Irtysz

Irtysz
Ilustracja
Irtysz w okolicach Pawłodaru
Kontynent

Azja

Państwo

 Chińska Republika Ludowa
 Kazachstan
 Rosja

Rzeka
Długość4248 km
Powierzchnia zlewni

1 643 000 km²

Średni przepływ

2260 m³/s u ujścia do Obu

Źródło
MiejsceAłtaj Mongolski
Współrzędne

47°24′52,2″N 90°12′56,2″E/47,414500 90,215600

Ujście
Recypient

Ob

MiejsceChanty-Mansyjsk
Współrzędne

61°04′09″N 68°55′30″E/61,069167 68,925000

Mapa
Mapa rzeki
Irtysz na mapie
Położenie na mapie Rosji
Mapa konturowa Rosji, blisko dolnej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „ujście”

Irtysz (ros. Иртыш; kaz. Ертіс, Jertys; chiń. 额尔齐斯河 É’ěrqísī Hé) – rzeka w azjatyckiej części Rosji, w północno-wschodnim Kazachstanie i w zachodnich Chinach. Lewy dopływ Obu.

Długość – 4248 km, powierzchnia zlewni – 1643 tys. km², średni przepływ u ujścia – 2830 m³/s[1]. Żeglowna na odcinku ponad 3600 km. Obfita w ryby. Wykorzystywana do nawadniania[1].

Wypływa jako Czarny Irtysz z lodowców na południowo-zachodnich zboczach Ałtaju Mongolskiego w Chinach, niedaleko granicy z Mongolią. Płynie przez Nizinę Zachodniosyberyjską nabierając charakteru rzeki nizinnej (liczne odnogi, wyspy, starorzecza). W dolnym biegu szerokość doliny wynosi 20–35 km. Uchodzi do Obu w pobliżu miasta Chanty-Mansyjsk w Rosji[1].

Dopływy: Konda, Kałżyr, Kürszym, Narynm, Buktyrma, Ülby, Uba, Kyzyłsu, Szar, Toboł, Om, Tara, Uj, Szysz, Iszym, Osza, Szagan.

Wykorzystanie w gospodarce

Irtysz jest żeglowny na długości 3784 km, od Ust-Kamienogorska[2]. Jest wykorzystywany zarówno w ruchu towarowym (tankowce, masowce), jak i pasażerskim (m.in. regularne połączenie z Omska do Salechardu[2]). Najważniejszymi portami rzecznymi są: Ust-Kamienogorsk, Pawłodar, Semej (Kazachstan) oraz Omsk, Tobolsk, Chanty-Mansyjsk i Tara (Rosja)[3].

Na kazachskiej części Irtyszu znajdują się trzy duże elektrownie wodne: Ust-Kamienogorsk, Buktyrma i w Szulbińsk. Obok pierwszej z nich znajduje się najwyższa śluza na świecie o różnicy poziomów 42 metry[4].

Wody Irtyszu są również wykorzystywane w celach irygacyjnych. Największy radziecki projekt z tym związany zakładał odwrócenie biegu rzeki w pobliżu Tobolska, tworząc „Anty-Irtysz”, mający dostarczyć wodę do suchych rejonów Kazachstanu i Uzbekistanu[5]. Planów tych jednak nie zrealizowano. Powstał jedynie kanał Irtysz-Karaganda, dostarczający wodę do Karagandy w Kazachstanie, a od 2002 roku także do Astany.

Również w chińskiej części rzekę wykorzystuje się do nawadniania. Wybudowano na niej trzy zapory: Koktokay (可可托海), Kalasuke (喀腊塑克) oraz Projekt 635. Ta ostatnia spiętrza wodę potrzebną do zasilenia kanału Irtysz-Karamay-Urumczi. Wykorzystanie tak dużej ilości wody z Irtyszu (nawet do 1/3 przepływu) budzi sprzeciw strony kazachskiej oraz rosyjskiej, oskarżających Chiny o nadużycia[6][7].

Historia

Rozmaite ludy mongolskie oraz tureckie zamieszkiwały brzegi Irtyszu przez stulecia. W 657 roku nad rzeką stoczona została bitwa nad Irtyszem pomiędzy wojskami dynastii Tang a zachodnim kaganatem turkuckim[8].

