Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic”

Kopalnia Węgla Kamiennego Staszic

Szyb kopalni Staszic przy ul. Karolinki
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Siedziba	Katowice
Adres	ul. Karolinki 1 40-467 Katowice
Data założenia	20 lipca 1964
Forma prawna	część KWK Staszic-Wujek w Polskiej Grupie Górniczej
Położenie na mapie Katowic KWK Staszic
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de KWK Staszic
Położenie na mapie województwa śląskiego KWK Staszic
50°13′34,3″N 19°02′42,5″E/50,226194 19,045139

Kopalnia Węgla Kamiennego Staszic – kopalnia węgla kamiennego w Katowicach z siedzibą na terenie jednostki pomocniczej Giszowiec, przy ulicy Karolinki 1. Wchodzi ona w skład Kopalni Węgla Kamiennego Staszic-Wujek, będącej jednym z oddziałów Polskiej Grupy Górniczej^[1].

Jest to najmłodsza czynna obecnie kopalnia węgla kamiennego na terenie Katowic, uruchomiona 10 lipca 1964 roku^[2]. Maksymalne wydobycie kopalnia osiągnęła w 1988 roku – 4,6 mln ton^[3]. Od 31 grudnia 2009 roku kopalnia Staszic została połączona z kopalnią Murcki i weszła dzień później w skład nowego przedsiębiorstwa o nazwie Kopalnia Węgla Kamiennego Murcki-Staszic^[4]. 1 stycznia 2021 roku kopalnię Murcki-Staszic połączono z kopalnią Wujek, tworząc zakład pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego Staszic-Wujek^[5]

Według stanu z 1 lipca 2005 roku, oddziały wydobywcze kopalni Staszic zatrudniały 3142 osób, a powierzchniowe 842 pracowników. W granicach kopalni znajdował się obszar górniczy o powierzchni 16,61 km². Operatywne zasoby węgla kamiennego szacowano na 217,578 mln ton, a przewidywana żywotność zakładu wynosiła wówczas ponad 60 lat. Średnie dzienne wydobycie w zakładzie wynosiło wówczas 16,0 tys. ton^[6].

Historia

Początki i powstanie kopalni

Dawna willa dyrektora kopalni Giesche – tutaj mieściła tymczasowa siedziba spółki Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic” w budowie

Zanim powstała kopalnia Staszic, w XIX wieku obszar górniczy należał do dóbr mysłowicko-katowickich, których właścicielem była rodzina Wincklerów. W 1896 roku Franz Hubert von Tiele-Winckler dokonał połączenia kilkunastu małych kopalń i pól górniczych, tworząc pole górnicze Reserve o powierzchni wynoszącej blisko 23 km². Część tego pola (17 km²^[7]) została w 1899 roku zakupiona przez spółkę Georg von Giesches Erben dla posiadanej przez nich kopalni Giesche (obecnie Wieczorek), lecz nie zdecydowano się na eksploatację z nowo nabytego pola^[8]. Spółka ta wybudowała natomiast na tym obszarze nowe osiedle patronackie dla pracowników kopalni – Gieschewald (niem. Las Gieschego; obecnie Giszowiec)^[7].

W latach 50. XX wieku w Polsce Ludowej wzrosło zapotrzebowanie na węgiel kamienny. Specjalnie powołany przez Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego zespół zwrócił uwagę na nieeksploatowane pole górnicze Reserve, znajdujące się częściowo na terenie Giszowca. W pierwszej chwili rozważano możliwość wykorzystania zasobów tego pola przez szyby kopalni Wieczorek^[9], jednak w roku 1956 postanowiono wybudować odrębną kopalnię^[10], której projekt został zatwierdzony przez Główną Komisję Oceny Projektów Inwestycyjnych Ministerstwa Górnictwa i Energetyki w dniu 5 lutego 1958 roku^[7].

