Język aragoński

idioma aragonés
Obszar

Aragonia (region autonomiczny Hiszpanii)

Liczba mówiących

10–30 tys.

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowyAragonia (luenga propia)
UNESCO3 zdecydowanie zagrożony
Ethnologue6b zagrożony
Kody języka
Kod ISO 639-1an
Kod ISO 639-2arg
Kod ISO 639-3arg
IETFan
Glottologarag1245
Ethnologuearg
SILarg
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku aragońskim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Języki i dialekty Półwyspu Iberyjskiego

Język aragoński (arag. idioma aragonés) – język zachodnioromański, używany obecnie przez około 11 tysięcy osób mieszkających w prowincji Huesca na obszarze autonomicznego regionu Aragonii w północnej Hiszpanii oraz przez 20 tysięcy osób jako drugi język[1]. Z powodu długotrwałego braku formy standardowej nazywany jest dialektem aragońskim[2], niektóre źródła kwalifikują go jako odmianę języka hiszpańskiego[3][4].

Historia

Aragoński wyodrębnił się, około VIII wieku naszej ery, z jednego z dialektów łaciny używanego w Pirenejach, posiadającego liczne zapożyczenia z języka baskijskiego. Dzięki rozwojowi terytorialnemu królestwa Aragonii język ten rozprzestrzeniał się głównie w kierunku południowym.

Połączenie z Aragonią obszarów Katalonii spowodowało dwujęzyczność królestwa (na zachodzie mówiono aragońskim, a na wschodzie – katalońskim). Co więcej, kataloński był częściej niż aragoński przyjmowany przez ludność zamieszkującą nowe obszary zajmowane przez królestwo (jak choćby Baleary).

Unia Aragonii i Kastylii spowodowała dalszy zanik języka aragońskiego. Choć porozumiewało się nim wiele osób, jego użycie ograniczało się jedynie do sytuacji nieformalnych. Nowa władza chciała pokazać swą siłę poprzez narzucenie swej mowy.

Najbardziej tragicznym czasem w historii aragońskiego był okres dyktatury generała Franco w XX wieku. Dzieci w szkołach bito za mówienie w tym języku, a prawo zabraniało używania jakiegokolwiek języka innego niż hiszpański (kastylijski).

Kres rządów generała Franco doprowadził do zwiększenia się liczby dzieł literackich w aragońskim. Przeprowadzono także wiele badań lingwistycznych. Mimo to, wkrótce może okazać się, że język ten wyginie.

W dzisiejszych czasach, aragoński ciągle jest używany na obszarze, z którego się wywodzi, gdzie żyje około 10 tysięcy osób posługujących się nim jako pierwszym językiem. Dodatkowo, kolejne 20 tysięcy osób uczy się aragońskiego jako drugiego języka. Aragońskim posługuje się więc około 30 tysięcy ludzi.

Dialekt Ribagorçan posiada cechy zarówno języka katalońskiego, jak i aragońskiego.

Obszar użycia języka aragońskiego

Aragoński używany jest niemal wyłącznie w północnym obszarze regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest to obszar Pirenejów, na którym ten język wykształcił się w okolicach VIII wieku naszej ery.

Języki używane na obszarze Aragonii

Modlitwa „Ojcze Nasz” w języku aragońskim

aragoński:

Pai nuestro, que yes en o zielo, satificato siga o tuyo nombre, bienga ta nusatros o reino tuyoy se faiga la tuya boluntá en a tierra como en o zielo. O pan nuestro de cada diya da-lo-mos güei, perdona las nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos a os que mos faltan, no mos dixes cayer en a tentazión y libera-mos d’o mal. Amén.

dla porównania hiszpański (kastylijski):

Padre nuestro que estás en el cielo, santificado sea tu Nombre; venga a nosotros tu reino; hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. Danos hoy nuestro pan de cada día; perdóna nuestras ofensas, como tambien nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes caer en la tentación, y líbranos del mal. Amén.

Język aragoński a języki zachodnioromańskie

Różnice w słownictwie

Język aragoński jest blisko spokrewniony z językiem hiszpańskim (kastylijskim), katalońskim i oksytańskim, jednak miały na niego wpływ także inne języki. Dlatego też wiele słów aragońskich ma inny źródłosłów niż hiszpańskie. Inne mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do aragońskiego z hiszpańskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku hiszpańskim, ale rzadziej używane.

Przykłady:

aragońskikatalońskihiszpańskiznaczenie oraz uwagi
polidezabellesabelleza„piękno”, „piękność”
esporteesportdeporte„sport”
amostrar, amostranzaensenyar, ensenyamentenseñar, enseñanza„uczyć”, „nauczanie”
esdebeniderofuturfuturo„przyszłość”
trucazo, trucarcop, copejargolpe, golpear„cios”, „uderzać”
charrar/parlarxerrar/parlarhablar„mówić”
mesmomateixmismo„sam”
traza (r.ż)maneramodo (r.m)„sposób”
parolaparaulapalabra„słowo”
velocidatvelocitatrapidez„szybkość”
garracamapierna„noga”
polacopolonéspolaco„polski”
brancabrancarama„gałąź”, „dziedzina”
chenullo (r.m.)genollrodilla (r.ż)„kolano”
puet estar quepotsertal vez„być może”
zaguerodarrerúltimo„ostatni”
emplegaremprar, utilitzarusar, utilizar„używać”
vegatavegadavez„raz”

Różnice w gramatyce

Rodzajnik

Język aragońskiJęzyk katalońskiJęzyk hiszpański
o, lo/ro, elelel
a, la/rala/sala
os, los/ros, eselslos
as, las/rasleslas

Rodzajniki określone liczby pojedynczej skracają się do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Dłuższych formy rodzajników określonych używa się po wyrazach zakończonych samogłoską, zwłaszcza po przyimku á

Rzeczownik

Odmiana rzeczownika

Przyimek drugiego przypadka de w aragońskim skraca się do d' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską. Dotyczy to szczególnie rodzajników: hiszp. del (=de el) – arag. d’o, hiszp. de la – arag. d’a.

