Jacobus Kapteyn

Jacobus C. Kapteyn

Jacobus Cornelius Kapteyn (ur. 19 stycznia 1851 w Barneveld, zm. 18 czerwca 1922 w Amsterdamie) – holenderski astronom, najbardziej znany z dogłębnych badań Drogi Mlecznej, które doprowadziły do odkrycia jej ruchu obrotowego.

Życiorys

Od roku 1868 Kapteyn studiował matematykę i fizykę na Uniwersytecie w Utrechcie. Po ukończeniu w 1875 r. pracy dyplomowej na temat drgań membrany przez trzy lata pracował w obserwatorium w Lejdzie, nim został pierwszym profesorem astronomii i mechaniki teoretycznej na Uniwersytecie w Groningen, gdzie pozostawał do przejścia na emeryturę w 1921 r.

W latach 1896–1900 z powodu braku dostępu do obserwatorium Kapteyn zgłosił się do analizy zdjęć wykonanych przez Davida Gilla, który w Królewskim Obserwatorium na Przylądku Dobrej Nadziei (RPA) prowadził fotograficzny przegląd gwiazd nieba południowego. Rezultatem tej współpracy było opublikowanie trzytomowego Cape Photographic Durchmusterung (Fotograficzny przegląd nieba z Przylądka), spisu pozycji i jasności 454 875 gwiazd. Dodatkowo w 1897 r. Kapteyn odkrył nazwaną jego nazwiskiem gwiazdę, mającą największą ze znanych wówczas prędkość ruchu własnego. Obecnie jest ona na drugim miejscu, zaraz za Gwiazdą Barnarda.

W 1902 r. otrzymał Złoty Medal Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego.

W 1904 r., badając ruchy własne gwiazd, Kapteyn zauważył, że nie są one przypadkowe, jak wówczas sądzono. Spostrzegł, że wszystkie gwiazdy można podzielić na dwie grupy, poruszające się w niemal przeciwnych kierunkach. Zebrane przez niego dane okazały się pierwszym świadectwem rotacji Galaktyki i pozwoliły na późniejsze udowodnienie przez Bertila Lindblada i Jana Oorta ruchu obrotowego wszystkich galaktyk.

W 1906 r. Kapteyn zainicjował zakrojony na szeroką skalę program badań rozmieszczenia gwiazd w Galaktyce. Plan zakładał pomiar jasności, typu widmowego, prędkości radialnej, ruchów własnych i paralaks gwiazd w 206 polach, równomiernie rozmieszczonych na sferze niebieskiej (tzw. polach kapteynowskich) oraz 46 fragmentach nieba w pobliżu płaszczyzny Galaktyki. Ten nietypowy, jak na tamte czasy, projekt zaangażował ponad 40 obserwatoriów w różnych krajach i był pierwszą analizą statystyczną w astronomii. Opublikowane w 1920 (artykuł w „Astrophysical Journal”) i 1922 (Pierwsza próba teorii położenia i ruchu systemu gwiezdnego) roku wyniki prac pozwoliły na stworzenie modelu soczewkowatego Wszechświata (na początku XX stulecia nie wiedziano, czym w istocie jest Galaktyka) o średnicy 40 tys. lat świetlnych, którego gęstość maleje z dala od centrum. Słońce ulokowano 2000 lat świetlnych od środka. Teoria częściowo sprawdzała się, lecz zafałszowywała rzeczywiste rozmiary Drogi Mlecznej i położenie w niej Słońca.

W środowisku astronomów Kapteyn zajmował bardzo wysoką pozycję. Był członkiem Francuskiej Akademii Nauk, brytyjskiego Royal Society oraz jednym z założycieli Międzynarodowej Unii Astronomicznej. Odszedł na emeryturę w wieku 70 lat, jednak powrócił do Leiden na prośbę swego byłego studenta i dyrektora tamtejszego obserwatorium Willema de Sittera, by asystować w prowadzonej właśnie modernizacji sprzętu. Na jego cześć nazwano laboratorium astronomiczne na Uniwersytecie w Groningen, a także metrowy teleskop zamontowany na początku lat osiemdziesiątych XX wieku w obserwatorium na Wyspach Kanaryjskich.

Nagrody i wyróżnienia

Przypisy

  1. Kapteyn on Moon (ang.). W: Gazetteer of Planetary Nomenclature [on-line]. IAU, USGS, NASA. [dostęp 2016-03-10].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Gold Medal Royal Astronomical Society.png
This is the actual Gold Medal of the Royal Astronomical Society that was awarded to Asaph Hall in 1879.
Kapteyn2.jpg
Jacobus Cornelius Kapteyn (1851 – 1922)
James-craig-watson-medal-front.png
Front of the James Craig Watson Medal awarded by the National Academy of Sciences (USA)