Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim

Konkatedra św. Jana Chrzciciela
w Kamieniu Pomorskim

A-1343 z dnia 04.05.1956 r.[1]
konkatedra, kościół parafialny
Konkatedra w Kamieniu Pomorskim
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Miejscowość	Kamień Pomorski
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia	św. Ottona w Kamieniu Pomorskim
Wezwanie	Najświętszej Marii Panny, św. Jana Chrzciciela i św. Faustyna z Brescii biskupa
Historia Data rozpoczęcia budowy XII w. Data zakończenia budowy XV w.
Dane świątyni Styl gotyk ceglany Świątynia • materiał bud. • cegła Wieża kościelna • liczba wież 1
Położenie na mapie Kamienia Pomorskiego Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim
Położenie na mapie powiatu kamieńskiego Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim
Położenie na mapie gminy Kamień Pomorski Konkatedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim
53°58′23″N 14°46′20″E/53,973056 14,772222
Strona internetowa

Konkatedra Najświętszej Marii Panny, św. Jana Chrzciciela i św. Faustyna biskupa w Kamieniu Pomorskim – kościół parafii rzymskokatolickiej św. Ottona w Kamieniu Pomorskim. Historyczna katedra diecezji pomorskiej.

Od roku 1972 świątynia pełni funkcję konkatedry diecezji a następnie archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej.

1 września 2005 roku konkatedra oraz sąsiadujący z nią zespół budynków rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zostały uznane za pomnik historii^[2]. Katedra jest najstarszym obiektem sakralnym na Pomorzu Zachodnim z najstarszą znaną więźbą dachową z terenu Polski^[3].

Od 1964 r. na organach kamieńskich koncertują znakomici organiści z całego świata, w ramach Festiwalu Muzyki Organowej i Kameralnej, organizowanych przez Towarzystwo Muzyczne im. H. Wieniawskiego.

Historia

Po misji chrystianizacyjnej św. Ottona z Bambergu w 1124 roku na podgrodziu Kamienia Pomorskiego powstał drewniany kościół św. Jana Chrzciciela ^[4]. W roku 1176 książę pomorski Kazimierz I w jego miejscu ufundował katedrę. Budowa nowej świątyni związana była z przeniesieniem siedziby biskupów pomorskich z pobliskiego Wolina. Kamień miał być ludniejszy i bezpieczniejszy^[4]. Decyzja ta została zatwierdzona przez papieża Klemensa III w roku 1188^[4].

Pierwotnie świątynia była wzniesiona w stylu romańskim na planie krzyża łacińskiego w układzie bazylikowym^[4]. W latach 1180–1210 wzniesiono część prezbiterium. Około 1250 roku zbudowano portal w transepcie południowym z rzeźbionymi archiwoltami i tympanonem przedstawiającym Adorację Baranka. W tych dwóch budowlach widać stopniowe przejście z formy romańskiej do wczesnogotyckiej^[4]. Do wschodniej części (chór z apsydą i transeptem) dobudowano na przełomie XII i XIII wieku wiele pomieszczeń: zakrystię (północna strona chóru), kapitularz (od południa), paradyż osłaniający późnoromański portal główny (przy ścianie południowej transeptu)^[4].

W czasie najazdu Brandenburczyków na Kamień w 1308 roku wojska brandenburskie spaliły częściowo istniejący wschodni fragment budowli^[4]. Po wznowieniu prac, budowę bazyliki kontynuowano w stylu gotyckim. Na dawnych fundamentach w wieku XIV utworzono wirydarz (od północy korpusu), oraz korpus nawowy. Po 1310 roku wzniesiono krużganki po północnej stronie, a w latach 1325–1350 nad skrzydłem wschodnim katedry dobudowano pomieszczenie gotyckie, w którym w późniejszych czasach mieścił się katedralny skarbiec. Na początku XIV wieku powstały malowidła na sklepieniu prezbiterium oraz w konsze absydy. W tym samym czasie zbudowano korpus bazylikowy świątyni na pierwotnym fundamencie romańskim, gotycką wieżę ceglaną i lektorium przed prezbiterium. We wnętrzu katedry ustawiono ołtarze, stalle kanonickie, granitową chrzcielnicę i wielki krucyfiks mistyczny^[a]. Około 1382 roku świątynia została wyposażona w pierwsze organy. W XV wieku południowa strona korpusu nawowego został ozdobiona koronkową attyką ceglaną^[4][b]. W 1419 roku zbudowano przylegającą do nawy południowej kaplicę Lepelów.

