Jakow Zeldowicz

Jakow Zeldowicz
Ilustracja
Jakow Zeldowicz na rosyjskim znaczku
Data i miejsce urodzenia

3 marca 1914
Mińsk

Data i miejsce śmierci

2 grudnia 1987
Moskwa

Zawód, zajęcie

fizyk

Odznaczenia
Złota Gwiazda Bohatera Pracy Socjalistycznej Złota Gwiazda Bohatera Pracy Socjalistycznej Złota Gwiazda Bohatera Pracy Socjalistycznej Nagroda Leninowska Nagroda Stalinowska Nagroda Stalinowska Nagroda Stalinowska Nagroda Stalinowska
Order Lenina Order Lenina Order Lenina Order Rewolucji Październikowej Order Czerwonego Sztandaru Pracy Order Czerwonego Sztandaru Pracy Order „Znak Honoru”

Jakow Borisowicz Zeldowicz (ros. Я́ков Борисович Зельдович; ur. 23 lutego?/ 8 marca 1914 w Mińsku, zm. 2 grudnia 1987 w Moskwie) – radziecki fizyk. Odegrał znaczącą rolę w rozwoju radzieckiej broni jądrowej i dokonał znaczącego wkładu w takich dziedzinach nauki, jak fizyka jądrowa, fizyka cząstek elementarnych, astrofizyka, kosmologia i ogólna teoria względności. Autor wydanej również w Polsce książki Matematyka wyższa dla początkujących. Zastosowania w fizyce, przystępnego kursu rachunku różniczkowego i całkowego wydanego przez Wydawnictwa Naukowo-Techniczne w 1976 roku.

Młodość i edukacja

Urodził się w rodzinie żydowskiej w Mińsku (dziś Białoruś). Cztery miesiące później jego rodzina przeniosła się do Petersburga. Pozostali w mieście (w latach 1924–1991 znanym jako Leningrad) do sierpnia 1941, kiedy razem z instytutem, w którym Zeldowicz pracował, zostali ewakuowaniu do Kazania, aby uniknąć działań wojennych. Pozostali w Kazaniu do lata 1943, kiedy to Zeldowicz przeniósł się do Moskwy. W maju 1931, mając 17 lat, Zeldowicz został asystentem laboratoryjnym w Instytucie Fizyki Chemicznej Rosyjskiej Akademii Nauk. Był związany z tym instytutem do końca życia. W 1936 obronił pracę poświęconą adsorpcji i katalizie na powierzchniach niejednorodnych, uzyskując stopień naukowy kandydata nauk (odpowiadający polskiemu stopniowi naukowemu doktora). Najważniejszym aspektem pracy było badanie klasycznej izotermy adsorpcji. Zeldowicz opracował teoretyczne podstawy tego zagadnienia. W 1939 otrzymał stopień doktora nauk (fizyki i matematyki) po obronie dysertacji dotyczącej utleniania azotu. Zeldowicz odkrył jego mechanizm, znany w chemii fizycznej jako mechanizm Zeldowicza.

Radziecki program jądrowy

W latach 1937-1948 pracował nad teorią zapłonu, spalania i detonacji. Od 1939 wraz z Julijem Charitonem uzyskał znaczące wyniki w teorii jądrowych reakcji łańcuchowych. W 1943 rozpoczął udział w radzieckim projekcie jądrowym, pracując z Igorem Kurczatowem. Kontynuował prace nad bronią jądrową do października 1963 roku.

Wkład w fizykę cząstek elementarnych i fizykę jądrową

W 1952 rozpoczął prace w dziedzinie cząstek elementarnych i ich przemian. Przewidział rozpad beta pionu. Wraz z S. Gershteinem zauważył analogię między oddziaływaniem słabym i elektromagnetycznym, w 1960 przewidział fuzję dt katalizowaną mionami. W 1977 Zeldowicz wraz z Fiodorem Szapiro otrzymał Medal Kurczatowa, najwyższe wyróżnienie w fizyce jądrowej w ZSRR. Uzasadnienie brzmiało „za przewidywania własności ultrazimnych neutronów, ich detekcję i badania”. Został wybrany na członka Radzieckiej Akademii Nauk 20 czerwca 1958. Był kierownikiem działu w Instytucie Matematyki Stosowanej Radzieckiej Akademii Nauk od 1965 do 1983 roku.

