • 33 020; (1905)
    • 25 493; (1910)
  • katolicy:
    • 5490; (1880)
    • 11 684; (1905)
    • 13 612; (1910)
  • Żydzi:
    • 78; (1880)
    • 579; (1905)
    • 505; (1910)
  • inne:
    • –; (1880)
    • 1; (1905)
    • 12; (1910)

Współcześnie

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

Buddyzm

Kościoły katolickie:

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:

Kościoły protestanckie:

Świadkowie Jehowy[45][46]:

  • zbory: Grudziądz–Centrum (oraz grupa rosyjskojęzyczna), Grudziądz–Południe, Grudziądz–Lotnisko, Grudziądz–Tarpno (oraz grupa j. migowego)

Świecki Ruch Misyjny „Epifania”

  • zbór w Grudziądzu, ul. Kosynierów Gdyńskich 9

Grudziądz jako garnizon wojskowy

Jednostki stacjonujące przed 1939

Tablica odsłonięta przez dawnych absolwentów CWKaw., upamiętniająca ich konie na Błoniach Nadwiślańskich w Grudziądzu

Jednostki stacjonujące po 1945 (rozwiązane)

Jednostki stacjonujące po 1945

27 września 2007 roku odbyły się w Grudziądzu manewry wojskowe pod kryptonimem „Opal 07”[47].

Do nazwy miasta odwoływały się okręty niemieckiej marynarki wojennej. Od 1913 r. do końca I wojny światowej w Kaiserliche Marine służyły krążowniki lekkie typu Graudenz: SMS „Graudenz” i SMS „Regensburg”.

Honorowi obywatele Grudziądza

Tytuł „Honorowego Obywatela Miasta Grudziądza” przyznawany jest przez Radę Miasta, za szczególne zasługi w działalności gospodarczej, politycznej, naukowej, kulturalnej i społecznej dla Rzeczypospolitej Polskiej lub miasta Grudziądza. Inicjatywę uchwałodawczą w tym zakresie posiada: prezydent, przewodniczący rady oraz grupa co najmniej 10 radnych. Rada Miasta może również podjąć uchwałę o pozbawieniu godności honorowego obywatelstwa, gdy honorowy obywatel dopuścił się czyn, wskutek którego stał się honorowego obywatelstwa niegodny.

Wyróżnieni

W reprezentacyjnej sali sesyjnej grudziądzkiego Ratusza, 29 września 2010 odsłonięto portrety Honorowych Obywateli Miasta Grudziądza. Autorką obrazów jest malarka Maja Wolf[48].

Data nadania:LaureatUwagi:
26 kwietnia 1923Ferdynand Fochmarszałek Francji i Polski
1932Julian Szychowskisenator RP, szambelan papieski, wieloletni przewodniczący Rady Miejskiej
21 lutego 1938Damazy Klimekkupiec, działacz narodowy i społeczny
21 lutego 1938Alojzy Ruchniewiczprzemysłowiec, działacz narodowy i społeczny
15 października 1938Edward Rydz-Śmigłymarszałek Polski
10 czerwca 1992Jan Ładośrotmistrz 18 Pułku Ułanów Pomorskich
10 czerwca 1992Salomea Sujkowskalekarz, działaczka społeczna, założycielka grudziądzkiego Klubu Inteligencji Katolickiej
21 grudnia 1994[49]ks. Zdzisław Peszkowskikapelan Rodzin Katyńskich i pomordowanych na Wschodzie
18 września 1996Bronisław Malinowskilekkoatleta-biegacz, wielokrotny medalista mistrzostw Europy i mistrz olimpijski; tytuł nadany pośmiertnie
16 października 2003Jan Paweł IIpapież; tytuł nadano w 25. rocznicę pontyfikatu
14 września 2005Czesław Szachnitowskiartysta plastyk, wieloletni nauczyciel w II LO im. króla Jana III Sobieskiego
27 czerwca 2007Ludwik Rydygierświatowej sławy chirurg; tytuł nadany pośmiertnie
4 listopada 2009ks. infułat Tadeusz Nowickiwieloletni proboszcz parafii pw. św. Mikołaja w Grudziądzu
8 czerwca 2022Karola Skowrońskabibliotekarka, działaczka kulturalna i społeczna, pomysłodawczyni Zjazdu Kawalerzystów II RP