Organy kamieńskie

Ołtarz główny w prezbiterium

Ołtarz główny sprzed II wojny światowej

Kościół ukończono pod koniec XV wieku. Zbudowano wówczas przylegający do prezbiterium od strony południowej kapitularz oraz wyposażono katedrę w nowe organy fundacji biskupa Benedykta Wallensteina^[c]. Około 1480 roku w prezbiterium ustawiono ołtarz główny. Według różnych źródeł w roku 1535 katedra przeszła w ręce Pomorskiego Kościoła Ewangelickiego. Inne źródła podają, że katedra przeszła w czasie reformacji w ręce protestantów po śmierci ostatniego biskupa katolickiego Erazma Manteuffela w 1544 roku^[4]. Usunięto wtedy około 20 ołtarzy, a pozostawiono jedynie tryptyk ołtarza głównego z drugiej połowy XV wieku. Świątynią luterańską pozostawała do 1945 roku (pomimo wprowadzenia protestanckiej ordynacji kościelnej zachowano rangę katedralną świątyni i do XIX wieku przy kościele istniała kapituła katedralna). Podczas wojny trzydziestoletniej (1618—1648) doszło do zniszczenia wnętrza. Dzięki hojności księcia Ernesta Bogusława von Croya świątynia w drugiej połowie XVII wieku uzyskała nowe barokowe wyposażenie oraz istniejące do dziś organy. W 1802 roku została zburzona gotycka wieża katedry. W 1855 w świątyni zostały przeprowadzone prace renowacyjne oraz wzniesiono nową neogotycka dzwonnicę. W 1888 przeprowadzono renowację barokowych organów. W 1934 roku dokonano kolejnej restauracji katedry, a także zmieniono wygląd wieży. Po zakończeniu II wojny światowej katedra została przejęta przez katolików^[4]. 1 stycznia. Kościół został poświęcony 16 września 1945 roku przez księdza Henryka Kulikowskiego^[5]. W latach 60. XX wieku dokonano regotyzacji i renowacji świątyni oraz przystosowano ją do potrzeb posoborowej formy rytu łacińskiego. W latach 60. i 70. XX wieku (1961-1979) nad pracami w katedrze kamieńskiej czuwał jako proboszcz ks. Roman Kostynowicz, dyplomowany konserwator zabytków (Diecezjalny Konserwator Zabytków). Od roku 1981 do 1994 dalszym pracom mecenasował ks. proboszcz Olgierd Ostrokołowicz^[4]. W 1972 roku, po utworzeniu diecezji szczecińsko-kamieńskiej, ustanowiono ją konkatedrą rzymskokatolickiej diecezji szczecińsko-kamieńskiej^[4][5], w 1992 roku przekształconej w archidiecezję. 14 września 2010 katedra kamieńska została podniesiona do rangi sanktuarium^[5], słynącego łaskami obrazu Pana Jezusa Ukrzyżowanego i Matki Bożej Bolesnej z Brzozdowic^[5]. Obrazy te zostały przywiezione przez repatriantów ze Lwowa^[5].

Kalendarium

• 1176–1544 – katedra rzymskokatolickiej diecezji pomorskiej
• 1544–1648 – katedra pomorskich biskupów luterańskich
• 1544–1812 – siedziba kamieńskiej kapituły luterańskiej
• 1817–1945 – kościół parafialny Pruskiego Kościoła Unijnego
• od 1945 – rzymskokatolicki kościół parafialny
• 1972–1992 – konkatedra rzymskokatolickiej diecezji szczecińsko-kamieńskiej
• od 1992 – konkatedra rzymskokatolickiej archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej

Architektura

Romańsko-gotycka, ceglana, trójnawowa bazylika z wirydarzem od strony północnej. Prezbiterium o cechach romańskich i wczesnogotyckich. Bogato udekorowana gotycka fasada południowa. Nad całością dominuje masywny neogotycki blok wieżowy z 1934 roku, zwieńczony czterospadowym hełmem, na szczycie którego ustawiony jest duży łaciński krzyż.

