Język maryjski

марий йылме
Obszar

Rosja

Liczba mówiących

388 tys. (2010)[1]

Pismo/alfabet

grażdanka

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowyMari El
UNESCO3 zdecydowanie zagrożony
Kody języka
Kod ISO 639-2chm
Kod ISO 639-3chm
IETFchm
Glottologmari1278
Ethnologuechm
GOST 7.75–97мач 445
WALSmah, mme
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Słownik języka
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język maryjski (nazwa własna: марий йылме), także język czeremiski – język z podgrupy wołżańskiej języków ugrofińskich.

Występowanie

Maryjski jest narodowym językiem Czeremisów (Maryjczyków), zamieszkujących na wschodzie europejskiej części Rosji. Język maryjski jest językiem urzędowym w Republice Mari El (obok rosyjskiego), ponadto jego użytkownicy zamieszkują sąsiadujące z tą republiką inne rosyjskie jednostki polityczno-administracyjne: Tatarstan, Baszkirię, Udmurcję oraz obwody: kirowski, niżnonowogrodzki, orenburski, swierdłowski i Kraj Permski.

Użytkownicy i dialekty

Dialekty maryjskie:

     górski

     północno-zachodni

     łąkowy

     wschodni

Na obszarze występowanie języka maryjskiego wyróżnia się cztery dialekty:

  • dialekt górski,
  • dialekt północno-zachodni, stanowiący obszar przejściowy między dialektem górskim i łąkowym,
  • dialekt łąkowy,
  • dialekt wschodni, stanowiący kontynuację dialektu łąkowego.

Duże różnice między dialektem górskim i łąkowym, głównie w zakresie fonetyki i słownictwa, przyczyniły się do powstania dwóch standardów literackich, rozwijających się szczególnie wyraźnie od lat dwudziestych XX wieku, po powstaniu Maryjskiego Obwodu Autonomicznego.

W 2010 roku w Rosji język maryjski był używany przez ok. 388 tys. osób, z czego ok. 23 tys. przypadało na użytkowników dialektu górskiego[1].

Standardy literackie

Występują w nim dwa standardy literackie: górnomaryjski (zachodniomaryjski) i wschodniomaryjski.

Historia

Historia języka maryjskiego jest słabo poświadczona. Jest on kontynuacją hipotetycznego języka praugrofińskiego. Wykształcił się przed XIII w. na terenach leżących na zachód od obszarów obecnie zamieszkanych przez Maryjczyków. Na rozwój języka wpływ miały języki tureckie i słowiańskie. Piśmiennictwo istnieje od XVIII w.

Alfabet

Alfabet języka maryjskiego (1887)

Alfabet maryjski jest oparty na rosyjskiej cyrylicy i składa się z 31 liter:

  • а, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, к, л, м, н, ҥ, о, ӧ, п, р, с, т, у, ӱ, ч, ш, ъ, ы, ь, э, ю, я.

Alfabet dialektu zachodniomaryjskiego posiada dodatkowo litery ӓ i ӹ, ale nie używa ҥ. W nowych zapożyczeniach występują ponadto pozostałe litery alfabetu rosyjskiego: ё, ф, х, ц i щ.

Twardy znak (ъ) występuje w wyrazach złożonych, żeby podtrzymać prejotowaną wymowę samogłosek е, ю i я na początku drugiego elementu złożenia, np.:

лум [lum] ‘śnieg’еҥ [jeŋ] ‘człowiek’лумъеҥ [lumjeŋ] ‘bałwan’
йыр [jər] ‘dokoła’юж [juʒ] ‘powietrze’йыръюж [jərjuʒ] ‘atmosfera’

Miękki znak (ь) jest używany po л i н, żeby wskazać miękką wymowę tych spółgłosek na końcu wyrazu lub przed innymi literami niż е, и, ю i я, np.:

кольмо[koʎmo]‘łopata’
шӱльӧ[ʃyʎø]‘owies’
тупынь[tupəɲ]‘odwrotny’

Ponadto twardy znak i miękki znak występują w rosyjskich zapożyczeniach, które z reguły są wymawiane jak w języku rosyjskim.