Miasta partnerskie

MiastoKrajData podpisania umowy
Gütersloh Niemcywrzesień 1989[50]
Falun Szwecjamaj 1991[50]
Nanning Chinypaździernik 2011[50]

Sąsiednie gminy

Dragacz, Grudziądz (gmina wiejska), Rogóźno

Zobacz też

Przypisy

  1. Grudziądz – historia miejscowości, Wirtualny Sztetl [dostęp 2022-05-28].
  2. Zamek w Grudziądzu, [w:] Marcin Wiewióra, Gród i zamek w państwie krzyżackim – miejsce tradycji czy tradycja miejsca?, „Archaeologia Historica Polona”, 24, Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2016, s. 204, Cytat: "Zwykle przyjmuje się, że gród na terenie dzisiejszej Góry Zamkowej powstał w X w., jednak wyniki badań archeologicznych prowadzonych w Grudziądzu w latach 2008–2009 wykazały, że wzgórze zamkowe było zasiedlone już w neolicie i epoce brązu. Na okres od 2. połowy VII do VIII wieku datowane są pierwsze ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego (...)" (pol.).
  3. a b Grudziądz w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2022-05-18] (pol.).
  4. Heinrich Zedler: Grosses Vollständiges Universallixicon aller Wissenschaften und Künste. T. 11. Halle i Leipzig: Heinrich Zedler, 1765, s. 636.
  5. Orbus Latinus. [dostęp 2012-04-09].
  6. Zbigniew Otremba Grudziądz. Kronika dziejów miasta. Wyd. Regnum, Gdańsk 1999. s. 126, ISBN 83-907707-1-7.
  7. „Do Grudziądza w 42 minuty. Bez mandatu!”. gazeta.pl, 5 października 2008.
  8. Autostrada A1 Nowe Marzy – Toruń – otwarta.
  9. http://stona50.byethost10.com/epoka/e11931.html.
  10. Ewa Siatkowska, Rodzina języków zachodniosłowiańskich, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 22, ISBN 83-01-10061-3, OCLC 830057641.
  11. Przyczynek do etymologii nazwy miasta Grudziądza, Kujawsko-Pomorska Bliblioteka Cyfrowa [dostęp 2022-05-28].
  12. Ks. dr Stanisław Kujot; Kto założył parafie w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej? cz. 1; (s. 10,11), Toruń 1902 [1].
  13. a b c d Grydziądz. Historia miejscowości, sztetl.org.pl [dostęp 2022-10-04] (pol.).
  14. „Przebudzenie zaścianka”, Wydawnictwo Morskie Gdynia 1964, s. 114.
  15. Historia Grudziądza na portalu e-grudziądz. [dostęp 2016-06-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-14)].
  16. Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyk Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 129.
  17. Budynki dawnej fabryki maszyn. [w:] Zespołowa [on-line]. 2007. [dostęp 2013-09-26].
  18. Grudziądz w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2015-05-28] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  19. Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna > Podstrefy PSSE > Województwo Kujawsko-Pomorskie.
  20. PH Unia Park, CH Alfa, CH Galeria Grudziądzka, CH Stara Kuźnia, CH Real, DH Orzeł.
  21. „Zmieniamy Grudziądz”. Grudziądz.pl, 19 października 2007.