Wnętrze

Wnętrze

We wnętrzu katedry uwagę zwracają XVII-wieczne barokowe organy fundacji księcia Ernesta Bogusława von Croya oraz pochodząca z 1682 roku, bogato zdobiona, barokowa ambona – dzieło (najprawdopodobniej) Johanna Grundmanna z Frankfurtu i Heinricha Redtela^[6]. Na ściankach kosza ambony znajdują się rzeźby czterech ewangelistów i św. Pawła. Balustrada schodów ambony oraz bramka zostały udekorowane obrazami o treści symbolicznej. Na zaplecku ambony umieszczono krucyfiks na tle panoramy Jerozolimy. Obok ustawiono dwie kariatydy podtrzymujące baldachim ambony ozdobiony medalionami ze scenami ze Starego Testamentu, aniołkami z symbolami Męki Pańskiej oraz, wieńczącą całość, rzeźbą Jana Chrzciciela^[7].

Krzyżowo-żebrowe i gwieździste sklepienia katedry ozdobione są w stylu średniowiecznym motywami roślinnymi.

Prezbiterium

Centralne miejsce w prezbiterium zajmuje ołtarz główny – gotycki tryptyk datowany na koniec XV^[8] lub początek XVI^[6] w., przedstawiający: w części centralnej scenę Wniebowzięcia Matki Bożej, a na skrzydłach męczeństwo św. Jana Chrzciciela i św. Faustyna (wg J. Kochanowskiej: św. Wiktora^[6]). Antepedium ołtarza głównego stanowią wizerunki czterech ewangelistów pochodzące z kościoła w Kozielicach (były tam częścią ambony).

Obok ołtarza uwagę zwraca zakratowana wnęka ścienna, średniowieczne tabernakulum tzw. sakraria. Pod ścianami prezbiterium ustawiono stalle kanoników (rodowód tych siedzisk sięga XIV w., zostały jednak mocno przebudowane w XIX w.)^[6]. Na północnej ścianie prezbiterium umieszczono dwa obrazy Drogi Krzyżowej pochodzące z warsztatu Łukasza Cranacha Starszego^[6]. Na bocznych ścianach prezbiterium umieszczono dwie gotyckie rzeźby przedstawiające św. Jana Ewangelistę i św. Jana Chrzciciela^[6]. Najprawdopodobniej, rzeźby te były niegdyś częścią ołtarza głównego.

Na sklepieniu prezbiterium znajduje się polichromia datowana na XIII^[8] lub XIV^[6] w., przedstawiająca scenę Ukrzyżowania oraz wić roślinną będącą wyobrażeniem ogrodu rajskiego, z Drzewem Żywota^[8].

Transept

Chór kapłański od transeptu oddziela zdobiona, barokowa krata lektorium z 1684 roku^[6]. Jej górna, ażurowa część wykonana została przez artystę o inicjałach "B. K." pochodzącego najprawdopodobniej z Gdańska^[6]. Dolną część lektorium wypełniają cztery obrazy Heinricha Redtela przedstawiające sceny ze Starego Testamentu^[6]. Nad lektorium umieszczony jest gotycki krzyż w formie krucyfiksu mistycznego datowany na XV^[8] lub początek XVI^[6] w. W transepcie obok ozdobnej kraty ustawiony jest tron arcybiskupi z baldachimem oraz ołtarz przy którym odprawiana jest liturgia w zwyczajnej formie rytu rzymskiego. W południowym skrzydle transeptu znajduje się siedemnastowieczny ołtarz "Ecce Homo", z obrazem Chrystusa przed Piłatem namalowanym przez Heinricha Redtela według sztychu Rembrandta^[6]. Ołtarz ten projektowany był jako ołtarz główny katedry i do drugiej wojny światowej znajdował się w prześwicie kraty lektoryjnej. Na przeciwległej do ołtarza ścianie, znajduje się dużych rozmiarów krucyfiks, wykonany ok. 1684 przez Johanna Grundmanna z Frankfurtu nad Odrą – twórcę głównych rzeźb kamieńskich organów^[6] .

W przęśle północnym transeptu znajduje się baptysterium z wczesnogotycką chrzcielnicą (stopa chrzcielnicy jest późniejsza i pochodzi z XIX wieku)^[6]. Chrzcielnicę otacza bogato zdobiona, barokowa krata kurtynowa z 1685 roku wykonana przez artystę o inicjałach "B. K."^[6].

