Józef Rotblat

Józef Rotblat
Ilustracja
Zdjęcie identyfikacyjne z Laboratorium Los Alamos
Data i miejsce urodzenia

4 listopada 1908
Warszawa

Data i miejsce śmierci

31 sierpnia 2005
Londyn

Zawód, zajęcie

fizyk

Odznaczenia
Nobel prize medal.svg Pokojowa Nagroda Nobla
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Zasługi PRL

Józef Rotblat (ur. 4 listopada 1908 w Warszawie[1], zm. 31 sierpnia 2005 w Londynie) – polski fizyk żydowskiego pochodzenia, radiobiolog, współtwórca pierwszej bomby atomowej[2]. Założyciel i lider pacyfistycznego ruchu naukowców Pugwash, laureat Pokojowej Nagrody Nobla (1995).

Życiorys

Dzieciństwo

Urodził się w Warszawie w kamienicy przy ul. Miłej 64 na Muranowie[3][4]. Był piątym z siedmiorga dzieci w rodzinie polskich Żydów. Ojciec Zelman prowadził dobrze prosperującą firmę transportową[5]. W 1914 roku nie udało mu się jednak przedłużyć dzierżawy placu przy ul. Miłej, przez co rodzina musiała się przeprowadzić do niewykończonego jeszcze mieszkania w kamienicy przy ul. Nowolipki 53 róg ul. Smoczej[6].

Edukacja

Uczył się w chederze, ale szybko uznał, że nie jest to szkoła dla niego, gdyż zaczął wątpić w istnienie Boga[3] (później określał się jako agnostyk). Rotblat przeniósł się do klasy elektromechanicznej Szkoły Rzemieślników Towarzystwa Dostarczania Pracy Ubogim Żydom. Nauczył się tam fachu elektryka.

W 1926 dowiedział się, że w Warszawie działa Wolna Wszechnica Polska, szkoła wyższa niewymagająca od kandydatów matury i przyjmująca Żydów. W 1928 roku zdał egzamin wstępny i został przyjęty[7] (maturę zdał eksternistycznie na trzecim roku studiów)[7]. Zaczął wtedy pracować jako elektryk – uczył się wieczorami, a pracował w dzień. Jego mentorem i opiekunem w Wolnej Wszechnicy Polskiej był Ludwik Wertenstein, prekursor polskiej fizyki jądrowej, były asystent Marii Skłodowskiej-Curie i kierownik założonej przez nią Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Zetknięcie się z Wertensteinem, który wykładał m.in. promieniotwórczość, teorię kwantów i budowę atomów, było dla Rotblata wydarzeniem przesądzającym o jego dalszej drodze życiowej[3].

Kariera naukowa

W 1932 zdobył tytuł magistra w Wolnej Wszechnicy Polskiej na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym z zakresu fizyki, uprawniający do podjęcia pracy w charakterze nauczyciela i do zdobywania stopni naukowych. Podjął też pracę w Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. 1 października 1936 na VIII Zjeździe Fizyków Polskich we Lwowie wygłosił trzy referaty: „Selektywna absorpcja powolnych neutronów w srebrze, złocie i jodzie”, „Zasięgi cząsteczek powstających przy bombardowaniu boru i litu powolnymi neutronami”, „Zderzenia prędkich neutronów z protonami”[8]. W programie Zjazdu reprezentował Pracownię Radiologiczną im. Kernbauma w Warszawie.

W 1938 ożenił się z Tolą, absolwentką polonistyki na UW, a w październiku tego samego roku obronił rozprawę doktorską na Uniwersytecie Warszawskim pt. Badanie neuronowych procesów dezintegracyjnych przy pomocy komory jonizacyjnej i elektrometru Hoffmana[9][10], po czym uzyskał stypendium zagraniczne. Dużo zawdzięczał swoim promotorom, prof. Stefanowi Pieńkowskiemu i Czesławowi Białobrzeskiemu.

II wojna światowa

Wybuch II wojny światowej zastał go w Liverpoolu, gdzie przebywał od kwietnia 1939 roku[11]. Dzięki protekcji Wertensteina został tam najpierw uczniem, a następnie współpracownikiem angielskiego fizyka jądrowego Jamesa Chadwicka[12], który za odkrycie neutronu otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki.

Wielokrotnie próbował w czasie wojny wydostać z okupowanej Polski swoją żonę Tolę, ale bezskutecznie. Najprawdopodobniej została ona zamordowana w obozie zagłady w Bełżcu[3].