Wymowa

Samogłoski

W języku maryjskim nie występują dwugłoski ani nie ma kategorii iloczasu samogłosek.

przednieśrodkowetylne
wysokiei yu
średniee øəo
niskiea

Ze względu na stopień zaokrąglenia ust samogłoski dzieli się tradycyjnie na:

  • płaskie: [i], [e], [ə], [a],
  • zaokrąglone: [y], [u], [ø], [o].

Nowsze badania sugerują jednak, że jedynie [i] jest płaskie, a [y] i [o] są zaokrąglone, podczas gdy pozostałe samogłoski ([u], [e], [ø], [ə], [a]) są częściowo zaokrąglone, przy czym ich stopień zaokrąglenia zmienia się pod wpływem sąsiednich głosek.[2]

Spółgłoski

wargoweprzednio-
językowe
środkowo-
językowe
tylno-
językowe
zwartep bt dk ɡ
zwarto-szczelinoweʨ
szczelinowevs zʃ ʒ
nosowemnɲŋ
drżącer
bocznelʎ
półsamogłoskij

Redukcja samogłosek

Centralna samogłoska [ə] jest zredukowana w każdej sylabie. Samogłoski średnie [e], [ø] i [o] ulegają redukcji w wygłosie wyrazu, a ich wymowa przechodzi wówczas w [ə]; w pozostałych pozycjach w wyrazie nie ulegają redukcji.

Akcent

Akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę wyrazu zawierającą pełną (niezredukowaną) samogłoskę. Jeśli wyraz zawiera wyłącznie zredukowane samogłoski, akcent pada na pierwszą sylabę.

Gramatyka

Rzeczowniki

Deklinacja w języku maryjskim obejmuje dziewięć przypadków:

Poniżej jest odmiana czterech rzeczowników: ола ‘miasto’ i ача ‘ojciec’ jako przykłady rzeczowników zakończonych samogłoską oraz пӧрт ‘dom’ i йолташ ‘przyjaciel’ jako przykłady rzeczowników zakończonych spółgłoską – ten podział jest podstawą wyróżnienia dwóch głównych typów deklinacji. Dodatkowo ача i йолташ to przykłady rzeczowników żywotnych, które w przeciwieństwie do rzeczowników nieżywotnych (jak ола i пӧрт) z reguły nie występują w trzech przypadkach lokatywnych.

nomолаачапӧртйолташ
accоламачампӧртымйолташым
genоланачанпӧртынйолташын
datолаланачаланпӧртланйолташлан
compолалаачалапӧртлайолташла
comолагеачагепӧртгейолташге
ineолаштепӧртыштӧ
illолашкепӧртышкӧ
latолашпӧртеш

Zaimki osobowe

W przeciwieństwie do większości rzeczowników zaimki osobowe odmieniają się tylko przez cztery przypadki. Pozostałe funkcje składniowe są wyrażane połączeniami z poimkami.

liczba pojedyncza
M.мый ‘ja’тый ‘ty’тудо ‘on, ona, ono’
B.мыйымтыйымтудым
D.мыйынтыйынтудын
C.мыланемтыланеттудлан
liczba mnoga
M.ме ‘my’те ‘wy’нуно ‘oni, one’
B.мемнамтендамнуным
D.мемнантенданнунын
C.мыланнатыланданунылан

Przymiotniki

Wykładnikiem stopnia wyższego przymiotników jest końcówka -рак, np.:

stopień równystopień wyższy
изиmałyизиракmniejszy
кугуdużyкугыракwiększy
моторpięknyмоторракpiękniejszy

Wykładnikiem stopnia najwyższego przymiotników jest przysłówek эн ‘najbardziej’, np.:

stopień równystopień najwyższy
изиmałyэн изиnajmniejszy
кугуdużyэн кугуnajwiększy
моторpięknyэн моторnajpiękniejszy

Liczebniki główne

jedności11–19dziesiątkisetki
1икикте11латиклатикте10лу100шӱдӧ
2коккокыт12латкоклаткокыт20коло200кокшӱдӧ
3кумкумыт13латкумлаткумыт30кумло300кумшӱдӧ
4нылнылыт14латныллатнылыт40нылле400нылшӱдӧ
5вичвизыт15латвичлатвизыт50витле500вичшӱдӧ
6кудкудыт16латкудлаткудыт60кудло600кудшӱдӧ
7шымшымыт17латшымлатшымыт70шымле700шымшӱдӧ
8кандашкандаше18латкандашлаткандаше80кандашле800кандашшӱдӧ
9индешиндеше19латиндешлатиндеше90индешле900индешшӱдӧ

Liczebniki 1–9 mają po dwa warianty: krótsza forma jest używana w grupie rzeczownikowej, a dłuższa – samodzielnie. Dotyczy to również liczebników złożonych, które w miejscu jedności mają któryś z liczebników 1–9, np.:

11латик lub латикте
22коло кок lub коло кокыт
33кумло кум lub кумло кумыт

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe są tworzone na podstawie liczebników głównych przy pomocy przyrostka -ымше/ -ымшо.

jedności11–19dziesiątkisetki
1икымше11латикымше10луымшо100шӱдымшӧ
2кокымшо12латкокымшо20колымшо200кокшӱдымшӧ
3кумшо13латкумшо30кумлымшо300кумшӱдымшӧ
4нылымше14латнылымше40ныллымше400нылшӱдымшӧ
5визымше15латвизымше50витлымше500вичшӱдымшӧ
6кудымшо16латкудымшо60кудлымшо600кудшӱдымшӧ
7шымше17латшымше70шымлымше700шымшӱдымшӧ
8кандашымше18латкандашымше80кандашлымше800кандашшӱдымшӧ
9индешымше19латиндешымше90индешлымше900индешшӱдымшӧ

Czasowniki

Czasowniki w trybie oznajmującym odmieniają się przez trzy czasy proste: teraźniejszy, przeszły 1 i przeszły 2. Dwa pozostałe tryby, wolitywny i rozkazujący, nie mają opozycji czasowych.

Bezokolicznik

Czasowniki w bezokoliczniku są zakończone na -аш, np.:

малашspać
кочкашjeść
возашpisać

Czas teraźniejszy

Czasowniki odmieniają się według dwóch typów koniugacji: „ам” i „ем”. Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie teraźniejszym. Formy przeczące są tworzone analitycznie i podobnie jak np. w języku fińskim składają się z posiłkowego czasownika przeczącego, odmiennego przez osoby i liczby, oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Formy twierdzące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1кочкам1малем
2кочкат2малет
3кочкеш3мала
liczba mnoga
1кочкына1малена
2кочкыда2маледа
3кочкыт3малат
Formy przeczące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1ом коч1ом мале
2от коч2от мале
3огеш коч3огеш мале
liczba mnoga
1огына коч1огына мале
2огыда коч2огыда мале
3огыт коч3огыт мале

Czas przeszły 1

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie przeszłym 1. Podobnie jak w czasie teraźniejszym formy przeczące w czasie przeszłym również składają się z posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Czas przeszły 1 jest używany do opisania czynności, których mówiący był świadkiem lub które wydarzyły się względnie niedawno chwili mówienia i mają jakiś związek z teraźniejszością.

Formy twierdzące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1кочкым1малышым
2кочкыч2малышыч
3кочко3малыш
liczba mnoga
1кочна1малышна
2кочда2малышда
3кочкыч3малышт
Formy przeczące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1шым коч1шым мале
2шыч коч2шыч мале
3ыш коч3ыш мале
liczba mnoga
1ышна коч1ышна мале
2ышда коч2ышда мале
3ышт коч3ышт мале

Czas przeszły 2

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w czasie przeszłym 2. Przeczenie składa się z imiesłowu przysłówkowego (gerundium) i odpowiednich form czasownika przeczącego.

Formy twierdzące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1кочкынам1маленам
2кочкынат2маленат
3кочкын3мален
liczba mnoga
1кочкынна1маленна
2кочкында2маленда
3кочкыныт3маленыт
Formy przeczące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1кочкын омыл1мален омыл
2кочкын отыл2мален отыл
3кочкын огыл3мален огыл
liczba mnoga
1кочкын огынал1мален огынал
2кочкын огыдал2мален огыдал
3кочкын огытыл3мален огытыл

Tryb wolitywny

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie wolitywnym, którego wykładnikiem jest afiks -не-. Przeczenie składa się z odpowiednich form posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Tryb wolitywny wyraża chęć, zamiar wykonania czynności.

