Język dolnoniemiecki

Plattdüütsch, Nedderdüütsch
Obszar	Niemcy, Holandia i inne
Liczba mówiących	ok. 5 milionów
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
	Języki indoeuropejskie; Języki germańskie; Języki zachodniogermańskie; Język dolnoniemiecki;
Status oficjalny
język urzędowy	Niemcy (landy – Brandenburgia, Hamburg, Brema, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Saksonia-Anhalt, Szlezwik-Holsztyn, Nadrenia Północna-Westfalia) i w Holandii.
Ethnologue	7 wypierany↗
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	–
Kod ISO 639-2↗	nds
Kod ISO 639-3↗	nds
IETF	nds
Glottolog	lowg1239
Ethnologue	nds
WALS	lge
SIL	SXN
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku dolnoniemieckim
	Słownik języka dolnoniemieckiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Zasięg dialektów języka dolnoniemieckiego, w tym także na terenie Holandii. Dialekty dolnosaksońskie: 1.=szlezwicki, 2.=holsztyński, 3.=północnodolnosaksoński, 4.=wschodniofryzyjski, 5.=dolnosaksońskie dialekty w Holandii, 6.=westfalski, 7.=ostfalski; dialekty wschodniodolnoniemieckie: 8.=meklemburski, 9.=północnomarchijski, 10.=południowomarchijski

Język dolnoniemiecki, dialekty dolnoniemieckie, język dolnosaksoński lub dolnosaski (w języku dolnoniemieckim Nedderdüütsch lub Plattdüütsch, w języku niemieckim Niederdeutsch lub Plattdeutsch) – język germański blisko spokrewniony z językami niderlandzkim, afrykanerskim i niemieckim, często uznawany również za dialekt tego ostatniego. Wywodzi się z języka starosaksońskiego za pośrednictwem średnio-dolno-niemieckiego. Oznaczany jest kodem ISO 639-2 nds. W szerszym znaczeniu może obejmować także inne dialekty czy języki niezaliczane do wysokoniemieckich.

Językiem dolnoniemieckim posługują się mieszkańcy Niemiec północnych (landy – Brandenburgia, Hamburg, Brema, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Dolna Saksonia, Saksonia-Anhalt, Szlezwik-Holsztyn) i Holandii.

Nazwa i klasyfikacja

Mimo fundamentalnych odrębności od standardowej niemiecczyzny, od czasów powstania niemieckiej dialektologii, język dolnoniemiecki traktowany bywa jako grupa dialektów w ramach jednego wspólnego języka niemieckiego, który obecnie w dobie ratyfikacji Europejskiej karty języków regionalnych i mniejszościowych utożsamiany jest raczej z językiem wysokoniemieckim. Łączenie obu tych języków w jedną całość ma częściej wymiar polityczny i kulturowy niż językoznawczy.

Język dolnoniemiecki często bywa nazywany językiem dolnosaksońskim, tak jak jego zachodnie dialekty (pars pro toto). Jest to spowodowane tym, że wschodnie dialekty dolnoniemieckie i tak wywodzą się z dolnosaksońskich. Język dolnosaksoński w wyniku ekspansji drastycznie zwiększył swój obszar najpierw do całych północnych Niemiec, a później także i północnej Polski. To wszystko spowodowało wymarcie najpierw dialektów połabskich, a potem wszystkich słowiańskich gwar pomorskich (z wyjątkiem kaszubszczyzny i gwary słowińskiej) oraz języka pruskiego. W ten sposób powstały dialekty: meklembursko-przedniopomorski, północnomarchijski i dolnopruski^[1].

Nazwę język dolnosaksoński preferują językoznawcy holenderscy, często włączający ten język (a przynajmniej jego holenderską część) do języka niderlandzkiego. Wynika to z faktu, że przez sąsiedztwo z językiem Holandii język dolnoniemiecki używany w tym kraju nabrał wiele cech typowych dla języków dolnofrankońskich. Może to również wynikać z chęci podkreślenia odrębności od języka niemieckiego i pokazania, iż język dolnoniemiecki jest bliższy dialektom dolnofrankońskim niż wysokoniemieckim. W Holandii unika się również stosowania umlautów, a cała ortografia dolnoniemiecka oparta na ortografii języka niemieckiego została zastąpiona ortografią języka niderlandzkiego.

W szerszym znaczeniu do dolnoniemieckiego mogą być zaliczone dialekty dolnofrankońskie^[2]^[3], a nawet języki anglo-fryzyjskie, co znaczy, że wszystkie dialekty zachodniogermańskie dzieli się na dolnoniemieckie i wysokoniemieckie^[4]. Często jednak przeciwstawia się dolnofrankoński dolnoniemieckiemu utożsamionemu z szeroko rozumianym dolnosaksońskim. Większość językoznawców nie zalicza jednak np. języka angielskiego do dolnoniemieckich.