2 października 1958 roku w polu Reserve Ministerstwa Górnictwa i Energetyki utworzyło dla kopalni Staszic teren górniczy Giszowiec o powierzchni 11,987 km². Wraz z budową kopalni zakładano również powstanie osiedla mieszkaniowego dla przyszłych pracowników. W pierwszej kolejności przystąpiono do karczowania lasu, niwelacji terenu oraz budowy dróg dojazdowych. Do prac zatrudniano żołnierzy oraz więźniów, w później zaczęto werbować pracowników z różnych części kraju^[11]. 1 stycznia 1959 roku zostało założone przedsiębiorstwo państwowe pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic” w budowie. Tymczasowa siedziba kopalni mieściła się w dawnej willi dyrektora kopalni Giesche^[12]. Zaczęto drążyć następujące szyby:

• I – (skip) wydobywczy o głębokości 795 m; służący do transportu urobku^[13],
• II – zjazdowo-materiałowy o głębokości 751 m; utworzony obok szybu I^[13] ,
• III – wydechowy o głębokości 500 m; mieszczący się w południowo-wschodniej części obszaru górniczego^[13], przy obecnej ulicy Adama, w połowie drogi między osiedlem Adama a Starą Wesołą; obecnie zlikwidowany^[8],
• IV – o głębokości 655 m^[13]; usytuowany w rejonie ulicy Kolistej, na obszarze górniczym sąsiedniej kopalni Wieczorek^[14] ,
• V – o głębokości 571 m; ulokowany na północ od szybów głównych^[13] w rejonie dawnej kolonii Zuzanna^[14] w jednostce pomocniczej Osiedle Paderewskiego-Muchowiec^[15],
• VII – szyb wentylacyjny (wdechowy) do poziomu 900 m^[13]; położony na południe od szybów I i II^[14].

Siedziba kopalni Staszic przy ul. Karolinki 1 w Katowicach–Giszowcu

Właściwa budowa kopalni rozpoczęła się 3 lutego 1959 roku. Generalnym wykonawcą prac było Przedsiębiorstwo Budowlane Przemysłu Węglowego w Katowicach, a roboty górnicze wykonywało Przedsiębiorstwo Budowy Szybów w Bytomiu, które zastąpiło Przedsiębiorstwo Robót Górniczych w Mysłowicach^[13]. W pierwszej kolejności zaczęto drążyć szyby I i II, a także wznoszono gmach administracyjny. Ukończono go w 1960 roku, a w tym samym roku rozpoczęto prace nad zakładem przeróbki węgla kamiennego. W 1962 roku rozpoczęto drążenie poziomy wydobywczego 500 m, a także budowę sortowni^[12]. W 1963 roku nad szybem II umieszczono stalową kozłową wieżę wyciągową. Wówczas też ukończono, rozpoczętą rok wcześniej, budowę szybu wydobywczego na poziomie 500 m, a także oddano do użytku pierwszy segment bloku socjalnego. W 1964 roku zakończono prace nad budową łaźni, lampowni i Stacji Ratowniczej^[13].

20 lipca 1964 roku nastąpiło uroczyste przekazanie kopalni Staszic do eksploatacji i rozpoczęcie wydobycia węgla kamiennego^[16]. Przy uroczystości otwarcia, odbywającej się w ramach obchodu 20-lecia PRL-u, brał udział premier Piotr Jaroszewicz^[12]. Pierwszym dyrektorem placówki został mgr inż. Tadeusz Lis (górnik z wieloletnią praktyką), który zmarł 13 maja 1959 roku, jeszcze przed oddaniem kopalni do użytku. Jego następcą został mgr inż. Bogusław Roskosz – absolwent Wydziału Elektro-Mechanicznego Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie^[8]. Kopalni ze względów symbolicznych nadano imię Stanisława Staszica – człowieka kojarzonego z postępową myślą techniczną i uważanego za prekursora nowoczesnego górnictwa^[10].

Eksploatacja i dalszy rozwój zakładu do 1989 roku

Kopalnia Węgla Kamiennego Staszic w 1974 roku

Po otwarciu kopalni dalej kontynuowano prace budowlane. Trwały wówczas prace przy uruchomieniu wydobycia z poziomu 720 m oraz przy budowie basztowej wieży szybu II, a także zagłębiano trzy szyby wentylacyjno-materiałowe III–V. W 1965 roku uruchomiono dworzec kopalniany i pierwszy system zakładu przeróbczego. W 1970 roku, 5 grudnia oddano do eksploatacji poziom wydobywczy 720 m^[17].