  22. „Z gruzów wyłoni się galeria”. Nowości.com.pl, 23 listopada 2007.
  23. Grudziądz: Lepszy brak kierowców w MZK niż prywatny przewoźnik, transport-publiczny.pl [dostęp 2021-11-20] (pol.).
  24. Ogólnopolska Baza Kolejowa. [dostęp 2009-01-21]. (pol.).
  25. Karol Trammer: Miasta niezelektryfikowane. [dostęp 2020-06-12].
  26. arb: Dwukilometrowy most pod Grudziądzem. Dłuższego w Polsce nie ma. Wprost, 2011-04-04. [dostęp 2012-06-10]. (pol.).
  27. Rozkład jazdy. PKS Grudziądz Sp. z.o.o. [dostęp 2015-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-07)].
  28. https://archive.is/20130821123318/http://lotniczapolska.pl/EC135-na-nowym-ladowisku-w-Grudziadzu,18197.
  29. Miejskie Wodociągi i Oczyszczalnia sp. z o.o. w Grudziądzu o nas.
  30. a b c d e Poznaj Grudziądz – Poznaj Grudziądz z dobrej strony! [dostęp 2022-05-28] (pol.).
  31. mowimydosc.pl. mowimydosc.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-09)]..
  32. „Andrzej Wajda realizuje film w Grudziądzu”. gazeta.pl, 10 sierpnia 2008.
  33. „Grudziądz. Pierwszy klaps u Wajdy”. e-teatr.pl, 8 sierpnia 2008.
  34. „Geotermia Grudziądz”. geotermiagrudziadz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-12)]..
  35. Solanki.
  36. Bractwo Wodniaków. bractwowodniakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-14)]..
  37. Poland v France, 04 August 1989.
  38. W. Gostomczyk GKS „Olimpia” Grudziądz. Rok założenia 1923, Grudziądz 2006, s. 31.
  39. Anna Wajler Grudziądzkie parki w: Rocznik Grudziądzki t. XV, Grudziądz 2003, ISSN 0080-4364.
  40. Powrót do ratusza. Andrzej Cherek nowym sekretarzem Grudziądza, Serwis Samorządowy PAP [dostęp 2021-01-30] (pol.).
  41. Logonet Sp, Marcin Kowalewski Programmers: Marcin ‘MiGoo’ Gębski, Radni powołali Skarbnika Miasta, Grudziądz [dostęp 2021-01-30] (pol.).
  42. Logonet Sp, Marcin Kowalewski Programmers: Marcin ‘MiGoo’ Gębski, Reprezentanci Grudziądza w Sejmiku Województwa, Grudziądz [dostęp 2021-01-30] (pol.).
  43. Ośrodki buddyjskie w Polsce. [dostęp 2010-04-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-26)].
  44. o. Dionizy Awksietijuk: Poświęcenie nowoerygowanej parafii w Grudziądzu.. diecezjalp.cerkiew.pl, 1 listopada 2021. [dostęp 2021-11-01].
  45. gazeta olsztyńska.pl. szort.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-28)]..
  46. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2016-05-30].
  47. „Ćwiczenie taktyczne z wojskami pk. OPAL ’07”. mon.gov.pl, 24 września 2007.
  48. Twoje-Miasto Sp, Odsłonięcie portretów Honorowych Obywateli, grudziadz.twoje-miasto.pl [dostęp 2021-01-31] (pol.).
  49. BIP – Uchwały RMG IX/53/1994, biparchiwum.grudziadz.pl [dostęp 2021-02-08].
  50. a b c Miasta partnerskie. [dostęp 2012-05-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. (pol.).