W XV i XVI wieku nad Obem i Irtyszem utworzony został chanat syberyjski. Początkowo jego stolica znajdowała się w Czyngi-Tura (dziś Tiumeń), później jednak została przeniesiona do leżącego nad Irtyszem Kaszłyku. Chanat został podbity przez kozaków w latach 80. XVI wieku. Po opanowaniu terytorium zaczęli oni zakładać twierdze nad rzeką. Powstał wtedy m.in. Tiumeń (1586), Tobolsk (1587) i Tara (1594)[9].

W XVII wieku nad górnym Irtyszem powstał chanat dżungarski, utworzony przez Ojratów. W ramach wojen z Dżungarami Rosjanie założyli forty w Omsku (1716), Semipałatyńsku (1718), Ust-Kamienogorsku (1720) i Pietropawłowsku (1752).

Dynastia Qing podbiła Dżungarię w górnym biegu rzeki w latach 50. XVIII wieku. Ostatecznie granicę pomiędzy państwem Qing a Imperium Rosyjskim ustalono na konwencji pekińskiej w 1860 roku[10]. Była ona bardzo zbliżona do obecnej granicy Chin z Kazachstanem i Rosją. W 1864 podpisano protokół w Czuguczaku, przesuwający granicę tak, by jezioro Zajsan znajdowało się po rosyjskiej stronie[11]. Ponowna korekta granic na korzyść Rosji nastąpiła w traktacie w Petersburgu w 1881 roku.

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c Encyklopedia Powszechna PWN. T. 2. G-M. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 303.
  2. a b Irtysh River, russiangeography.com, 26 marca 2014 [dostęp 2017-10-31].
  3. World Port Source – Waterways – Irtysh River, World Port Source [dostęp 2017-10-31].
  4. Waterways World: Latest, waterwaysworld.com [dostęp 2017-10-31] [zarchiwizowane z adresu 2011-07-26].
  5. V.A. Skornyakov, I. Ye Timashev, The Possible Environmental Impact of the Anti-Irtysh and Problems of Rational Nature Management, „Soviet Geography”, 21 (10), 1980, s. 638–644, DOI10.1080/00385417.1980.10640361, ISSN 0038-5417 [dostęp 2017-10-31].
  6. Eric W. Sievers, Transboundary Jurisdiction and Watercourse Law: China, Kazakhstan, and the Irtysh [zarchiwizowane z adresu 2016-07-30].
  7. Gulnoza Saidazimova, Kazakhstan: Environmentalists Say China Misusing Cross-Border Rivers, „EurasiaNet”, 15 lipca 2006 [dostęp 2017-10-31] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-07].
  8. The Irtysh River, „WorldAtlas” [dostęp 2017-10-31] (ang.).
  9. James Forsyth, A History of the Peoples of Siberia: Russia’s North Asian Colony 1581-1990, Cambridge University Press, 8 września 1994, ISBN 978-0-521-47771-0 [dostęp 2017-10-31] (ang.).
  10. Пекинский договор (1860) – Викитека, ru.wikisource.org [dostęp 2017-10-31] (ros.).
  11. National Palace Museum, The Lost Frontier – Treaty Maps that Changed Qing’s Northwestern Boundaries_The Changing Borders, npm.gov.tw, 14 lutego 2010 [dostęp 2017-10-31] [zarchiwizowane z adresu 2015-03-13] (ang.).

Media użyte na tej stronie

Russia edcp relief location map.jpg
Autor: Uwe Dedering, Licencja: CC BY-SA 3.0
Location map of Russia.

EquiDistantConicProjection : Central parallel :

* N: 54.0° N

Central meridian :

* E: 100.0° E

Standard parallels:

* 1: 49.0° N
* 2: 59.0° N
Made with Natural Earth. Free vector and raster map data @ naturalearthdata.com.
Ob watershed.png
Autor: Karl Musser, Licencja: CC BY-SA 2.5
This is a map of the Ob River Watershed (at the confluence with the Irtysh river). Created based on USGS data.