Julian Marchlewski

Julian Marchlewski

Data i miejsce urodzenia	17 maja 1866 Włocławek, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	22 marca 1925 Bogliasco, Królestwo Włoch
Zawód, zajęcie	prawnik, ekonomista, politolog, wydawca, polityk
Narodowość	polska
Tytuł naukowy	doktor
Partia	SDKP/SDKPiL, SPD

Julian Marchlewski w składzie Polrewkomu, początek sierpnia 1920. Obok niego: Feliks Dzierżyński, Feliks Kon

Grób Juliana Marchlewskiego na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Julian Baltazar Józef Marchlewski, ps. „Karski”, „Kujawski”, „Baltazar z Kujaw”, „J. K.”, „Johannes Kaempfer” (ur. 17 maja 1866 we Włocławku, zm. 22 marca 1925 w Bogliasco) – działacz polskiego i międzynarodowego rewolucyjnego ruchu robotniczego i komunistycznego, współzałożyciel Związku Robotników Polskich i Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy, działacz lewego skrzydła SPD, jeden z przywódców Związku Spartakusa, współtwórca Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej), przewodniczący Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. Redaktor prasy socjalistycznej, publicysta i wydawca.

Życiorys

Syn Józefa Franciszka (1830–1907) i Augusty Rückersfeldt (1836–1918). Ojciec, pochodzący ze szlachty zagrodowej z okolic Grudziądza, w latach pięćdziesiątych XIX w. zamieszkał we Włocławku, gdzie początkowo dorobił się znacznej fortuny jako kupiec zbożowy, później, jeszcze w dzieciństwie Juliana, zubożał i został właścicielem hotelu Pod Trzema Koronami. Matka pochodziła z westfalskiej rodziny oficersko-urzędniczej i przyjechała do Włocławka jako guwernantka. Dom Marchlewskich był dwujęzyczny – ojciec zwracał się do dzieci po polsku, matka najczęściej po niemiecku.

Na początku lat osiemdziesiątych XIX wieku matka z dziećmi przeniosła się do Warszawy, ojciec zamieszkał we wsi Czerniewice, gdzie jako oficjalista pracował w przedsiębiorstwie handlu zbożem należącym do szwagra. Przesyłał niewielkie dochody rodzinie do Warszawy, rodzeństwo Marchlewskich musiało jednak wcześnie zarabiać na swe utrzymanie.

Julian ukończył 3 klasy gimnazjum we Włocławku, wstąpił do klasy czwartej już w warszawskim sześcioklasowym gimnazjum realnym. Środki na kształcenie czerpał z korepetycji. W latach 1884–1885 należał do tajnego gimnazjalnego kółka marksistowskiego powiązanego z partią Proletariat. W 1887 rozpoczął w Warszawie pracę zawodową początkowo jako praktykant, następnie jako wykwalifikowany farbiarz. Współzałożyciel w 1889 Związku Robotników Polskich. Od listopada 1891 do listopada 1892 więziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej^[1], uwolniony za kaucją, wyjechał do Szwajcarii, gdzie wstąpił na Wydział Prawa Uniwersytetu w Zurychu. W 1896 uzyskał stopień naukowy doktora na podstawie dysertacji Der Physiokratismus in Polen (pol. Fizjokratyzm w Polsce).

W czerwcu 1902 Marchlewski wraz z przyjacielem Aleksandrem Helphandem (Parvusem), założył w Monachium przedsiębiorstwo wydawnicze Dr J. Marchlewski und Co. Verlag Slavischer und Nordischer Literatur. Parvus lokując swe pieniądze stał się właścicielem i kierownikiem firmy, natomiast Marchlewski wziął na siebie planowania wydawnicze, kontakty z autorami, tłumaczami, ilustratorami i drukarniami. Jednym z pierwszych, do których zwrócił się Marchlewski z ofertą wydawniczą, był Stefan Żeromski – wydał jego Popioły w oryginale i przekładzie niemieckim, Rozdziobią nas kruki, wrony w przekładzie. Korespondował również z Kazimierzem Przerwą-Tetmajerem i Maksimem Gorkim. Utrzymywał także kontakty z księgarzami zachodnimi i polskimi: Gebethnerem i Wolffem w Warszawie, Bernardem Połonieckim we Lwowie. W latach 1903–1904 wydał ok. 50 tytułów, głównie w języku niemieckim, polskim i rosyjskim. Od początku swej działalności publicystycznej silnie akcentował swój związek z tradycją i literaturą narodową^[2].

Wraz z wybuchem rewolucji 1905 roku Parvus rzucił się w wir polityki, przestając interesować się wydawnictwem^[a]. Wyjechał do Rosji i pozostawił Marchlewskiego z nieuregulowanymi płatnościami. 6 grudnia 1905 Wydawnictwo zostało zlikwidowane – przejęła je firma Etzold und Co.

Był członkiem Zarządu Głównego Socjaldemokracji Królestwa Polskiego, później przywódcą i głównym – obok Róży Luksemburg – ideologiem SDKPiL. Redagował czasopisma „Czerwony Sztandar”, „Przegląd Socjalistyczny” oraz „Sprawę Robotniczą”. Uczestnik rewolucji 1905–1907. Od grudnia 1906 do lutego 1907 więziony w twierdzy modlińskiej^[1]. Po rewolucji przebywał w Cesarstwie Niemieckim, gdzie przyłączył się do lewego skrzydła SPD.

Dla Marchlewskiego optymalnym rozwiązaniem kwestii narodowej na ziemiach zamieszkiwanych przez ludność polską była własna państwowość utrzymywana jeszcze długo po ustanowieniu ustroju socjalistycznego. Pogląd ten odbiegał od typowych poglądów ówczesnych działaczy komunistycznych^[2]. W 1919 współtwórca Kominternu (Międzynarodówki Komunistycznej), 1920 postawiony przez Lenina na czele Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Białymstoku^[3]. Od 1922 pierwszy rektor Komunistycznego Uniwersytetu Mniejszości Narodowych Zachodu w Moskwie i przewodniczący Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom. Przygotował program RKP(b) w zakresie dotyczącym rolnictwa. Od drugiej połowy 1923 nasilająca się choroba nerek coraz częściej wyłączała go z czynnego życia. W 1924 leczył się na Krymie. W grudniu wyjechał do Włoch, gdzie po czterech miesiącach pobytu wczasowego zmarł.

23 marca 1950 urna z jego prochami została przywieziona pociągiem z Berlina i 25 marca 1950 złożona do grobowca na Powązkach Wojskowych w Warszawie (kwatera A6-0-B)^[4][5]. Grobowiec nosi inskrypcję „Służyć interesom narodowości polskiej może tylko ten, kto służy interesom międzynarodowego proletariatu”.

Rodzina

Był starszym bratem Leona Marchlewskiego i ojcem Zofii Marchlewskiej. Od 1897 był mężem Bronisławy z Gutmanów (1866–1952) absolwentki Uniwersytetu Latającego i politechniki w Zurychu – bakteriolożki. Mieli jedną córkę Zofię (1898–1983), dziennikarkę, żonę znanego malarza niemieckiego Heinricha Vogelera (1872–1942)^[6]. Jego bratanek Teodor (1899–1962) był rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego i posłem na Sejm PRL.

Wybrane publikacje książkowe

Autor publikacji naukowych i ideologicznych.

• J.B. Marchlewski, Fizjokratyzm w dawnej Polsce, Warszawa 1897.
• J.B. Marchlewski, Stosunki społeczno-ekonomiczne pod panowaniem pruskim, Lwów – Warszawa 1903 (dostępna kopia cyfrowa)
• J.B. Marchlewski, Duma carska i bezprawie wyborcze, Warszawa 1906 (dostępna kopia cyfrowa; książka wydana pod pseudonimem J. Karski)
• J.B. Marchlewski, Ekonomia polityczna. Czym jest i czego uczy, Warszawa 1907 (dostępna kopia cyfrowa)
• J.B. Marchlewski, Antysemityzm a robotnicy, Chicago 1913 (dostępna kopia cyfrowa wydania krajowego z 1920)
• J.B. Marchlewski, Wspomnienia z dzieciństwa. Szkice literackie. Listy z Japonii, Moskwa 1928 (dostępna kopia cyfrowa)
• J.B. Marchlewski, Pisma wybrane, Tomy I-II, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1952 (Tom I) i 1956 (Tom II) (wydanie powojenne dzieł Marchlewskiego)

Upamiętnienie

• 1925: po śmierci Marchlewskiego jego imieniem nazwano polski obwód autonomiczny na Ukrainie (tzw. Marchlewszczyzna), miasto w tym obwodzie (Marchlewsk, obecnie ponownie Dołbysz) oraz Komunistyczny Uniwersytet Mniejszości Narodowych w Moskwie.
• po 1945: patron
  • wielu ulic w Polsce – Warszawa: obecnie aleja Jana Pawła II w Warszawie^[7], Gdańsk: ob. ul. Romana Dmowskiego, Kraków: ob. aleja płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego w Krakowie, Łódź: ob. aleja kard. Stefana Wyszyńskiego (od 23 IX 1976 do 7 XI 1990; osiowa ulica dużego osiedla „Retkinia”), Słupsk: obecnie ul. Piłsudskiego^[8].
  • ulicy w Berlinie oraz znajdującej się przy niej stacji metra linii U5 (Marchlewskistraße, do 1950 r. Memeler Straße)^[9]. W 1992 r. nazwę stacji zmieniono na Weberwiese, nazwa ulicy pozostała niezmieniona. Ulice im. Marchlewskiego obecne są także w innych miastach byłej NRD.
  • szkół (m.in.) – Warszawa: Szkoły Partyjnej przy KC PZPR; Białystok: Akademia Medyczna w Białymstoku
  • przedsiębiorstw (m.in.) – Łódź: Zakłady Przemysłu Bawełnianego (co miało upamiętniać pracę Marchlewskiego w tych zakładach w celu prowadzenia działalności socjalistycznej wśród robotników)^[10], Włocławek: Zakłady Celulozowo-Papiernicze we Włocławku (upamiętnienie tutaj pracy Marchlewskiego)
  • jednostki wojskowe – Grudziądz: Bydgoskiemu Pułkowi Obrony Terytorialnej im. J. Marchlewskiego (Rozkazem Nr 13/MON z dn. 13 IV 1966 ministra Obrony Narodowej)
• pomniki:
  • Pomnik Juliana Marchlewskiego na Rynku Starego Miasta w Łodzi (inskrypcja: Julianowi Marchlewskiemu, niezłomnemu rewolucjoniście, miasto Łódź i Rodacy); odsłonięty 30 IV 1964, usunięty 18 IV 1991^[b].

W okresie PRL wybito również kilka medali okolicznościowych na cześć Marchlewskiego.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia, linki

• Feliks Tych, Marchlewski Julian Baltazar Józef w Polski Słownik Biograficzny Warszawa-Kraków-Wrocław-Gdańsk 1974 t. XIX, s. 535–543 wersja elektroniczna IPSB
• Mały słownik historii Polski, Warszawa 1964.
• Stefan Król, Cytadela Warszawska, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1978.
• Norbert Michta, Julian Marchlewski, Wyd. Iskry, Warszawa 1979.
• Dawid Jakubowski, Julian Marchlewski. Bohater czy zdrajca?, Instytut Wyd. Książka i Prasa, Warszawa 2007.
• Marchlewski, Julian (Pseudonym Johannes Kämpfer, W. Karski), Deutsche Biographie (język niemiecki)
• Notka biograficzna Juliana Marchlewskiego na stronie IPN
• Publikacje Juliana Marchlewskiego w serwisie Polona.pl