W lutym 1944 trafił do miasteczka-laboratorium Los Alamos w amerykańskim stanie Nowy Meksyk. Wraz z zespołem wybitnych uczonych z całego świata pracował tam nad tajnym projektem Manhattan, mającym doprowadzić do skonstruowania bomby atomowej, dzięki której Stany Zjednoczone zdołają pokonać Japonię i III Rzeszę.

Okres powojenny

Rotblat, przerażony skutkami nuklearnego zniszczenia, wycofał się z projektu i powrócił do Anglii, gdzie zaangażował się w prace nad brytyjską techniką jądrową. Został szefem wydziału fizyki w Kolegium Medycznym przy Szpitalu św. Bartłomieja w Londynie. W 1946 przyjął obywatelstwo brytyjskie[13]. W 1998 otrzymał tytuł szlachecki „Sir”.

Jako naukowiec zajmował się medycyną nuklearną, m.in. wpływem promieniowania jonizującego na powstawanie nowotworów. Był członkiem i przewodniczącym Wydziału Przyrodniczo-Matematycznego Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Od 1966 był członkiem zagranicznym Polskiej Akademii Nauk, w 1996 PAN przyznała mu Medal im. Kopernika.

Jego językiem ojczystym był język polski, do końca życia płynnie się nim posługiwał i podkreślał swoje związki z polskością[14][15][16], akcentując, iż jest Polakiem z brytyjskim paszportem[17][18][19].

Pacyfizm

W czasach zimnej wojny Rotblat został czołowym krytykiem koncepcji odstraszania militarnego za pomocą posiadania broni masowej zagłady. Przekonywał, iż broń taka zagraża dalszemu istnieniu ludzkości. W 1955 opublikował w czasopiśmie „Bulletin of the Atomic Scientists” artykuł o skutkach amerykańskiej eksplozji wodorowej nad atolem Bikini[20], czym naraził się zarówno Amerykanom, jak i brytyjskiemu rządowi, szykującemu pierwsze próby nowej broni w Australii.

Wraz z angielskim filozofem, logikiem i literackim noblistą Bertrandem Russellem doprowadził do powstania w 1957 międzynarodowego ruchu pacyfistycznego uczonych działających na rzecz rozbrojenia nuklearnego pod nazwą Konferencja Pugwash w Sprawie Nauki i Problemów Światowych. Ruch ten skupiał ludzi nauki z obu stron dzielącej Europę „żelaznej kurtyny”. Pomimo nacisków zarówno ze strony ZSRR, jak i państw zachodnich, częściowo udało mu się uniknąć upolitycznienia tego ruchu, zachowując jego pozycję ponad dwubiegunowym podziałem politycznym ówczesnego świata.

Jednakże ruch krytykowano, że podchodził do wielu spraw wybiórczo i niesymetrycznie, zwłaszcza wobec strony radzieckiej, przymykając oko na łamanie przez nią praw człowieka. Tak stało się np. ze zlekceważeniem listu rosyjskiego dysydenta Andrieja Sacharowa, współkonstruktora radzieckiej bomby wodorowej, informującego Pugwash o losie dysydentów w ZSRR. W 1982 konferencja ruchu odbyła się w Warszawie, gdzie jej uczestnicy niemal nie dostrzegli trwającego stanu wojennego[3].

Rotblat dążył do zbliżenia naukowców z obu bloków politycznych oraz ich solidarności przeciwko rozwijaniu badań naukowych mogących skutkować powstaniem nowych rodzajów broni. Postulował, aby naukowcy przyjęli sposób postępowania na wzór lekarskiej przysięgi Hipokratesa, tzn. aby powstrzymywali zaspokajanie własnej ciekawości naukowej i samoograniczali się w badaniach, jeśli ich wyniki mogłyby okazać się zgubne dla świata.

Nagroda Nobla

W 1995, w 50. rocznicę zagłady Hiroszimy, a także w momencie wznowienia prób z bronią atomową przez Francję, został uhonorowany wraz z ruchem Pugwash (po połowie) Pokojową Nagrodą Nobla[21]. Norweski Komitet Noblowski uzasadnił przyznanie nagrody ich działalnością na rzecz atomowego rozbrojenia.

Został pochowany na londyńskim cmentarzu Hampstead[22].

Odznaczenia

W 1987 odznaczony został Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi PRL[23], natomiast postanowieniem Prezydenta RP z 28 sierpnia 1998 za wybitne zasługi dla nauki polskiej Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski[24].

Upamiętnienie

Tablica upamiętniająca Józefa Rotblata w Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego

W 2016 roku w holu Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego odsłonięto tablicę upamiętniającą Józefa Rotblata[25][26].

W 2018 Rada m.st. Warszawy nadała jego imię skwerowi znajdującemu się przy skrzyżowaniu ulic Nowolipki i Smoczej[27].