Na początku eksploatacji kopalnia zatrudniała mieszkańców Giszowca i okolic, lecz celem pozyskania nowych pracowników prowadzono rekrutację z innych rejonów kraju, lecz wymagało to zagwarantowania miejsc noclegowych. Pierwsze domy powstawały już na koniec lat 50. XX wieku, lecz nadal duża część osób dojeżdżała do pracy bądź była ulokowana w domach Górnika. Fluktuacja załogi wynosiła w 1965 roku ponad 50%^[12]. W 1971 roku przy kopalni została powołana pierwsza orkiestra dęta KWK Staszic. 5 lipca 1978 roku doszło do najtragiczniejszej katastrofy w dziejach kopalni. Zwarcie instalacji elektrycznej spowodowało zapalenie metanu, a następnie jego wybuch. Zginęło wówczas 4 górników, a 13 zostało rannych. W tym samym roku tytuł honorowego górnika kopalni Staszic otrzymał pisarz, Jarosław Iwaszkiewicz^[8].

W 1975 roku podjęto decyzje o rozbudowie zakładu. Planowano wówczas wydobycie z trzech nowych poziomów – 830, 900 i 1080 m, by po zakończeniu prac osiągnąć wydajność na poziomie 24 tys. ton węgla kamiennego na dobę. W latach 1977–1978 powstały dwie nowe łaźnie, a w okresie 1978–1982 przebudowano zakład przeróbczy, zwiększając jego wydajność^[18]. W 1974 roku zatrudnienie kopalni wynosiło 5,9 tys. osób. W 1979 roku w kopalni wprowadzono czterobrygadową zmianę, wycofaną rok później w wyniku porozumień jastrzębskich^[8]. W czasie stanu wojennego, 15 grudnia 1981 roku została przeprowadzona pacyfikacja górników strajkujących przeciwko jego wprowadzeniu^[8].

Kopalnia od momentu rozpoczęcia eksploatacji była częścią Katowickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego, natomiast 1 września 1982 roku została przejęta przez Zrzeszenie Kopalń Węgla Kamiennego w Katowicach^[16]. W 1988 roku kopalnia miała najwyższe zatrudnienie w historii – 8,5 tys. osób^[19]. Wydobycie wówczas wynosiło 4,6 mln to. W latach 1984–1986 przy udziale kopalni wybudowano na terenie Giszowca pierwszy w Polsce Dzienny Dom Opieki dla Dzieci Specjalnej Troski. Obecnie placówka ta nosi nazwę Ośrodku Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczego im. dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej^[8].

Od 1989 roku

Chodnik kopalni w październiku 1990 roku

W 1989 roku rozpoczęły się w Polsce przemiany ustrojowe, a wraz z tym urynkowiono polską gospodarkę, co doprowadziło do zmian strukturalnych również w kopalni Staszic. Wiele dotychczasowych działów działających przy kopalni przekształcono w osobne usługi, a także pozbywano się infrastruktury niezwiązanej z wydobywaniem węgla kamiennego^[20]. Pierwsze takie przedsiębiorstwa wyodrębniono w 1992 roku^[14]. W 1993 roku kopalnia weszła w skład Katowickiego Holdingu Węglowego^[8]. W swoim gabinecie w dniu 24 listopada 1994 roku został zastrzelony przez byłego dzierżawcę w budynku dawnej gospody Karczmy Śląskiej dyrektor kopalni Staszic – Mirosław Major^[21]. 23 kwietnia 2007 roku doszło do kolejnej katastrofy – wówczas to w wyniku podziemnego zawału zginęło dwóch górników, a trzech zostało rannych^[8].

W związku z wyczerpywaniem się złóż z poziomów 400 i 500 m, od 2001 roku przeprowadzono prace nad udostępnieniem nowych poziomów wydobywczych na głębokości 690 i 900 m. W czerwcu 2004 roku ukończono prace nad likwidacją szybu III. Poziom 900 m został udostępniony w 2006 roku, a wydobycie z niego trwa od maja 2008 roku^[22]. 31 grudnia 2009 roku dokonano połączenia z Kopalnią Węgla Kamiennego Murcki, a dzień później powołano przedsiębiorstwo o nazwie Kopalnia Węgla kamiennego Murcki-Staszic^[4]. Działania te miały na celu obniżenie kosztów administracji i dostosowanie zakładu do gospodarki opartej na wolnym handlu^[10].

