Kościół greckokatolicki w Polsce

Kościół greckokatolicki w Polsce
Klasyfikacja systematyczna wyznania
Chrześcijaństwo
 └ Kościół katolicki
   └ Katolickie Kościoły wschodnie
Ustrój kościelny

episkopalny

Obrządek

bizantyjsko-ukraiński

Zwierzchnik
• tytuł zwierzchnika

Eugeniusz Popowicz
metropolita przemysko-warszawski

Zasięg geograficzny

Polska

Członkostwo

Kościół katolicki

Strona internetowa

Kościół greckokatolicki w Polsce – działający na terenie Polski, Kościół wschodni, greckokatolicki, obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, uznający władzę i autorytet papieża. W 2015 roku liczył około 55 tysięcy wiernych i 82 duchownych w 128 parafiach[1]. Polscy biskupi greckokatoliccy wchodzą w skład Konferencji Episkopatu Polski. Siedziba Kościoła mieści się w Przemyślu przy ul. Basztowej 13. Od 2015 roku zwierzchnikiem Kościoła jest Eugeniusz Popowicz, metropolita przemysko-warszawski.

Kościół greckokatolicki w Polsce jest częścią Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. Synod Ukraińskiego Kościoła greckokatolickiego podejmuje decyzje w sprawach liturgicznych oraz wyznacza biskupów. Kościół ten zrzesza głównie ludność pochodzenia ukraińskiego. Wspólnota wydaje w języku ukraińskim miesięcznik „Błahowist”.

Historia

Geneza

W połowie XI wieku doszło do podziału Kościoła na część wschodnią i zachodnią. W późniejszych wiekach podejmowano próby zjednoczenia Kościoła. W roku 1274 zawarto unię lyońską, a w 1439 unię florencką, jednak obie te unie okazały się nietrwałe[2].

Powstanie

Podział administracyjny Kościoła greckokatolickiego w Polsce w 1772 roku

W czerwcu 1590 roku na synodzie w Bełzie, przy sprzeciwie biskupa przemyskiego Michała Kopysteńskiego i biskupa lwowskiego Gedeona Bałabana, czterech biskupów prawosławnych sformułowało deklarację wyrażającą chęć zawarcia unii kościelnej ze Stolicą Apostolską. Gorliwym zwolennikiem tej unii był biskup łucki Cyryl Terlecki[2]. W 1596 roku zawarto unię brzeską, na mocy której hierarchowie, duchowieństwo i wierni uznali zwierzchnictwo papieża, jednocześnie zachowując wschodnią duchowość, bizantyjską liturgię, dyscyplinę kościelną (m.in. zgoda na żonate duchowieństwo), język staro-cerkiewno-słowiański w nabożeństwach oraz kalendarz juliański. Powstała w ten sposób nowa struktura kościelna została nazwana Kościołem unickim, a od roku 1774 w zaborze austriackim Kościołem greckokatolickim.

Od początku przeciwnikami unii wyznawców prawosławia z Rzymem był Rosyjski Kościół Prawosławny oraz carowie Rosji[2].

W skład Kościoła w 1772 r. wchodziły: metropolia kijowska oraz eparchie: włodzimiersko-brzeska, łucko-ostrogska, połocka, chełmsko-bełska, pińsko-turowska, przemysko-samborska i lwowsko-halicko-kamieniecka. W roku 1772 Kościół ten posiadał 9300 parafii, 147 klasztorów męskich, 19 żeńskich oraz liczył około 4,5 mln wiernych[3].

Okres zaborów

W okresie rozbiorów w zaborze rosyjskim dla Kościoła greckokatolickiego nastał czas prześladowań. Na terenie cesarstwa rosyjskiego znalazła się archieparchia kijowska oraz eparchie: pińska, łucka, włodzimierska, połocka oraz część lwowskiej i chełmskiej. W ramach represji Caryca Katarzyna II zlikwidowała eparchie unickie oraz skonfiskowała ich majątek z wyjątkiem arcybiskupstwa połockiego[4].

Po upadku powstania listopadowego na terenie cesarstwie rosyjskiego przystąpiono do ostatecznej likwidacji unii. Najpierw w roku 1839 unicestwiono ją na terenie I zaboru rosyjskiego, a w roku 1875 – po upadku powstania styczniowego – również na Chełmszczyźnie i Podlasiu w Królestwie Polskim. Grekokatolicy, którzy nie przeszli do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, uczęszczali na nabożeństwa i msze w kościołach łacińskich[4].

Okres rozbiorów Kościół greckokatolicki przetrwał w zaborze austriackim[3]. W 1772 roku po I rozbiorze Polski w zaborze austriackim Kościół musiał realizować reformy kościelne cesarzowej Marii Teresy. W 1774 roku Maria Teresa wprowadziła określenie: „Kościół greckokatolicki”. Następnie przeprowadzono zmiany organizacyjno-prawne dotyczące zarządzania eparchią oraz wprowadzono korekty jej granic. W 1891 we Lwowie przeprowadzono prowincjonalny synod, na którym określono uprawnienia metropolity i ordynariuszy, nakazano głoszenie kazań na niedzielnej liturgii. Otwarto nowe seminarium duchowne we Lwowie i wprowadzono system kształcenia księży. Odrodziło się również życie zakonne[4].

W II Rzeczypospolitej

Biskupi greckokatoliccy podczas spotkania we Lwowie, grudzień 1927. Siedzą: bp Grzegorz Chomyszyn, abp metropolita Andrzej Szeptycki, bp Nikita Budka, bp Jozafat Kocyłowski.

W II Rzeczypospolitej Kościół greckokatolicki składał się z trzech eparchii: archieparchii lwowskiej, eparchii stanisławowskiej i eparchii przemyskiej. Tworzyły one galicyjsko-lwowską prowincję kościelną, na czele której stał arcybiskup lwowski hrabia Andrzej Szeptycki[3].

Na początku okresu międzywojennego na terenie województw wschodnich wierni Kościoła greckokatolickiego stanowili nawet do ok. 70% ogółu ludności. Po roku 1924 dochodziło do przechodzenia ludności greckokatolickiej na prawosławie, co było związane w uzyskaniem autokefalii przez Polski Kościół Prawosławny. 16 listopada 1926 na skutek schizmy tylawskiej greckokatolicka dotąd ludność Tylawy oraz sąsiedniej Trzciany przeszła na prawosławie. Proces ten objął część wiosek południowo-wschodniej Polski, wskutek czego w latach 1927–1934 na prawosławie przeszło około 20 tysięcy Łemków. W wyniku konwersji i następujących podziałów między miejscową ludnością dochodziło do aktów przemocy powodowanych staraniami o posiadanie praw własności do cerkwi i cmentarzy[5]. Szacunkowo na prawosławie przeszło około 50% grekokatolików w powiecie jasielskim, 45% w krośnieńskim, 30% w gorlickim i 20% w nowosądeckim. By zatrzymać ten proces w roku 1934 Stolica Apostolska powołała Apostolską Administrację Łemkowszczyzny podlegającą bezpośrednio pod Watykan[3].

W roku 1936 Kościół miał 2380 duchownych diecezjalnych. W tym czasie funkcjonowały trzy zakony męskie oraz 8 zgromadzeń zakonnych żeńskich. Liczba wiernych przekraczała 330 tysięcy[3].

Okres Polski Ludowej

Po II wojnie światowej w granicach Polski pozostała jedynie część diecezji przemyskiej i Administracja Apostolska Łemkowszczyzny. Władze komunistyczne w latach 1946–1956 prowadziły wobec Kościoła greckokatolickiego politykę likwidacyjną, co wiązało się ze stawianymi Kościołowi greckokatolickiemu zarzutami o współpracę z UPA, kolaborację z Niemcami oraz działalność antyradziecką. Aresztowano, a następnie deportowano do ZSRR biskupów oraz dążono do likwidacji Kościoła greckokatolickiego w Polsce. Po przemianach politycznych w październiku 1956 Kościół ten był tolerowany przez władze, jednak na zewnątrz Kościół miał być reprezentowany przez hierarchię rzymskokatolicką[3].

Po aresztowaniu i deportacji do ZSRR w czerwcu 1946 roku greckokatolickich biskupów przemyskich – bp. Jozafata Kocyłowskiego i jego sufragana bp. Grzegorza Łakoty jesienią tego roku Stolica Apostolska opiekę nad grekokatolikami w Polsce przekazała prymasowi Augustowi Hlondowi. Po śmierci kard. Hlonda w roku 1948 opieka ta przeszła na jego następcę kard. Stefana Wyszyńskiego, a następnie w roku 1981 na kard. Józefa Glempa[6].

Na przełomie lat 60. i 70. Służba Bezpieczeństwa rozpoczęła prowadzenie przeciwko Kościołowi sprawy obiektowej pod kryptonimem „Ortodox”, której celem było zbieranie informacji o działalności duchowieństwa greckokatolickiego i nastrojach wiernych, a także wykorzystywanie antagonizmów pomiędzy klerem greckokatolickim a rzymskokatolickim z zamiarem ograniczania wpływów i kompromitacji duchownych[7]. Mimo szerokich działań władzom nie udało się zlikwidować w Polsce Kościoła greckokatolickiego[8]. W okresie pomiędzy rokiem 1957 a 1980 święcenia kapłańskie przyjęło 21 księży, w latach 1980–1989 kolejnych 28 kleryków. W dniach od 21 czerwca do 6 lipca 1984 po raz pierwszy Polskę odwiedził sekretarz Kongregacji ds. Kościołów Wschodnich abp Myrosław Marusyn[9]. Do 1989 roku grekokatolicy byli pozbawieni swojej hierarchii kościelnej[3].

W III Rzeczypospolitej

Podział administracyjny od 2020
Podział i parafie Kościoła w 2019

16 września 1989 roku biskupem został ks. mitrat Jan Martyniak. Dwa lata później papież Jan Paweł II mianował go ordynariuszem diecezji przemyskiej obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. W 1996 roku papież całościowo przeorganizował struktury duszpastersko-administracyjne Kościoła greckokatolickiego w Polsce. Ustanowiono prowincję kościelną obrządku greckokatolickiego w Polsce i nadano jej nazwę: Metropolia przemysko-warszawska, w której skład weszły dwie nowo utworzone jednostki administracyjne na terytorium Polski: archieparchia przemysko-warszawska, obejmująca 6 dekanatów po prawej stronie Wisły oraz eparchia wrocławsko-gdańska obejmująca 4 dekanaty po lewej stronie Wisły[3]. W 2017 Archieparchia przemysko-warszawska, liczyła 7 dekanatów[10], a Eparchia wrocławsko-gdańska 6 dekanatów[11]. W listopadzie 2020 utworzono trzecią eparchię olsztyńsko-gdańską, zmieniając równocześnie nazwę eparchii z siedzibą we Wrocławiu na wrocławsko-koszalińską.

Biskupi diecezjalni należą do Konferencji Episkopatu Polski. Metropolia przemysko-warszawska liczy 10 dekanatów. W roku 2015 Kościół liczył 128 parafii, w których pracowało 69 księży diecezjalnych i 12 zakonnych. W seminariach duchownych kształciło się 10 alumnów. W Kościele działalność prowadziło również 86 sióstr zakonnych i 15 braci. W tym też roku udzielono 280 chrztów, 282 sakramentów bierzmowania, 172 sakramentów Pierwszej Komunii oraz 97 ślubów. Liczba wiernych Kościoła greckokatolickiego w Polsce szacowana jest na 55 tys. (30 tys. w archidiecezji przemysko-warszawskiej i 25 tys. w diecezji wrocławsko-gdańskiej). Największym zakonem greckokatolickim są Bazylianie. Od 1991 roku Kościół wydaje w języku ukraińskim miesięcznik „Błahowist[3].

Według danych pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku przynależność do Kościoła greckokatolickiego zadeklarowało 33,3 tys. osób[12].

28 maja 2020 na podstawie dekretu l. dz. 292/V/2020 w trybie ad experimentum dopuszczono na 5 kolejnych lat możliwość odprawiania liturgii w języku polskim[13].

Od 1 września 2022 roku eparchie greckokatolickie w Polsce mają własny wspólny Trybunał cerkiewny, będący sądem I instancji dla spraw w zakresie Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich[14].

Przypisy

  1. a b c d Dominik Rozkrut i inni, Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2017, t. LXXVII, Warszawa: GUS, 2016, s. 194, 195, ISSN 1506-0632.
  2. a b c Unici – Kościół Greckokatolicki. opoka.org.pl, 2006-09-08. [dostęp 2018-03-29].
  3. a b c d e f g h i Paweł Ciecieląg, Grzegorz Gudaszewski, dr Mikołaj Haponiuk, ks. dr Wojciech Sadłoń, Karol Sobiestiański, Wioletta Zwalińska: Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2012–2014. Warszawa: GUS, 2016, s. 35. ISBN 978-83-7027-612-6.
  4. a b c Kościół greckokatolicki w Polsce. kosciol.wiara.pl. [dostęp 2018-03-28].
  5. Piotr Hanus: Kościół greckokatolicki. beskid-niski.pl. [dostęp 2018-03-28].
  6. Igor Hałagida: Raport Departamentu IV dotyczący katolickich obchodów milenium chrztu Rusi w Polsce w 1988. IPN, 1/2008, s. 423, seria: Aparat represji w Polsce Ludowej w latach 1944–1989.
  7. Igor Hałagida: Raport Departamentu IV dotyczący katolickich obchodów milenium chrztu Rusi w Polsce w 1988. IPN, 1/2008, s. 415, seria: Aparat represji w Polsce Ludowej w latach 1944–1989.
  8. Ryszard Michalak: Polityka wyznaniowa państwa polskiego wobec mniejszości religijnych w latach 1945–1989. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2014, s. 353, 354. ISBN 978-83-7842-124-5.
  9. Igor Hałagida: Raport Departamentu IV dotyczący katolickich obchodów milenium chrztu Rusi w Polsce w 1988. IPN, 1/2008, s. 410, 411, seria: Aparat represji w Polsce Ludowej w latach 1944–1989.
  10. Bogdan Stepan, Wiadomości z Archidieczji, cerkiew.org, 13 marca 2017 [dostęp 2020-05-30].
  11. Włodzimierz R. Juszczak, Dekret 2017/623, cerkiew.net.pl, 14 listopada 2017 [dostęp 2020-05-30] [zarchiwizowane z adresu 2020-04-17].
  12. Paweł Ciecieląg, Grzegorz Gudaszewski, dr Mikołaj Haponiuk, ks. dr Wojciech Sadłoń, Karol Sobiestiański, Wioletta Zwalińska: Wyznania religijne. Stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2012–2014. Warszawa: GUS, 2016, s. 36. ISBN 978-83-7027-612-6.
  13. Bogdan Stepan, Wyszedł drukiem ukraińsko-polski tekst Liturgii | Archidiecezja Przemysko-Warszawska Kościoła Greckokatolickiego w Polsce [dostęp 2021-01-12] (pol.).
  14. ЗАГАЛЬНІ ДУШПАСТИРСЬКІ ОГОЛОШЕННЯ НА 11-ТУ НЕДІЛЮ ПІСЛЯ ЗІСЛАННЯ СВЯТОГО ДУХА: 28.08 – 4.09.2022 Р., Eparchia Wrocławsko-Koszalińska Kościoła Greckokatolickiego w Polsce, 26 sierpnia 2022 [dostęp 2022-09-13] (pol.).

Media użyte na tej stronie

Biskupi greckokatoliccy 1927 Lwów.jpg
Biskupi greckokatoliccy podczas spotkania we Lwowie, 12.1927. Siedzą: Grzegorz Chomyszyn, metropolita Andrzej Szeptycki, Nikita Budka, Jozafat Kocyłowski.
Administrative divisions of the Greek Catholic Church in Polish-Lithuanian Commonwealth in 1772.PNG
Autor: Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, based on layers of User:Hoodinski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Administrative divisions of the Greek Catholic Church in Polish-Lithuanian Commonwealth in 1772
Eparchie w Polsce.png
Autor: Mateusz Kania, Licencja: CC BY-SA 4.0
Nowy podział Kościoła Greckokatolickiego w Polsce
Kościół grekokatolicki w Polsce 2019.png
Autor: GrzegorzusLudi, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kościół greckokatolicki w Polsce z podziałem na eparchie, dekanaty i parafie.

Źródła danych: https://www.cerkiew.net.pl/parafie-i-dekanaty/ http://cerkiew.org/parafie/

Stan na 20.12.2019