Nawa

Przy pierwszym filarze nawy północnej ustawiony jest ołtarz z drugiej połowy XVII w. Niegdyś zawierał on w części centralnej gotycką szafę z figurami Najświętszej Maryi Panny i innych świętych. Obecnie w to miejsce wmontowana jest kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Ołtarz pochodzi z kościoła św. Mikołaja w Kamieniu Pomorskim^[6].

W kaplicy przy nawie południowej umieszczono ołtarz z obrazem Ukrzyżowanego z Brzozdowiec, przywieziony do Kamienia Pomorskiego po II wojnie światowej przez polskich wysiedleńców z przedwojennego województwa lwowskiego. Obraz został namalowany przez nieznanego artystę w 1746^[6].

Na sklepieniu nawy głównej zachowała się czternastowieczna polichromia przedstawiająca Chrystusa Sędziego w mandorli, z symbolami czterech Ewangelistów, lilią i mieczem.

Poddasze

Jak ustalono w 2021 roku, katedra ma najstarszą zachowaną więźbę dachową z terenu Polski. Wykazuje strukturę z XIII wieku, choć wiele elementów wymieniono w ciągu 650 lat użytkowania katedry. Zachowały się też średniowieczne znaki ciesielskie. Projekt i technika ciesielska przypominają styl niemiecki, stamtąd zapewne pochodzili jej wykonawcy. Do obróbki drewna użyto siekiery, toporu i piły. Więźba jest tak dobrze zachowana, że wcześniej sądzono, iż pochodzi z czasów nowożytnych. Została zbudowana z drewna dębowego, sprowadzanego z wyspy Wolin, widoczne są ślady po linach używanych podczas spławiania. Różne próbki drewna wskazują na ścięcie w latach 1260-1268, a w innym miejscu 1360-1361. Drewno z dachu nad prezbiterium może być jeszcze starsze, z pierwszej połowy XIII wieku^[3].

Wieża

Współczesna murowana wieża jest już trzecią. Wcześniej była romantyczna z 1850, barokowa z XVII wieku oraz gotycka (sic!)^[4].

Dzwony

Na wieży zawieszone są cztery dzwony:

• sygnaturka, 65-75 kg, b”, (brak informacji, kto odlał)
• dzwon Maria, 260 kg, cis”, (Jan Felczyński, Przemyśl)
• dzwon Otton, 500 kg, aʼ, (Zbigniew Felczyński, Taciszów)
• duży dzwon, 1300 kg, esʼ (Carl Voss, Szczecin)

Wyposażenie

Do dziś w wyposażeniu katedry zachowały się:

• krucyfiks z drugiej połowy XIII w. (typu mistycznego) (znajduje znajduje się w Muzeum Narodowym w Szczecinie)^[4]
• stalle w prezbiterium z drewna dębowego z XIII w.,^[4]
• wielki krucyfiks w formie drzewa życia z połowy XV w., znajdujący się w łuku tęczowym,^[4]
• barokowa pasja z końca XVII w., fundowana przez księcia Ernesta Bogusława von Croy będąca w południowym skrzydle transeptu. Ten sam biskup, a później prepozyt luterańskiej kapituły katedralnej, wyposażył katedrę w inny barokowy sprzęt:
  • bogato ozdobioną ambonę z 1683 roku^[4],
  • lektoryjną kratę z ołtarzem przed prezbiterium (1684), która stanęła na miejscu średniowiecznego murowanego lektorium, piękną kratę (1685) wokół XIII w. chrzcielnicy kamiennej^[4],
  • organy, które wg zamysłu fundatora miały być epitafium rodu Gryfitów (1669–1672)^[4].

W kaplicy kolatorskiej przy nawie południowej znajduje się obraz łaskami słynący z Brzozdowiec, archidiecezji lwowskiej z XVIII w^[9]. Obraz ten z wotami i sukienką przewieziono do Kamienia w 1945 r.^[9] w czasie pracy tamtejszego ks. kan. Michała Kaspruka. Przy dwóch pierwszych filarach nawy stoją ołtarze boczne, po lewej stronie znajduje się barokowy ołtarz, przeniesiony z kościoła św. Mikołaja z Kamienia, a po prawej ołtarz z 1684 r., który stał dawniej przy lektoryjnej kracie. Jeszcze jeden ołtarz boczny zdobi południowe skrzydło transeptu barokową nadstawą z 1673 r. Wykonany on został dla kościoła w Trzęsaczu z malowidłami wolińskiego mistrza Joachima Sellina^[4].