Biografia

W 2018 roku nakładem Wydawnictwa Znak ukazała się jego polska biografia pt. Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój autorstwa Marka Górlikowskiego[28].

Zobacz też

Przypisy

  1. Kalendarz historyczny – Chronologia.
  2. Jak zbudowałem bombę atomową, wywiad z Józefem Rotblatem.
  3. a b c d e Paweł Smoleński: Pacyfista cudownie naiwny. Gazeta Wyborcza: Ale Historia, 3 września 2018. [dostęp 2018-12-12].
  4. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 103, 453. ISBN 978-83-240-5540-1.
  5. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 106. ISBN 978-83-240-5540-1.
  6. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 107−108. ISBN 978-83-240-5540-1.
  7. a b Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 453. ISBN 978-83-240-5540-1.
  8. Program VIII Zjazdu Fizyków Polskich, Lwów, 28.IX-2.X. 1936.
  9. Nobel Prizes and Laureates: Joseph Rotblat. [dostęp 2013-10-30]. (ang.).
  10. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 454. ISBN 978-83-240-5540-1.
  11. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 12. ISBN 978-83-240-5540-1.
  12. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 21−26. ISBN 978-83-240-5540-1.
  13. Janina Januszewska-Skreiberg. Bliska sercu Warszawa. „Przekrój”. nr 3/2639, s. 13, 1996-01-21. ISSN 0033-2488. [dostęp 2012-08-10]. (pol.). 
  14. Barbara Wojtowicz, Kronika: Józef Rotblat (nekrolog), „Postępy fizyki”, 56 (5), ptf.net.pl, 2005, 239 (49) [dostęp 2019-11-09].
  15. Nobel dla Józefa Rotblata [z jego własnymi wypowiedziami]. 2003. Związek z polskością (1995): 7:38 minuta. [dostęp 2019-11-07].
  16. P.S., [w:] Grzegorz Karwasz, Polak, fizyk, noblista. Wywiad z prof. J. Rotblatem, Głos Koszaliński, 25.09.2000, Niepublikowana rozmowa przed wywiadem (pdf jest rozszerzoną wersją opublikowanego artykułu). Skan artykułu w literaturze uzupełniającej (Zobacz też), dydaktyka.fizyka.umk.pl, 2000, s. 4 [dostęp 2019-11-07], Cytat: Ja byłem i jestem Polakiem.
  17. Bartłomiej Kozłowski: Decyzja o przyznaniu pokojowej Nagrody Nobla Lechowi Wałęsie. [dostęp 2011-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-23)]. (pol.).
  18. Józef Rotblat – z warszawskich Nowolipek po nagrodę Nobla, Rozmowa z Markiem Górlikowskim, końcowy fragment audycji, PolskieRadio.pl [dostęp 2019-11-07].
  19. Rozdział 42 Przede wszystkim obywatel świata, [w:] Marek Górlikowski, Noblista z Nowolipek, Otwarte, 2 sierpnia 2018, s. 523-, ISBN 978-83-240-5523-4 [dostęp 2019-11-06] (pol.).
  20. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 346. ISBN 978-83-240-5540-1.
  21. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 411. ISBN 978-83-240-5540-1.
  22. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 429. ISBN 978-83-240-5540-1.
  23. Józef Rotblat. Noblista z polskimi korzeniami, naszahistoria.pl, 26 sierpnia 2016 [dostęp 2019-10-13] (pol.).
  24. Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 sierpnia 1998 r. o nadaniu orderów., isap.sejm.gov.pl [dostęp 2019-10-10].
  25. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018, s. 143. ISBN 978-83-240-5540-1.
  26. Pamięci noblisty. [w:] Uniwersytet Warszawski [on-line]. 12 grudnia 2006. [dostęp 2022-10-16].
  27. Uchwała nr LXXIII/2038/2018 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 30 sierpnia 2018 r. w sprawie nadania nazwy obiektowi miejskiemu w Dzielnicy Wola m.st. Warszawy. [w:] Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego poz. 8789 [on-line]. 17 września 2018. [dostęp 2019-10-25].
  28. Marek Górlikowski: Noblista z Nowolipek. Józefa Rotblata wojna o pokój. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2018. ISBN 978-83-240-5540-1.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

NobelP2.png
Alfred Nobel from public domain photo, in circle. (Photo taken 1896 or earlier).
Tablica upamiętniająca Józefa Rotblata w Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Tablica upamiętniająca Józefa Rotblata w Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego
Nobel prize medal.svg
Autor: User:Gusme (it:Utente:Gusme), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Vector image of the Nobel prize medal
POL Order Zaslugi PRL kl3 BAR.png
Baretka kawalera Komadorii Orderu Zasługi Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej