Język tybetański

ལྷ་སའི་སྐད
bod skad
Obszar

Tybet, Bhutan, Kaszmir

Liczba mówiących

ok. 6,5 miliona

Pismo/alfabet

tybetańskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowyTybet, Bhutan
Ethnologue2 prowincjonalny↗
Kody języka
Kod ISO 639-1↗bo
Kod ISO 639-2↗bod/tib
Kod ISO 639-3↗bod
IETFbo
Glottologtibe1272
Ethnologuebod
GOST 7.75–97тиб 680
WALSjad, rpa
SILBOD
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku tybetańskim
Słownik języka tybetańskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Inskrypcja w języku tybetańskim
Mantra „Om mani padme hum” w alfabecie tybetańskim z użyciem znaków do zapisu dźwięków obcojęzycznych

Język tybetański (tyb. བོད་སྐད།, Wylie: bod-skad, ZWPY: Pögä) – język z gałęzi tybeto-birmańskiej języków chińsko-tybetańskich. Jest językiem ojczystym Tybetańczyków. Używany jest w Tybecie, Syczuanie, Qinghai (regiony w granicach obecnej Chińskiej Republiki Ludowej) oraz w Bhutanie, Indiach, Nepalu, a także w diasporze Tybetańczyków rozproszonych, m.in. w Norwegii, Szwajcarii, Republice Chińskiej i Stanach Zjednoczonych. Posługuje się nim ok. 6,5 mln ludzi.

Wyróżnia się dziewięć grup dialektów, czasem wzajemnie niezrozumiałych. Serwis Ethnologue klasyfikuje język tybetański jako tzw. makrojęzyk, na który składa się ponad 50 spokrewnionych języków[1]. Klasyczny język tybetański oraz współczesny język literacki powstały w oparciu o centralne dialekty Lhasy; najstarsze zabytki piśmiennictwa w tym języku pochodzą z VII wieku.

Jest językiem aglutynacyjnym. Szyk zdania: SOV.

Alfabet

bez wydechuz wydechemgardłowe niskienosoweniskiewysokie
ཀ kaཁ kaག kaང n(g)aཞ siaཤ sia
ཅ ciaཆ ciaཇ ciaཉ niaཟ saས sa
ཏ taཐ taད taན naའ aཧ ha
པ paཕ paབ paམ maཡ jaཨ a
ཙ caཚ caཛ caཝ waར ra
ལ la

Wymowę w nawiasach opisano ze względu na brzmienia bez użycia wydechu, z użyciem wydechu, niskich tonów (tzw. z gardła), brzmień tzw. nosowych. Występują cztery znaki samogłoskowe zmieniające końcówki sylab „a” na „i”, „e”, „o” i „u”. Sylaby ka, cia, ta, pa, ca alfabetu ulegają czasami udźwięcznieniu na ga, dzia, da, ba, dza. Zmiany brzmień i tonów zależne są od konfiguracji sylaby rdzennej nadpisanej lub podpisanej oraz od tego, jakie sylaby znajdują się przed i po sylabie rdzennej (tzw. prefiksy i suffiksy). Sylaby „łącznie” wtedy ulegają udźwięcznieniu (np. „pa” na „ba”), zmianie brzmienia (np. „fa” na „ła”), zmianie tonacji (np. na wysokie), zanikowi brzmienia (np. niektóre prefiksy oraz drugie suffiksy, które pisze się w celach gramatycznych) lub wymowie końcówek z „a” na „ä”, z „o” na „ö” i z „u” na „ü” (tzw. umlauty jak w języku niemieckim). Istnieją również inaczej wyglądające sylaby do zapisu dźwięków obcojęzycznych, np. z sanskrytu. W języku tybetańskim nie wymawia się dźwięku „z” a najbliższym jego odpowiednikiem może być dźwięk „dz”.

Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa tybetańskiego: język tybetański – ཀུན་ཏུ་བཟང་པོ; zapis w Wylie – kun tu bzang po; transkrypcja polska – „küntusan(g)po”; gdzie kombinacja „kün” (ཀུན) tworzy umlaut z „ku” (ཀུ) i san(g) (བཟང) ma nosowe „n(g)a” (ང) z końcówką „g” ledwo wyczuwalną. „Küntusan(g)po” jest tybetańską nazwą terminu Samantabhadra. Warto zaznaczyć, że istnieją rzadkie wyjątki, kiedy niewymawialne prefiksy generują dodatkowy dźwięk przed wymawialnymi znakami. Przykładem jest tybetańskie imię བློ་བཟང (transliteracja Wyliego: blo bzang) – „losan(g)”; które ma te same znaki co w „küntusan(g)po”, ale pomimo tego może być ono wymawiane również jako „lopsan(g)”, gdzie generowany jest dodatkowy dźwięk „p” przed „san(g)” (བཟང)[2].

Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa polskiego dla imienia Zuzanna (z użyciem znaku do zapisu dźwięków obcojęzycznych): język tybetański – རྫུ་རྫཎ་ན; zapis w Wylie – rdzu rdzaN na; transkrypcja polska – „dzudzanna”; gdzie należy użyć kombinacji (རྫཎ) brzmiącej po polsku „dzan” zakończonej znakiem zapisu dźwięku obcojęzycznego (ཎ; Wylie. Na) z zastosowaniem jakieś znaku tybetańskiego dla najbliższego odpowiednika polskiego dźwięku „za”, tzn. „dza” (རྫ). Warto przy tym zauważyć, że nie można użyć po prostu tybetańskich znaków (རྫུ་རྫན་ན; Wylie. rdzu rdzan na), gdyż zamiast dźwięku w transkrypcji polskiej „dzudzanna” wymawia się je z umlautem jako „dzudzänna”.

Fonetyka[3]

DwuwargoweZęboweDziąsłoweCerebralnePrzedniopodniebiennePodniebienneWargowo-
miękkopodniebienne		MiękkopodniebienneKrtaniowe
Spółgłoski zwarto-wybuchoweppʰ[mb][a]ttʰ[nd][a]ʈʈʰ[ɳɖ][a]ccʰ[ɲɟ][a]kkʰ[ŋg][a]ʔ
Spółgłoski zwarto-szczelinowet͡st͡sʰ[nd͡z][a]t͡ɕt͡ɕʰ[nd͡ʑ][a]
Spółgłoski szczelinowesʂɕhɦ
Spółgłoski boczno-półotwartel
Spółgłoski boczno-szczelinoweɫ
Spółgłoski drżącer
Spółgłoski nosowemnɲŋ
Półsamogłoskijw
  1. ↑ a b c d e f g Głoska w nawiasie kwadratowym jest wariantem fonemu występującym w pozycji po nagłosowych མ i འ.

Historia badań nad językiem

Pionierem tybetologii i autorem pierwszych prac na temat języka tybetańskiego był węgierski badacz i podróżnik Aleksander Csoma de Körös. W poszukiwaniu praojczyzny Węgrów wyruszył pieszo w 1819 r. w podróż na wschód, która zawiodła go w Himalaje do kraju Ladakh. Tam spędził w klasztorach siedem lat, studiując język, religię, pisma i obrzędy buddyzmu tybetańskiego. W 1834 r. ukazał się drukiem w Kalkucie jego słownik tybetańsko-angielski, a następnie gramatyka języka tybetańskiego.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Ethnologue report for Tibetan.
  2. ↑ Nicolas Toumadre, Dorje Sangda: Manual of Standard Tibetan. New York: Snow Lion Publications, 2003, s. 59–60. ISBN 1-55939-189-8. Cytat: the five prefixes are usually silent... pha in rare cases produced the sound /p/ ex. /lopsang/ (first name), this may also be pronounced losang. (ang.).
  3. ↑ Michael Hahn: Podręcznik do nauki klasycznego języka tybetańskiego. Kraków: Wydawnictwo A, 2009, s. 69. ISBN 978-83-89978-19-6.

Bibliografia

  • Agata Bareja-Starzyńska, Marek Mejor, Klasyczny język tybetański, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2002, ISBN 83-88938-13-4, OCLC 749522339.
  • Tournadre N., Dorje S.: Manual of Standard Tibetan, Snow Lion Publications 2003, ISBN 1-55939-189-8.
  • Sandup Tsering, Tibetan Phrasebook, wyd. 3rd ed, Melbourne, Vic.: Lonely Planet Publications, 2002, ISBN 1-74059-233-6, OCLC 50397882.

Linki zewnętrzne

Języki chińsko-tybetańskie
Języki/dialekty chińskie (sinickie)
Języki tybeto-birmańskie

Media użyte na tej stronie

2018 Gompa Drophan Ling w Darnkowie 10.jpg
Autor: Jacek Halicki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Gompa Drophan Ling w Darnkowie, kamień Mani z matrą Om mani padme hum
Om-mani-padme-hum-mantra.svg
A copy of the mantra Om mani padme hum in Tibetan, as a hand-copied SVG facsimile version of another PD image, Image:Mani_mantra.jpg. Originally
Nuvola apps important orange.svg
Autor: David Vignoni (original), Bastique (SVG), Rocket000 (recolored), Licencja: LGPL
Orange warning icon.