Wybitnie interesujące pozycje w inwentarzu katedry stanowią dwa wielkie, zawieszone na północnej ścianie prezbiterium obrazy na desce ze scenami Pasji Chrystusowej, powstałe w 1527 r. w warsztacie i pod nadzorem Łukasza Cranacha starszego. Ze skrzydła północnego transeptu prowadzą schody do gotyckich pomieszczeń, w których przed II wojną znajdował się skarbiec katedralny. Zawierał obiekty liturgiczne od X do XVII w., między innymi światowej sławy relikwiarz św. Korduli, dzieło sztuki skandynawskiej z około 1000 roku, orientalny relikwiarz z kości słoniowej, relikwiarze z Limoges, pastorały z XIII i XIV w. bizantyjską kadzielnicę z 1200 r., kielichy, pacyfikały, cenne tkaniny z XV w. oraz inne obiekty. Prawie cały skarbiec w ostatnim okresie wojny został wywieziony^[4].

Wirydarz katedralny stanowił w średniowieczu miejsce modlitw, kontemplacji, nabożeństw i pokut publicznych. Jest to jedyny przykatedralny wirydarz w Polsce. Wschodni odcinek wiryndarza nadbudowano, z przeznaczeniem na skarbiec, bibliotekę i archiwum^[4].

W XIX w. przeniesiono z katedry do wirydarza gotyckie i renesansowe płyty nagrobne, należące do pochowanych w podziemiach dostojników duchownych i świeckich^[4].

Nekropolia

Katedra jest nekropolią książąt pomorskich z dynastii Gryfitów. Podziemia katedry są niedostępne i zasypane (stan na 1991)^[4]. Pochowani są tam książęta pomorscy i biskupi diecezji kamieńskiej.

W podziemiach świątyni zostali pochowani:

• Kazimierz I (zmarły w 1182), * Warcisław III (zm. 1264),
• Barnim I (zm. 1278),
• Barnim II (zm. 1295),
• Bogusław III (zm. 1309),
• Małgorzata (zm. 1313),
• Warcisław IV (zm. 1326),
• Otto I (zm. 1344),
• Bogusław V (zm. 1374),
• Bogusław VIII (zm. 1418),
• Zofia – żona Bogusława VIII (zm. 1448)^[8].

W katedrze spoczywają liczni biskupi kamieńscy, dostojnicy kościelni, duchowni i osoby świeckie.

Wirydarz

Wirydarz katedry kamieńskiej wzniesiony na przełomie XIII i XIV wieku jest jedynym tego typu założeniem przykatedralnym w Polsce. W przeszłości był on miejscem pochówku kanoników i biskupów kamieńskich, miejscem kontemplacji oraz ogrodem.

Galeria

Zobacz też

• Biskupi pomorscy
• Bazylika archikatedralna św. Jakuba w Szczecinie

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• JaninaJ. Kochanowska JaninaJ., Skarby Katedry w Kamieniu Pomorskim, Szczecin: Oficyna In Plus, 2004, ISBN 83-89402-12-2 .
• ks. Roman Kostynowicz: Pomniki architektury sakralnej diecezji szczecińsko-kamieńskiej i kościoły miast biskupich w malarstwie i grafice Wiesława Śniadeckiego. Wyd. 1. Szczecin: Wydawnictwo Polskie Pismo i Książka, 1991.
• Gwido Chmarzyński. Tablica informacyjna w konkatedrze z 26 lipca 1973.
• RomanR. Kostynowicz RomanR., Katedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim, GwidoG. Chmarzyński .
• Paulina Matysiak: Kościoły Archidiecezji Szczecińsko-Kamieńskiej. Nasze dziedzictwo. T. II. Bydgoszcz: Ikona, 2012. ISBN 978-83-934287-2-4. OCLC 812720232. (pol. • niem.).

Linki zewnętrzne

• Architektura sakralna Pomorza Zachodniego
• Katedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim
• sekulada.com: Katedra w Kamieniu Pomorskim i zaczarowany ogród. [dostęp 2017-01-15]. (pol.).
• Konkatedra św. Jana Chrzciciela - Dom Sankt Maria und Sankt Johannesna stronie polska-org.pl