Bibliografia

  • Stanisław Kujot: Kto założył parafie w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej?. T. cz. 1-2. Toruń: 1903-1904.
  • Tadeusz Chrzanowski, Grudziądz, Warszawa, Wyd. „Sport i Turystyka”, 1970
  • Stanisław Myśliborski-Wołowski, Szkice grudziądzkie, wyd. 3, Grudziądz, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1972
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, Województwo bydgoskie, pod red. Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego, z. 7, Powiat grudziądzki, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, 1974
  • red. Stanisław Poręba: Grudziądz i okolice. Przewodnik. Grudziądz: Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, Biblioteka Miejska w Grudziądzu, 1990.
  • Grudziądz, oprac. i red. Karola Skowrońska, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1991
  • Dzieje Grudziądza, pod red. Jerzego Danielewicza, t. 1 (do roku 1920), Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992
  • „Kalendarz Grudziądzki”, 1, 1997 – 13, 2008, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury ISSN 1427-700X.
  • Anna Wajler, Grudziądz na starej pocztówce, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 1998, ISBN 83-908767-4-4.
  • Kalendarium Grudziądz 2000, oprac. Jerzy Krzyś, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1999, ISBN 83-910048-2-1.
  • Grudziądz. Widoki miasta, oprac. Jadwiga Drozdowska, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 2001, ISBN 83-88076-04-3.
  • Zbigniew Otremba: Grudziądz. Kronika dziejów miasta. Gdańsk: Regnum, 1999. ISBN 83-907707-1-7.
  • Anna Wajler, Grudziądz na pocztówkach z lat 1920–1939, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 2002, ISBN 83-88076-06-X.
  • Grudziądz. Miniprzewodnik, tekst Tadeusz Rauchfleisz, Henryk Stopikowski, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 2004, ISBN 83-910048-5-6.
  • Ryszard Bogdan Kucharczyk: Grudziądz i okolice na starej karcie pocztowej Tom I. T. I. Grudziądz: 2007, s. 104. ISBN 978-83-917972-1-1.
  • Grudziądz 1945. Wspomnienia, red. nacz. Janusz Kalamarski, Grudziądz, Wyd. Kalamarski, 2007, ISBN 978-83-920267-1-6.
  • Krzysztof Halicki: Działalność policji politycznej w zwalczaniu ruchu komunistycznego w Grudziądzu w dwudziestoleciu międzywojennym, [w: Rocznik Grudziądzki, Tom XIX 2011, s. 129–152. – Academia.edu]. [dostęp 2012-09-26].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Kuyavian-Pomeranian Voivodeship location map.svg
(c) SANtosito, CC BY-SA 4.0
Location map of Kuyavian-Pomeranian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.83 N
  • S: 52.28 N
  • W: 17.16 E
  • E: 19.88 E
Wikimedia Community Logo.svg
Logo społeczności Wikimedia. Proszę zauważyć, że w przeciwieństwie do większości logotypów związanych z ruchem Wikimedia, to logo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy.
POL gmina Grudziądz COA 1.svg
Herb gminy Grudziądz
Trams in Grudziadz.svg
Autor: Jkan997, Licencja: CC BY-SA 3.0
Map of tramway network in Grudziądz, Poland.

Legend:

  •    existing routes
  •    dismantled routes
  •    railroads
Grudziądz, Brama cmentarna.jpg
Grudziądz - zespół cmentarzy, brama cmentarza ewangelickiego, ok. 1894 (zabytek nr A/944/1-6)
Sapital GDZ.jpg
Autor: Kudak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szpital w Grudziądzu
Grudziądz-flisak.jpg
Autor: Daria2005, Licencja: CC BY-SA 3.0
Widoki i zabytki Grudziądza.
Grudziadz Uhlan And Girl Monument.JPG
Autor: AlexKazakhov, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik ułana z dziewczyną, Grudziądz, Błonia Nadwiślańskie, odsłonięty podczas Zjazdu Kawalerzystów II RP w sierpniu 2008
Galeria Grudziadzka.JPG
Autor: AlexKazakhov, Licencja: CC BY-SA 4.0
Galeria Grudziądzka (handlowa)
Grudziadz winter view from Klimek Tower.JPG
Autor: AlexKazakhov, Licencja: CC BY-SA 4.0
Widok z wieży Klimek na spichrze oraz Wisłę z mostem Bronisława Malinowskiego w Grudziądzu
PKS Grudziądz H9.jpg
Autor: Kudak, Licencja: CC BY 3.0
Autobus Autosan H9-35 (#50008) z 1995 roku w Słupie. Należy do PKS Grudziądz. W 2005 roku uległ wypadkowi, po czym został zmodyfikowany przez zastosowanie ściany przedniej z modelu Autosan H9-21 sięgającej do słupków drugich okien.
Zespół Szkół Technicznych Grudziądz.jpg
Autor: Dąbrowski Łukasz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zespół Szkół technicznych w Grudziądzu
Parkb cg hdr.jpg
Fragment parku miejskiego w Grudziądzu, wykonane w technice HDR.
PlanGrudziadza1913.jpg
Plan Grudziądza z 1913 roku.
Grudziądz Zamek.jpg
Zamek krzyżacki w Grudziądzu, 2 połowa XIII w. (niezachowany). Widok skrzydła płd. w XVIII w., wg litografii.
Grudziadz tram depot.JPG
Zajezdnia tramwajowa w Grudziądzu.
Jezioro Tarpno.JPG
Jezioro Tarpno w Grudziądzu
Panorama gdz.jpg
Autor: Kudak, Licencja: CC BY-SA 4.0
Widok na starą część grudziądza.
SA106-002 Grudzi.jpg
Autor: Augiasz / Bartłomiej Biłko, Licencja: CC BY 2.5
Autobus szynowy SA106-002 na stacji Grudziądz
Grudziadz Library.JPG
Autor: AlexKazakhov, Licencja: CC BY-SA 4.0
Biblioteka Miejska w Grudziądzu
Grudziadz Panska balkon.JPG
Autor: Ginnungagap, Licencja: CC0
Balkon budynku przy ul. Pańskiej w Grudziądzu
MuzeumGrudziadz.JPG
Muzeum w Grudziądzu, dawny klasztor benedyktynek
Teatr Grudziądz.JPG
Autor: Łukasz Dąbrowski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu
Dahlbergh Grudziądz.jpg
en:Grudziądz, 1656 during Polish-Sweden war
CWKGrudziadzTablica.JPG
Tablica poświęcona koniom z Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu
Grudziadz Starostwo Powiatowe.JPG
Autor: AlexKazakhov, Licencja: CC BY-SA 4.0
Starostwo powiatowe w Grudziądzu
Kościół grudziądz1.JPG
Autor: Rasalve, Licencja: CC BY-SA 4.0
kościół klasztorny jezuitów p.w. św. Franciszka Ksawerego
Podział administracyjny Grudziądza.svg
Autor: JakaśKreatywnaNazwa123, Licencja: CC BY-SA 4.0
Podział administracyjny Grudziądza
Brama Wodna Grudziądz.JPG
Autor: Łukasz Dąbrowski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Brama Wodna i spichrza
Grudziąc ulica st.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Pl-Grudziądz.ogg
Autor: user Equadus (inactive global account), Licencja: CC BY-SA 3.0
Wymowa terminu « GRUDZIĄDZ » w języku polskim. Głos męski.
318 grudziad z.jpg
Autor: Kudak240, Licencja: CC BY-SA 4.0
Autobus Scania CN270UB 4x2 EB OmniCity (#318) z 2008 roku, należący do MZK Grudziądz, na ul. Poniatowskiego w Grudziądzu.
KanalTrynkaGdz.JPG
Kanał Trynka w Grudziądzu
Grudziadz kosciol sw Mikolaja.jpg
Autor: Pko, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Grudziądz, kościół św. Mikołaja
Grudziądz Konstal 805Nb.jpg
(c) Piotrus337 z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
Tramwaj Konstal 805Nb w Grudziądzu.
Panorama Grudziądz.JPG
Autor: Łukasz Dąbrowski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Grudziądzkie spichrza wraz z wieżą Klimek
KW Wisła Grudziądz.JPG
Autor: Łukasz Dąbrowski, Licencja: CC BY-SA 4.0
Klub Wioślarski Grudziądz
MonumentOfPolishSoldierInGrudziadz.jpg
Autor: AlexKazakhov, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pomnik Żołnierza Polskiego na Rynku Głównym w Grudziądzu
Jez Wielkie Rudnickie.jpg
Jezioro Wielkie Rudnickie w Grudziądzu
XX Zjazd Kawalerzystów3.jpg
Autor: Daria2005, Licencja: CC BY-SA 3.0
XX Zjazd Kawalerzystów w Grudziądzu.
Grudziadz Botanical Garden2.JPG
Autor: AlexKazakhov, Licencja: CC BY-SA 4.0
Ogród Botaniczny w Grudziądzu
Poczta Polska Grudziądz.JPG
Autor: Dąbrowski Łukasz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Główna Poczta w Grudziądzu
Piramida wieku Grudziadz.png
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Grudziądza, 2014