Formy twierdzące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1кочнем1малынем
2кочнет2малынет
3кочнеже3малынеже
liczba mnoga
1кочнена1малынена
2кочнеда2малынеда
3кочнешт3малынешт
Formy przeczące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1ынем коч1ынем мале
2ынет коч2ынет мале
3ынеж коч3ынеж мале
liczba mnoga
1ынена коч1ынена мале
2ынеда коч2ынеда мале
3ынешт коч3ынешт мале

Tryb rozkazujący

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie rozkazującym.

Formy twierdzące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
11
2коч2мале
3кочшо3малыже
liczba mnoga
11
2кочса2малыза
3кочкышт3малышт
Formy przeczące
koniugacja „ам”koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
11
2ит коч2ит мале
3ынже коч3ынже мале
liczba mnoga
11
2ида коч2ида мале
3ынышт коч3ынышт мале

Słownictwo

Ogół słownictwa maryjskiego tworzą trzy warstwy leksykalne. Najstarsza warstwa to rodzime słownictwo, odziedziczone z czasów wspólnoty ugrofińskiej. Druga warstwa to dawne zapożyczenia z języków turkijskich, często w formie dostosowanej do systemu fonetycznego języka maryjskiego. Trzecia warstwa to w większości względnie niedawne zapożyczenia z języka rosyjskiego. Poniżej podano przykłady wyrazów poszczególnych grup słownictwa.

Słownictwo ugrofińskie
język maryjskiw pokrewnych językach
вӱрkrewfiń. veri, węg. vér
ийlódfiń. jää, płn.lap. jiekŋa, węg. jég
йылмеjęzykpłn.lap. njálbmi, węg. nyelv
кидrękafiń. käsi, węg. kéz
колrybafiń. kala, płn.lap. guolli, węg. hal
лумśniegfiń. lumi
муноjajkofiń. muna, płn.lap. monni, węg. mony
уnowyfiń. uusi, płn.lap. ođđa, węg. új
шинчаokofiń. silmä, węg. szem
шыжеjesieńfiń. syksy, płn.lap. čakča, węg. ősz
Zapożyczenia z języków turkijskich
język maryjskiw językach turkijskich
арняtydzieńczuw. эрне
йотobcyczuw. ют
кайыкptakczuw. кайӑк
калыкnaródtat. халык
олаmiastoczuw. хула
пагытczastat. вакыт
пайремświętotat. бәйрәм
чеверpięknytat. чибәр
шагатgodzinatat. сәгат
шӱдырgwiazdaczuw. ҫӑлтӑр
Zapożyczenia z języka rosyjskiego
język maryjskiw języku rosyjskim
автобусautobusros. автобус
вилкеwidelecros. вилка
географийgeografiaros. география
идейidearos. идея
минутminutaros. минута
рынкеrynekros. рынок
саботироватлашsabotowaćros. саботировать
спичкеzapałkaros. спичка
числаliczbaros. число
шторzasłonaros. штора

Zobacz też

Przypisy

  1. a b ВПН-2010, www.gks.ru [dostęp 2017-11-24] (ros.).
  2. Dennis Estill. Revisiting the Meadow Mari Vocalic System. „Linguistica Uralica”. 48/3, s. 228–237, 2012. Estonian Academy Publishers. DOI: 10.3176/lu.2012.3.09. ISSN 1736-7506. 

Bibliografia

  • P. Hajdú: Narody i języki uralskie. Warszawa: 1971.
  • E. Kangasmaa-Minn: Mari. W: The Uralic Languages. D. Abondolo (red.). London: 1998, s. 219–248. ISBN 0-415-08198-X.
  • Е.И. Коведяева: Марийский язык. W: Языки мира: Уральские языки. В.Н. Ярцева (red.). Москва: 1993, s. 148–164. ISBN 5-02-011069-8.

Media użyte na tej stronie

Mari alphabet (1887).jpg
Mari alphabet from 1887 book
Mari language dialect map.svg
Autor: Любослов Езыкин, Licencja: CC BY-SA 4.0
*
  Hill Mari
  •   North-Western Mari¤
  •   Meadow Mari
  •   Eastern Mari¤