Badania w dziedzinie astrofizyki i kosmologii

Zeldowicz (po prawej) z astrofizykiem Iosifem Szkłowskim w 1977

We wczesnych latach sześćdziesiątych zaczął prace dotyczące astrofizyki i kosmologii. W 1964, niezależnie od Edwina Salpetera, jako pierwszy zasugerował, że dyski akrecyjne wokół masywnych czarnych dziur są odpowiedzialne za emisje ogromnych ilości energii przez kwazary.[1][2] Od 1965 profesor w Departamencie Fizyki Uniwersytetu Moskiewskiego i kierownik działu ogólnej teorii względności astrofizyki w Instytucie Astronomicznym Sternberga.

Zeldowicz pracował nad teorią ewolucji gorącego Wszechświata, własnościami kosmicznego promieniowania tła, wielkoskalowymi strukturami Wszechświata i teorią czarnych dziur. Wraz z Raszydem Siuniajewem przewidział, że fotony kosmicznego promieniowania tła powinny ulegać odwrotnemu zjawisku Comptona. Zjawisko to, znane dziś jako efekt Siuniajewa-Zeldowicza, i jego pomiary są obecnie (2005) jednym z największych obserwacyjnych wyzwań kosmologii. Wstępna interpretacja danych uzyskanych z satelity WMAP przez Benjamina Bernsteina potwierdziła tę teorię.

Termodynamika czarnych dziur

Zeldowicz odegrał kluczową rolę w rozwoju teorii parowania czarnych dziur, gdy podczas wizyty Hawkinga w Moskwie w 1973 roku, wraz z Aleksandrem Starobinskim pokazał, że zgodnie z kwantowomechaniczną zasadą nieoznaczoności, rotująca czarna dziura powinna wytwarzać i emitować cząstki[3].

Uznanie wśród naukowców

Igor Kurczatow nazwał Zeldowicza „geniuszem”, zaś Andriej Sacharow - „człowiekiem o uniwersalnych naukowych zainteresowaniach”. Stephen Hawking powiedział do Zeldowicza: „przed poznaniem ciebie myślałem, że jesteś 'autorem zbiorowym', jak Bourbaki„.

Nagrody i wyróżnienia

Przypisy

  1. Suzy Collin, Quasars and Galactic Nuclei, a Half-Century Agitated Story, 2006
  2. J. B. Zeldowicz. The Fate of a Star and the Evolution of Gravitational Energy Upon Accretion. „Sov. Phys. Dokl.”. 9, s. 195, 1964. Bibcode1964SPhD....9..195Z. 
  3. A Brief History of Time, Stephen Hawking, Bantam Books, 1988.

Bibliografia

  • Selected works of Yakov Borisovich Zel'dovich, Vol. 1 & 2. Princeton University Press, 1992-1993. ISBN 0-691-08743-1
  • Overbye, D. Lonely Hearts of the Cosmos: The Scientific Quest for the Secret of the Universe. New York: HarperCollins, 1991.
  • Zeldowicz, J. B. i Raizer, J. P. Physics of Shock Waves and High-Temperature Hydrodynamic Phenomena. Mineola, NY: Dover Publications, 2002. ISBN 0-486-42002-7
  • Zeldowicz, J. B. i Nowikow, I. D. Relativistic Astrophysics, Vol. 1: Stars and Relativity. Mineola, NY: Dover Publications, 1996. ISBN 0-486-69424-0
  • Zeldowicz, J. B. i Nowikow, I. D. Relativistic Astrophysics, Vol. 2: The Structure and Evolution of the Universe. Chicago, IL: University of Chicago Press, 1971.
  • Zeldowicz, J. B. i Raizer, J. P. Elements of Gasdynamics and the Classical Theory of Shock Waves. New York: Academic Press, 1968.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Order of Lenin Ribbon Bar.svg
Ribbon bar for the Soviet decoration Order of Lenin. Drawn by Zscout370.
SU Order of the Badge of Honour ribbon.svg
Ribbon bar of the Order of the Badge of Honour‎. The Soviet Union (USSR).
Gold Medal Royal Astronomical Society.png
This is the actual Gold Medal of the Royal Astronomical Society that was awarded to Asaph Hall in 1879.
Hero of Socialist Labor medal.png
Medal “Gold Star” of a “Hero of the Soсialist Labor of the Soviet Union”
Medal Stalin Prize.png
Stalin Prize Medal
RUSMARKA-1827.jpg
100 лет со дня рождения Я.Б. Зельдовича (1914–1987), физика-теоретика
I. S. Shklovsky and Ya. B. Zel'dovich, 1977.jpg
Autor: A. T. Service, Licencja: CC BY-SA 3.0
Soviet astrophysicists I. S. Shklovsky (left) and Ya. B. Zel'dovich, August 1977.