Hel (miasto)

Hel

— miasto i gmina —
1. Latarnia Morska, 2. Panorama miasta i port, 3. Ulica Wiejska, 4. Muzeum Rybołówstwa, 5. Urząd Miasta, 6. Budynek stacji kolejowej
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Powiat	pucki
Prawa miejskie	1351, 1963
Burmistrz	Mirosław Wądołowski
Powierzchnia	21,72 km²
Wysokość	0–22 m n.p.m.
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	3373[1] 155,4 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 58
Kod pocztowy	84-150
Tablice rejestracyjne	GPU
Położenie na mapie powiatu puckiego Hel
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Hel
Położenie na mapie województwa pomorskiego Hel
54°36′42″N 18°48′29″E/54,611667 18,808056
TERC (TERYT)	2211011
SIMC	0934501
Urząd miejski ul. Wiejska 50 84-150 Hel
Strona internetowa
BIP

Mapa Helu

Hel (kaszub. Hél, niem. Hela)^[2] – miasto w województwie pomorskim, w powiecie puckim, położone na cyplu Mierzei Helskiej nad Morzem Bałtyckim.

Ośrodek turystyczny i kąpielisko nadmorskie, ośrodek rybołówstwa, garnizon Marynarki Wojennej z portem wojennym. Port morski Hel ma przystań rybacką, jachtową i żeglugi pasażerskiej.

Według danych na 31 grudnia 2017 w mieście mieszkają 3373 osoby^[1].

Gmina Hel zajęła drugie miejsce w rankingu podsumowującym kadencję 2010–2014 w kategorii „gminy turystyczne o najwyższych zmianach w potencjale finansowym w latach 2010–2013” opracowanym przez firmę Curulis^[3].

Geografia

Położenie

Cypel helski

Miasto otacza Morze Bałtyckie, a od północnego zachodu na długości ok. 0,9 km sąsiaduje z Juratą (gmina Jastarnia).

Miasto zajmuje 21,72 km² (1 stycznia 2011)^[4], 3,7% powierzchni powiatu. Użytki leśne zajmują 87% powierzchni miasta^[5].

W latach 1975–1998 w województwie gdańskim (w latach poprzedzających – do obejmującego większy obszar województwa o tej samej nazwie).

Demografia^[1]

Hel jest bardzo małym miastem z liczbą mieszkańców wynoszącą 3373, z czego 50,1% stanowią kobiety, a 49,9% mężczyźni. W latach 2002-2017 liczba mieszkańców zmalała o 21,3%. Średni wiek mieszkańców wynosi 42,2 lat i jest nieznacznie większy od średniego wieku mieszkańców województwa pomorskiego oraz porównywalny do średniego wieku mieszkańców całej Polski.

O ile w 2002 Hel miał 4300 mieszkańców, o tle według danych z Narodowego Spisu Powszechnego 2021 mieszkało tu ok. 3 tys. ludzi. W ciągu 10 lat miasto opuściło 24 procent mieszkańców. W efekcie Hel stał się najszybciej wyludniającym się miastem w Polsce^[6].

Dane z 31 grudnia 2017 r.:

• Piramida wieku mieszkańców Helu w 2019 roku.

Nazwa

Nazwa miejscowości została ponowiona z nazwy półwyspu i wywodzi się od wyrazu hel, hyl, który w gwarach Pomorza oznacza miejsce wzniesione, odkryte dla wiatrów.

Historia

Hel w początku XX wieku

Drewniany dom rybacki z połowy XIX wieku na ulicy Wiejskiej (nr 110). Obecnie restauracja „Maszoperia”

Chata rybacka przy ul. Wiejskiej 33

„D-Day” w Helu, sierpień 2011. Parada pojazdów na ul. Wiejskiej

Stary Hel

Hel wywodzi się z miasta o tej samej nazwie, które na skutek zmiany linii brzegowej zostało zatopione przez wody Zatoki Puckiej^[7][8]. Hel został po raz pierwszy wzmiankowany w 1198 r. jako kaszubska wieś o nazwie Gellen i ośrodek handlu śledziami. W jednej z duńskich kronik wspomniano, że uszkodzony statek króla Waldemara II Zwycięskiego osiadł na „Wyspie Hel”^[9]. Szybki rozwój miasta nastąpił w XII wieku^[10], w XIII w. miejscowość stała się jednym z najważniejszych centrów handlowych regionu, rywalizującym z pobliskim Gdańskiem. Zgodnie z przesłankami historycznymi już przed 1266 r. Hel posiadał prawa miejskie nadane na prawie lubeckim przez księcia pomorskiego Świętopełka II. Akt lokacyjny został potwierdzony przez Krzyżaków w 1378 r. (również na prawie lubeckim), gdy ci zajęli miasto, opanowując Pomorze Gdańskie^[9].

