Irańska rewolucja islamska

Irańska rewolucja islamska

zimna wojna
Masowe demonstracje w Teheranie
Czas	7 stycznia 1978 – 11 lutego 1979
Miejsce	Iran
Przyczyna	niezadowolenie z rządów szacha Mohammada Rezy Pahlawiego, wygnanie Ruhollaha Chomejniego, różnice społeczne, motywy religijne
Wynik	abdykacja dynastii Pahlawi, przekształcenie Iranu w republikę islamską
Strony konfliktu
Iran Rada Regencyjna partia Odrodzenie Armia Imperialna Gwardia Imperialna SAWAK Szahrbani Irańska Żandarmeria Rządowa Rada Rewolucji Islamskiej Tymczasowy Rząd Iranu
Dowódcy
Mohammad Reza Pahlawi Ruhollah Chomejni Mehdi Bazargan Morteza Motahhari
brak współrzędnych

Irańska rewolucja islamska – rewolucja, która w 1979 roku doprowadziła do przekształcenia Iranu z monarchii konstytucyjnej w republikę islamską, w następstwie obalenia szacha Mohammada Rezy Pahlawiego.

Przyczyny wybuchu rewolucji

W 1953 roku Secret Intelligence Service oraz Centralna Agencja Wywiadowcza przeprowadziły zamach stanu, który zniweczył nacjonalizację przemysłu naftowego przez premiera Mohammada Mosaddegha. Nowy rząd (z Mohammadem Rezą Pahlawim na czele) zacieśnił współpracę ze Stanami Zjednoczonymi. W ramach białej rewolucji przyznał prawa wyborcze kobietom, przeprowadził reformę rolną oraz rozpoczął walkę z analfabetyzmem^[1]. Jednocześnie rozbudował aparat policyjny (m.in. tajna policja SAWAK, Policja Wojskowa, Policja Miejska, Gwardia Cesarska, Irańska Żandarmeria Cesarska, Cesarska Organizacja Inspekcji, Biuro Specjalne, Wywiad Wojskowy^[2]) oraz torturował i więził opozycjonistów. Niezadowolenie z polityki szacha wyrażali zarówno irańscy duchowni oraz opozycja lewicowo-demokratyczna^[1]. Konflikt pomiędzy szachem a ulemami z upływem czasu stawał się coraz ostrzejszy.

Ajatollah Chomejni był jednym z przywódców religijnej opozycji, którzy otwarcie sprzeciwiali się zażyłym stosunkom szacha z Izraelem, wprowadzeniu równych praw dla kobiet i dopuszczeniu do urzędów państwowych przedstawicieli mniejszości religijnych^[3][4]. Chomejniego wydalono do Turcji w 1964 roku, gdzie był pod stałą kontrolą tajnej policji SAWAK^[3]. W 1965 roku Chomejni dobrowolnie wyjechał do Iraku^[3]. W Iraku ogłosił swoją wersję doktryny islamu, w której wezwał wiernych do świętej wojny z wrogimi państwami (głównie Stanami Zjednoczonymi i Izraelem)^[3].

Przedrewolucyjna sytuacja wewnątrz Iranu

Najbiedniejsza warstwa społeczna w Iranie była zawsze najbardziej religijna i najbardziej niechętna zagranicznym wpływom. Uznawali nowoczesne reformy szacha za imperialistyczne, a jego obietnice rozwoju kraju za fałszywe. Żądali przywrócenia dotychczasowych, szyickich zasad życia^[3].

We wczesnych latach 70., wraz z gwałtownym wzrostem cen ropy, wzrosła też w społeczeństwie irańskim świadomość kumoterstwa i korupcji w szeregach władzy. Dekadencja rządzących była dobrze widoczna w obchodach 2500. rocznicy założenia Imperium Perskiego. W październiku 1971 wystawiono trzydniowe przyjęcie w Persepolis, na które zaproszeni zostali jedynie zagraniczni dygnitarze. Przyjęcie kosztowało 140 milionów dolarów^[5]. Na przyjęcie zamówiono 5000 butelek szampana i obsługę 160 kucharzy, sprowadzonych na tę okazję z Paryża^[5][6].

Do wybuchu rewolucji przyczyniły się trzy czynniki: próba narzucenia przywiązanym do tradycji Irańczykom europejskich wzorców kulturowych, nieprzeprowadzone w pełni reformy społeczne oraz działalność ajatollaha Ruhollaha Chomejniego^[3].

Fala protestów

Największy sprzeciw wobec Mohammada Rezy Pahlawiego był u biednych mieszkańców Iranu, którzy utworzyli ruchy opozycyjne. Organizatorami ruchów opozycyjnych byli uczeni religijni oraz drobne kupiectwo (tzw. klasy bazarowe)^[4].

7 stycznia 1978 roku oficjalna prasa wydrukowała oszczerczą historię atakującą Chomejniego^[7].

Obalenie szacha

Przez następne miesiące kolejne protesty były organizowane regularnie, pogłębiając destabilizację państwa. 8 września 1978 roku szach wprowadził stan wojenny, zakazując wszelkich demonstracji^[3]. Tego samego dnia nastąpiła wielka demonstracja w Teheranie, która później została nazwana Czarnym Piątkiem. Rząd do jej stłumienia użył pełnej siły wojska. W starciach zginęło 60 osób, a ponad 200 zostało rannych^[3]. W październiku Chomejni przeniósł się do Francji^[3].

Konsekwencją Czarnego Piątku była całkowita utrata poparcia rządu zarówno przez obywateli, jak i przez zagranicznych sojuszników. Strajk generalny w październiku unieruchomił całkowicie gospodarkę państwa^[8].

13 stycznia 1979 roku w Paryżu Chomeini utworzył Radę Rewolucyjną – nową najwyższą władzę Iranu^[3]. 16 stycznia 1979 roku szach i cesarzowa opuścili Iran, pozostawiając władzę w rękach premiera Szapura Bachtijara. Chomejni powołał własny rząd z Mehdim Bazarganem na czele. 1 lutego Chomejni przyleciał do Teheranu, gdzie został powitany przez tłum wiernych. Walki pomiędzy zwolennikami Chomeiniego a oddziałami wiernymi Pahlawiemu wybuchły 9 lutego. Trzy dni później powstańcy wtargnęli do głównej siedziby SAWAKu. Po pokonaniu tajnej policji i ucieczce premiera powstańcy Islamskiej Rady Rewolucyjnej przejęli władzę^[3]. Społeczeństwo poparło republikę islamską w marcowym referendum. 1 kwietnia Rada Rewolucyjna oficjalnie proklamowała Islamską Republikę Iranu^[3].

Chomeini przejmuje władzę

Władza religijna zaprowadziła porządek w państwie, zamieniając komórki rewolucyjne w zorganizowaną Gwardię Rewolucyjną. Gwardia ta przejęła większość lokalnej władzy w państwie, dodatkowo obejmując kierownictwo nad sądami, w których odbywały się procesy byłych wojskowych i członków służby bezpieczeństwa szacha^[3].

W czerwcu 1979 roku Ruch Wolnościowy opublikował pierwszą wersję nowej konstytucji. Określała ona Iran jako republikę islamską, ale nie dawała żadnej władzy ulemom ani prawu islamskiemu. Nad zgodnością ustaw z szariatem miała odtąd czuwać Rada Strażników Rewolucji, składająca się z 12 osób^[3]. Konstytucję przyjęto w grudniu w referendum^[3].

Zobacz też

• Szachinszach (książka)

Przypisy