Hiszpańskiemu przyimkowi trzeciego przypadka a odpowiada aragoński á, który nie łączy się z rodzajnikiem określonym: hiszp. al, a la – arag. á lo/á ro, á la/á ra.

Inne przyimki:

hiszpańskiaragońskiforma gramatyczna
desdedende„od”
hastadica„do”
parata, t’ (przed wyrazem zaczynającym się samogłoską)„dla”
porpor/ta„przez”, „po”, „z”
segúnseguntes„według”
sobresopre„na”, „nad”
Liczba mnoga

Hiszpańskie rzeczowniki i przymiotniki liczby mnogiej, zakończone na -les, -nes, -res po samogłosce, mają aragońskie odpowiedniki -ls, -ns, -rs: hiszp. sociales, religiones, escritores – arag. sozials, relichions, escritors.

Czasownik

Odmiana czasownika „być” (niektóre formy)
  • Większość dialektów języka aragońskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu „być”, jak hiszpańskie ser i estar
hiszpańskiaragońskiforma gramatyczna
ser/estarestarbezokolicznik
es/estáyetryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
son/estánsontryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
era/estabayeraczas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza
fue/estuvoestióczas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza
sido/estadoestatoimiesłów przeszły
Odmiana czasownika „mieć” (niektóre formy)
hiszpańskiaragońskiforma gramatyczna
haberaberbezokolicznik
hahatryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
hanhantryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
Odmiana czasownika „móc” (niektóre formy)
hiszpańskiaragońskiforma gramatyczna
puedepuet/puétryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
puedenpuedentryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga
Odmiana czasownika „robić” (niektóre formy)
hiszpańskiaragońskiforma gramatyczna
hacerferbezokolicznik
hacefatryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza
hechofeitoimiesłów przeszły
  • Czas teraźniejszy:
    • Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ar mają w czasie teraźniejszym te same końcówki w obu językach, z wyjątkiem 2. osoby liczby mnogiej – w hiszpańskim -áis, w aragońskim -as.
  • Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -do, -da itp., w aragońskim kończą się na -to, -ta: hiszp. unido, nombrado – arag. unito, nombrato. Podobnie i rzeczowniki z tą końcówką: hiszp. estados – arag. estatos.

W obu językach partykuła przecząca ma postać no.

Spójniki

Język hiszpańskiJęzyk aragońskiZnaczenie
aunqueanque„chociaż”
cuandocuan„kiedy”, „gdy”
ou„lub”
ye/y„i”

Zaimki

Zaimki osobowe:

Język hiszpańskiJęzyk aragońskiZnaczenie
yoyo„ja”
tutu„ty”
él, ella, Ustedel/er, ella/erra, Busté„on”, „ona”, „pan”
nosotrosnusatros„my”
vosotrosbusatros„wy”
ellos, ellasellos/ers, ellas/eras„oni”, „one”

Zaimki osobowe zależne, w trybie rozkazującym, bezokoliczniku i imiesłowie współczesnym (gerundio) w obu językach stoją po czasowniku, jednak w hiszpańskim łączą się z nim jako przyrostek, a w aragońskim są oddzielone łącznikiem: hiszp. referirse – arag. referir-se.

W języku aragońskim, zaimki dzierżawcze są poprzedzone rodzajnikiem określonym: hiszp. su – arag. o suyo (r. męski), a suya (r. żeński). Analogicznie w liczbie mnogiej: hiszp. sus – arag. os suyos (r. męski), as suyas (r. żeński).

Zaimek osobowo-zwrotny se w języku aragońskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.

Inne zaimki:

Język hiszpańskiJęzyk aragońskiZnaczenie
cada unacadaguna„każda”
cualquiercualsiquier„każdy”
este, estaiste, ista„ten”, „ta”

Przysłówki

  • Podobnie jak w hiszpańskim, w aragońskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w aragońskim -ment/-mén.
  • Inne przysłówki:
Język hiszpańskiJęzyk aragońskiZnaczenie
ahí, allíastí„tam”
asíasinas„tak”, „w ten sposób”
comocomo„jak”
despuésdimpués„potem”
dondean que„gdzie”
hoygüe„dziś”
jamásxamás„nigdy”
mientras, durantemientres„tymczasem”
siempreperén„zawsze”
sólonomás„tylko”, „jedynie”
tambiéntamién„także”

Przypisy

  1. Ethnologue report for language code: arg.
  2. The Aragonese Dialect.
  3. Hadumod Bußmann, Lexicon der Sprachwissenschaft, 2002, Alfred Kröner Verlag Stuttgart.
  4. Witold Mańczak, Języki romańskie, [w:] Języki indoeuropejskie. Tom II, pod red. Leszka Bednarczuka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Aragon languages.svg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 4.0
Zones of predominance of the languages of Aragon according to the Anteproyecto de Ley de Lenguas de Aragón of the 2001.
Jezyki i dialekty Polwyspu Iberyjskiego.JPG
(c) Zaragoza z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
Języki i dialekty Półwyspu Iberyjskiego (Hiszpanii i Portugalii).