Ówczesne miasto było położone około 1,5 km od dzisiejszego. Miało kościół, szpital, ratusz, dwa rynki i mały port. Jednakże w XV w. mierzeja zaczęła się zmniejszać na skutek erozji. W 1417 r. zbudowano kościół św. Piotra, patrona rybaków. Hel doświadczył okresu wzrostu, ale później ustąpił miejsca szybciej rosnącemu miastu Gdańsk. W 1466 r. król Polski Kazimierz IV przyznał Hel jako lenno Gdańskowi, kończąc stuletnią walkę o dominację nad gospodarką Zatoki Gdańskiej. Przejście pod gdańską jurysdykcję spowodowało upadek Helu^[11]. W 1526 r. król Zygmunt I Stary wycofał przywileje przyznane wcześniej Helowi i sprzedał miasto z mierzeją władzom Gdańska. Od tamtej pory los Helu był związany z większym sąsiadem. Należał do półwyspu helskiego terytorium miasta Gdańska, położony był w drugiej połowie XVI wieku w województwie pomorskim^[12].

Z czasem stare miasto strawił pożar^[13] i zostało zalane przez wody morskie^[7].

Nowy Hel

Współczesne miasto powstało jako osada zwana wówczas Nowym Helem, do której mieszkańcy pobliskiego Starego Helu emigrowali z powodu kłopotów gospodarczych miasta, którą zwano wówczas Nowym Helem. Jeszcze w XV w. panowała równowaga między obydwoma ośrodkami^[8].

Hel został przyłączony do Królestwa Prus wraz z Gdańskiem dopiero przy II rozbiorze Polski w 1793 r.^[14]

W XVII i XVIII w. przedłużające się działania wojenne i klęski żywiołowe poważnie zaszkodziły miastu, którego populacja znacząco zmalała i w 1872 r. rząd nowo utworzonego państwa niemieckiego zniósł prawa miejskie^[11], przyznane Helowi sześć wieków wcześniej.

Upadek został powstrzymany w 1893 roku, kiedy we wsi został zbudowany port rybacki. Stanowił on schronienie dla statków rybackich, stał się też popularnym celem wycieczek weekendowych dla mieszkańców Gdańska i Sopotu. W 1896 roku wsi przyznano status nadmorskiego uzdrowiska. W 1905 roku miejscowość liczyła 604 mieszkańców, z czego 93,2% stanowili Niemcy, zaś 6,3% – Kaszubi. Protestanci stanowili 91,6% mieszkańców^[15].

Lata 1918–1939

Mimo zdecydowanej przewagi ludności niemieckojęzycznej traktat wersalski przyznał miejscowość odrodzonemu państwu polskiemu. Dzięki strategicznemu położeniu u wejścia do Zatoki Gdańskiej Hel stał się ważnym punktem na militarnej mapie kraju. W 1921 roku zajmował pierwsze miejsce w Polsce pod względem ilości posiadanego sprzętu rybackiego. Dysponował 42 kutrami motorowymi na 61 zarejestrowanych w kraju oraz 176 łodziami, w tym 1 motorową. Na całym Wybrzeżu stacjonowało wtenczas 841 łodzi wiosłowo-żaglowych i 4 motorowe^[16]. W tym samym roku ukończono budowę linii kolejowej łączącej Gdynię z Helem, w 1922 roku do Helu dotarł pierwszy pociąg pasażerski, w 1931 roku otwarto port wojenny^[17].

W 1936 r. utworzono Rejon Umocniony Hel obejmujący przede wszystkim tereny należące do obecnie istniejącej gminy Hel. Od 1937 wstęp na teren Helu był możliwy dla obywateli polskich za okazaniem specjalnej przepustki lub dokumentów wojskowych^[18]. W 1938 powstała na Helu ferma norek i nutrii amerykańskich^[19].

Lata 1939–1945

Muzeum na terenie baterii artyleryjskiej nr 31 im. Heliodora Laskowskiego

Pomnik Obrońców Helu w 1939

Hel znajdował się na terenie Rejonu Umocnionego Hel, który bronił się do 2 października 1939 r.^[18] W czasie wojny Hel zamieszkiwało około 1000 osób^[20].

Lata 1945–1989

Po 1945 r. Hel dostał status miejsca szczególnie ważnego strategicznie, co wiązało się z tym, że do Helu mogli przyjechać tylko obywatele PRL (podobny status w ZSRR miał Władywostok). Wjazd samochodem prywatnym możliwy był tylko za okazaniem przepustki. Obostrzenie w dostępie do Helu zniesiono dopiero ok. 1989 r., a same szlabany zniknęły dopiero w latach 90. XX w. (pozostałości rogatek znajdują się do dziś przy drodze dojazdowej do miasta)^[17].

13 listopada 1954 r. Hel otrzymał prawa osiedla, a 30 czerwca 1963 r. odzyskał prawa miejskie utracone w 1872 r.^[21] W 1979 r. miasto udekorowano Krzyżem Grunwaldu II klasy^[22].

Po 1989

28 listopada 2005 roku władze miasta Hel nadały tytuł honorowego obywatela kończącemu drugą kadencję prezydencką Aleksandrowi Kwaśniewskiemu, który w opinii radnych, spędzając swe urlopy na Helu, przyczynił się znacznie do promocji miasta^[23].

Ludzie związani z Helem

Zabytki

Lista zabytków w mieście:

• kościół poewangelicki pw. św. Piotra i Pawła z XV w. – obecnie siedziba Muzeum Rybołówstwa
• latarnia morska z 1942 roku
• ryglowe domki rybackie z przełomu XVIII / XIX w.
• kościół pw. Bożego Ciała z 1931–1932
• zespół obiektów fortyfikacji rejonu umocnień „Hel” z 1931–1941

Atrakcje turystyczne

Helskie Fokarium

© Paweł Marynowski / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Stacja kolejowa Hel

Kamienne umocnienia falochronów

Plaża w końcówce Helu od strony Morza Bałtyckiego

Latarnia morska udostępniona do zwiedzania, 41,5 m

Głównymi atrakcjami Helu są:

• piaszczyste plaże – w tym od 2004 r. odcinek plaży morskiej strzeżonej przez zespoły ratowników z psami;
• Muzeum Rybołówstwa Morskiego z wieżą widokową (mieszczące się w dawnym kościele gotyckim św. Piotra i Pawła z XIV w.);
• zabytkowe chaty kaszubskie;
• Helskie Fokarium – fokarium Stacji Morskiej Uniwersytetu Gdańskiego;
• Hel – stacja końcowa kolei biegnącej przez mierzeję z Władysławowa (Gdyni);
• Dom Morświna;
• Latarnia Morska Hel;
• Ulica Wiejska;
• Port morski Hel;
• liczne zabytki militarne;
• Skansen Broni Morskiej;
• Muzeum Obrony Wybrzeża;
• odbywająca się od 2006 r. w miesiącach letnich impreza rekonstrukcji historycznych – D-Day;
• promenada – ścieżka z kładkami i barierkami oddana do użytku na krańcu mierzei w 2013 r.
• największa w Polsce rzeźba z drewna (14 metrów długości, masa ponad 10 ton), przedstawiająca bohaterów wiersza „Rzepka” Juliana Tuwima, wykonana przez gdynianina Roberta Wyskiela we Włościbórku koło Sępólna Krajeńskiego. Odsłonięcie rzeźby nastąpiło 29 czerwca 2019; w jej wnętrzu planowany jest montaż głośników, z których co kilka minut będzie odtwarzany wiersz Tuwima^[24][25].

Kamienne umocnienia falochronów i zatopione wokół wraki stanowią atrakcję dla płetwonurków. Od 2006 r. w Helu czynne jest Muzeum Obrony Wybrzeża z bogatą prezentacją militarnej historii rejonu Helu.

Rezydencja wypoczynkowa Prezydenta RP

W Helu znajduje się również rezydencja prezydenta RP wraz z lądowiskiem dla śmigłowców. W ośrodku wakacje spędzali m.in. Aleksander Kwaśniewski, Lech Kaczyński, Bronisław Komorowski. Letnią Rezydencję Prezydenta RP odwiedzili również m.in. Angela Merkel oraz George W. Bush.

Często media podają błędną informację, że rezydencja ta mieści się w Juracie. Wprawdzie ośrodek korzysta z mediów doprowadzonych z Juraty, ale mieści się w granicach administracyjnych Helu.

Wspólnoty wyznaniowe

Dwie parafie katolickie: wojskowa św. Pawła z Tarsu i Bożego Ciała.

Miasta partnerskie

• Hermeskeil, Niemcy^[26]

Odznaczenia

• Order Krzyża Grunwaldu II klasy (1979)^[27]

Zobacz też

• Mierzeja Helska
• rezerwat przyrody Helskie Wydmy
• gmina Hel
• Bór (Hel)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miasta Hel
• Hel, małe miasteczko na ostatnim krańcu wąskiego półwyspu Helu wzniesione..., [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 50 .