Jaworze (województwo śląskie)

Artykuł

49°47′35″N 18°57′1″E

- błąd

39 m

WD

49°48'0.0"N, 18°55'59.9"E, 49°49'N, 18°56'E

- błąd

14 m

Odległość

1522 m

Jaworze
wieś
Ilustracja
Siedziba Urzędu Gminy w Jaworzu
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Powiat

bielski

Gmina

Jaworze

Liczba ludności (2018)

7299[1]

Strefa numeracyjna

33

Kod pocztowy

43-384[2]

Tablice rejestracyjne

SBI

SIMC

0055290

Położenie na mapie gminy Jaworze
Mapa konturowa gminy Jaworze, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Jaworze”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Jaworze”
Położenie na mapie powiatu bielskiego
Mapa konturowa powiatu bielskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Jaworze”
Ziemia49°47′35″N 18°57′01″E/49,793056 18,950278
Strona internetowa
Glorieta na wierzchołku wzgórza Goruszka

Jaworze (niem. Ernsdorf, cz. Javoří) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie bielskim, siedziba gminy Jaworze (obejmującej tylko tę miejscowość), na Śląsku Cieszyńskim. Powierzchnia wynosi 21,32 km², a liczba ludności 7299[1], co daje gęstość zaludnienia równą 342,4 osób na km².

W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim. Przez Jaworze kursuje Komunikacja Beskidzka. W pobliżu granicy Bielska-Białej z Jaworzem kursują linie nr 7 i 16 z MZK Bielsko-Biała.

Mieści się tu Parafia Ewangelicko-Augsburska. Jej proboszczem w latach 1960–1995 był ks. radca Ryszard Janik[3]. Na terenie miejscowości funkcjonuje również zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego.

Części miejscowości

Krajowy Rejestr Urzędowy Podziału Terytorialnego Kraju odnotowuje następujące części składowe gminy Jaworze:

  • Błatnia (osada)
  • Jaworze (wieś)
    • Grabka (idenfyfikator: 0055366)
    • Jaworze Dolne (0055308)
    • Jaworze Górne (0055314)
    • Jaworze Nałęże (0055320)
    • Jaworze Średnie (0055337)
    • Pelchrim (0055343)

Historia

1300–1500

Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna około 1305 w szeregu wsi zobowiązanych do płacenia dziesięciny biskupstwu we Wrocławiu, w postaci item in Javorse[4][5][6]. Zapis ten (brak określenia liczby łanów, z których będzie płacony podatek) wskazuje, że wieś była w początkowej fazie powstawania (na tzw. surowym korzeniu), co wiąże się z przeprowadzaną pod koniec XIII wieku na terytorium późniejszego Górnego Śląska wielką akcją osadniczą (tzw. łanowo-czynszową). Wieś politycznie znajdowała się wówczas w granicach utworzonego w 1290 piastowskiego (polskiego) księstwa cieszyńskiego, będącego od 1327 lennem Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii).

Według tradycji budującej się wsi nazwę Jaworze, wziętej od nazwy drzewa jawor (Acer pseudoplatanus), nadała Wiola, córka księcia Mieszka cieszyńskiego.

1500–1800

  • 1572 – powstało państwo bielskie, do którego zostało włączone Jaworze, podzielone odtąd na trzy dzielnice: Jaworze Dolne, Jaworze Górne i Jaworze Średnie, należące do trzech właścicieli: Jana, Melchiora i Aleksandra Jaworskich. Kolejnymi właścicielami Jaworza byli Piotr Górecki (1613–1631), Jan Bludowski do 1654, Centnarowie Schlickowie, Starzyńscy, Klochowie
  • 1654 – Habsburgowie przejęli Jaworze wraz z Księstwem Cieszyńskim
  • 13 sierpnia 1683 – tzw. drogą solną przez Jaworze przemaszerowała pod dowództwem hetmana Mikołaja Sieniawskiego część armii polskiej zmierzającej pod Wiedeń
  • 1701 – hrabia Arnold Leopold Laszowski nabył Jaworze Dolne od hrabiego Ferdynanda Henryka Sobka
  • 1752 – Jaworze weszło w skład nowo powstałego księstwa bielskiego
  • 1759 – syn Arnolda Jerzy Ludwik Laszowski kupił Jaworze Górne, później Średnie. Po jego śmierci wieś przejęła córka Julia, następnie jej brat Jerzy Adam, potem mąż Julii – Arnold Saint-Genois
  • 1772 – przez Jaworze uciekała do Cieszyna tzw. „generalność” konfederatów barskich z marszałkiem Michałem Janem Pacem i biskupem Adamem Krasińskim. Do tej generalności przedzierał się tajny kurier spod Baru – Józef Wybicki, późniejszy autor hymnu narodowego.
  • 1782 – wybudowano kościół ewangelicki
  • 1798 – na wierzchołku wzgórza Goruszka (411 m.), znajdującym się w centrum Jaworza, baronowie Saint Genois d’Anneaucourt, ówcześni właściciele tej miejscowości, wybudowali glorietę. Na tę datę budowy wskazuje napis „1798” wyryty pod dachem na jednej z kolumn. W roku 2003 przeprowadzono remont kapitalny gloriety i uporządkowano rozległy park.