Ethnologue wyróżnia podgrupę dolnosaksońsko-dolnofrankońską i nie wspomina o dolnoniemieckim^[5].

Kontrowersyjny niemiecki językoznawca Theo Vennemann przedstawił teorię, według której wysokoniemiecka przesuwka spółgłoskowa miała miejsce już w I wieku p.n.e.^[6], i na tej podstawie dzieli wszystkie języki germańskie na dolnogermańskie i wysokogermańskie. Jednak niewielu językoznawców podziela ten pogląd.

Podział i wariantywność

Rozpada się na dwie zasadnicze odmiany:

dialekty zachodniodolnoniemieckie
- odmiana używana w północno-zachodnich Niemczech
- odmiana używana w Holandii
dialekty wschodniodolnoniemieckie (Ostniederdeutsche Dialekte)

Dialektami zachodnimi posługuje się ludność północno-zachodnich Niemiec oraz Holandii. W Niemczech północno-wschodnich używa się dialektów wschodniodolnoniemieckich. Do dialektów tych zalicza się przede wszystkim tzw. gwary pomorskie języka dolnoniemieckiego (Pommersch), którymi obecnie posługuje się ludność Meklemburgii – Pomorza Przedniego. Dialekty dolnofrankońskie, spokrewnione z dolnosaksońskimi, stanowią obecnie język niderlandzki.

Dialekty

zachodniodolnoniemieckie:
- dialekt północnodolnosaksoński
- dialekt westfalski
- dialekt ostfalski
wschodniodolnoniemieckie:
- dialekt brandenburski
- dialekt meklembursko-przedniopomorski
- dialekt wschodniopomorski
- dialekt dolnopruski

Historia i status

W średniowieczu odmiana języka dolnoniemieckiego z miasta Lubeka służyła jako lingua franca Hanzy i zyskała duże znaczenie w rejonie Morza Bałtyckiego i Norwegii. W miastach hanzeatyckich dolnoniemiecki był także językiem, w którym zapisywano dokumenty dyplomatyczne i sądowe.

Większa część zapożyczeń „niemieckich” w kaszubszczyźnie, w języku estońskim i w językach skandynawskich faktycznie nie pochodziła z języka niemieckiego, ale z języka dolnoniemieckiego. Mennonici, którzy teraz mieszkają w wielu częściach świata, mówią dialektem dolnoniemieckim (Plautdietsch), który był używany w Polsce wokół ujścia Wisły.

Język dolnoniemiecki był używany również na części obszarów, które w 1945 roku przypadły Polsce.

W niektórych regionach Ameryki Północnej (Meksyk) i Południowej (południowa Brazylia) potomkowie emigrantów z północnych Niemiec mówią jeszcze po dolnoniemiecku.

Dolnoniemiecki zachował się jako język potoczny północnych Niemiec, jednak jego istnienie jest zagrożone. Od 1994 roku dolnoniemiecki jest chroniony przez Unię Europejską. W niektórych landach istnieje nawet ustawodawstwo chroniące dolnoniemiecki przed dyskryminacją, np. w Szlezwiku-Holsztynie urzędnicy są zobowiązani, aby na pisma petentów w języku dolnoniemieckim odpowiadać również po dolnoniemiecku.

Dużą trudnością w utrzymaniu języka dolnoniemieckiego przy życiu jest zasadniczo brak standardu pisanego. I choć podejmowano i podejmuje się próby utworzenia reprezentatywnego języka literackiego, wsparcie tego projektu cieszy się małym zainteresowaniem, także środowisk akademickich. Dodatkowo wydaje się, iż wariant używany w Holandii kodyfikowany jest niezależnie od części niemieckiej. Odzwierciedleniem tego jest chociażby istnienie dwóch odrębnych edycji językowych Wikipedii – dolnosaskiej holenderskiej (w języku dolnosaksońskim używanym w Holandii Nedersaksisch {Nederlaands Leegsaksisch}) i dolnoniemieckiej niemieckiej (w języku dolnoniemieckim Plattdüütsch), a każda z nich posiłkuje się inną ortografią. Z drugiej strony to właśnie Internet jest obecnie szansą na rozwój piśmiennictwa dolnoniemieckiego. W sieci pojawiają się kursy do nauki dolnoniemieckiego wspomagane nagraniami.

Swoistym standardem literackim jest Plautdietsch, odmiana dialektu dolnopruskiego o silnych wpływach języków obcych. Przetłumaczono na niego Biblię. Nie jest to jednak odmiana reprezentatywna dla całego języka dolnoniemieckiego, jego użytkownicy są rozsiani po całym świecie, składnia została wyraźnie uproszczona, a słownictwo obce zastąpiło nawet określenia używane w podstawowej komunikacji.