1800–1900

  • 1802 – wybudowano kościół katolicki
  • 1813 – pod Lipsk, w swoją ostatnią drogę przez Jaworze jechał książę Józef Poniatowski z resztkami wiernych ułanów, wśród których był Kazimierz Brodziński zachwycający się w swoich pamiętnikach porządkiem, czystością, oświatą i przywiązaniem do polskości ludu cieszyńskiego.
  • 1862 – Śląski Urząd Krajowy w Opawie zatwierdził Jaworze jako uzdrowisko. Maurycy Saint Genois i jego syn Filip wybudowali pomieszczenia uzdrowiskowe i otworzyli atrakcyjny przypałacowy park dla kuracjuszy. Pierwszym znanym kuracjuszem leczącym się tutaj był Karol Szajnocha.
  • 1870–1890 Jaworze rozkwitło jako uzdrowisko. Leczono w nim choroby układu oddechowego, pokarmowego, nerwowego oraz krążenia. Odkrywcą i propagatorem Jaworza jako uzdrowiska był Wincenty Pol. Wraz z Polem w Jaworzu przebywali malarz Aleksander Kotsis oraz profesor Fryderyk Skobel. Gościł też w uzdrowisku Jan Karłowicz.
  • 1873 – powstała Ochotnicza Straż Pożarna
  • 1888 – wybudowano linię kolejową i stację na obrzeżu Jaworza i Jasienicy
  • 1896 – wakacje spędziła tutaj Maria Konopnicka.
  • koniec XIX wieku – materiały do pracy o kościołach drewnianych na Śląsku zbierał w Jaworzu ks. Józef Londzin.

od 1900

Zabytki

  • pałac z końca XVIII wieku

Sport i rekreacja

Na terenie Jaworza działa klub piłkarski GKSCzarni” Jaworze, który obecnie występuje w Bielskiej Lidze Okręgowej. Największymi sukcesami klubu są mistrzostwa Klasy A w sezonach 2013/2014 oraz 2016/2017.

W Jaworzu działają również kluby ŁKS „X-10” Jaworze oraz UKS „Dziesiątka” Jaworze, święcące sukcesy w łucznictwie sportowym.

Turystyka

Przez miejscowość przechodzą następujące trasy rowerowe:

a także piesze szlaki turystyczne:

Przypisy

  1. a b Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan na 2018
  2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 386 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  3. Zmarł ks. radca Ryszard Janik – honorowy członek PTEw. ptew.org.pl, 28 listopada 2018. [dostęp 2018-12-03].
  4. Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528). Idzi Panic (redakcja). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2010, s. 296. ISBN 978-83-926929-3-5.
  5. Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online
  6. H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889
  7. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.).
  8. Śląsk: inwestują w infrastrukturę uzdrowiskową
  9. Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 1912. (niem.).
  10. Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 32-37.
  11. Barański Mirosław: Beskid Śląski. Pasma Klimczoka i Równicy, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa 1995, ISBN 83-7005-360-2;
  12. Barański Mirosław: Beskid Śląski. Przewodnik, wyd. II, Oficyna Wydawnicza REWASZ, Pruszków 2019, ISBN 978-83-8122-015-6, s. 369

Bibliografia

  • Jadwiga Roik: Dzieje Jaworza na przestrzeni wieków. Jaworze: Wydawnictwo Regio, 2010. ISBN 978-83-930726-0-6.
  • Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Silesian Voivodeship location map2.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of en:Silesian Voivodeship with counties (powiats) and municipalities (gminas). Geographic limits of the map:
  • N: 51.1617 N
  • S: 49.2956 N
  • W: 17.8872 E
  • E: 20.0559 E
Bielsko County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Loation map of Bielsko County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 49.97 N
  • S: 49.64 N
  • W: 18.80 E
  • E: 19.34 E
Szlak rowerowy niebieski.svg
Niebieski szlak rowerowy
Szlak rowerowy czerwony.svg
Czerwony szlak rowerowy
POL Szlak żółty.svg
Żółty szlak turystyczny.
POL Szlak czerwony.svg
Czerwony szlak turystyczny.
Jaworze glorietta 0211.jpg
Autor: Sobol2222, Licencja: CC BY 2.5
Glorietta. Blisko dwustuletnia budowla na wzgórzu Goruszka (411 m.), znajdującym się w centrum Jaworza.
Urząd Gminy Jaworze 03.jpg
Autor: Jacek Proszyk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Urząd Gminy Jaworze 2018