W 2007 roku kopalna Staszic otrzymała Złoty Laur Umiejętności i Kompetencji w kategorii polskie przedsiębiorstwo. Kopalnia otrzymała Złoty Laur za: działanie na rzecz ochrony środowiska, bardzo dobre wyniki finansowe, ciągłą modernizację, wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań technicznych dla zwiększenia bezpieczeństwa pracy oraz zwiększenia wydobycia węgla kamiennego^[10]. 1 lipca 2015 roku część ruchu Boże Dary wszedł w skład Spółki Restrukturyzacji Kopalń^[4]. W grudniu 2020 roku podjęto decyzję o połączeniu kopalni Murcki-Staszic z kopalnią Wujek, powołując 1 stycznia 2021 roku zakład o nazwie Kopalnia Węgla Kamiennego Staszic-Wujek. Ruch Murcki został zlikwidowany. Sama zaś kopalnia Wujek eksploatuje złoża węgla kamiennego pierwotnie przypisane do kopalni Staszic. Docelowo, po wykonaniu połączenia technologicznego, węgiel z Wujka ma trafiać do zakładu przeróbczego na terenie kopalni Staszic. Docelowe wydobycie zakładu ma wynieść około 2,5 mln ton węgla energetycznego rocznie^[5].

Wydobycie

Szyb V kopalni Staszic

Eksploatację węgla kamiennego w kopani Staszic zainaugurowano 20 lipca 1964 roku. Wydobywano początkowo z jednej ściany na poziomie 500 m przy zatrudnieniu wynoszącym 621 pracowników, które z biegiem czasu wzrastało^[12]. Z tej ściany wydobywano wówczas 1–1,2 tys. ton węgla kamiennego na dobę, czyli około 10% planowanej wydajności zakładu. Była ona wyposażona w najnowocześniejsze urządzenia, w tym w płytkozabiorowy kombajn ścianowy^[13]. Do 1964 roku z kopalni wydobyto łącznie 163,1 tys. ton węgla^[17]. Kopalnia ta z założenia miała stać się najnowocześniejszym zakładem wydobywczym w Polsce, z wykorzystaniem nowoczesnej technologii. Docelowe założenie wydobycia szacowano na 10 tys. ton dziennie w 1971 roku, lecz ze względu na braki kadrowe poziom ten osiągnięto dopiero w 1974 roku, czyli po dziesięciu latach od uruchomienia zakładu^[23].

W grudniu 1970 roku rozpoczęto eksploatację z poziomu 720 m^[12]. Do eksploatacji z tego poziomu przeznaczono przedział zachodni szybu I wyposażony w dwa 15-tonowe skipy, a do wydobycia surowca wykorzystano siedem kombajnów ścianowych, obudowy zmechanizowane, a do drążenia chodników kombajn chodnikowy^[17]. W 1970 roku z kopalni wydobyto 1,753 mln ton węgla kamiennego, a w 1979 roku 3,869 mln ton^[16]. Od 1973 roku w transporcie materiałów zaczęto stosować podwieszane kolejki, a dwa lata później przeprowadzono próby zastosowania jednoszynowej kolejki spągowej^[8]. Wzrost wydobycia w kopalni był utrudniany przez wzmożone wydzielanie metanu, a także zakład był narażony na inne zagrożenia, w tym na samozapalenie się węgla, pył i tąpnięcia, a z powodu szybko pęczniejących spągów, w 1977 roku 20% górników zatrudniano do utrzymywaniu chodników^[18].

W latach 80. XX wieku prowadzono działania na celu zwiększeniu eksploatacji m.in. poprzez wydobycie z zawałem stropu przy powszechnym stosowaniu zmechanizowanych obudów, a wraz z tym ograniczeniem podsadzki hydraulicznej. Dodatkowo zwiększono liczbę maszyn górniczych^[23]. W 1980 roku z kopalni wydobyto 4,4 mln ton węgla kamiennego. Wydobycie wówczas prowadzono na poziomie 500 i 720 m z wydajnością dobową na poziomie 15 tys. ton. Węgiel pozyskiwano z siedmiu ścianach na zawał i trzech z podsadzką hydrauliczną. Zakład posiadał wówczas 12 kombajnów^[14]

Proces polegający na pogłębieniu jednego z szybów kopalni Staszic w trakcie realizacji w 1990 roku

W 1975 roku na poziomie 720 m zaczęto stosować automatyczny transport szynowy ASEA, a na przełomie 1991 i 1992 roku zastosowano wysokowydajnościowy kompleks ścianowy z kombajnem^[8]. Na kopalni do pracy pod ziemią uruchomiono eksperymentalnie zdalnie sterowaną automatyczną ścianę wydobywczą. W miejscach szczególnie narażonych na tąpnięcia i wysoką temperaturę zastępuje ona pracę od dwudziestu do trzydziestu górników, a za pulpitem sterującym zasiada tylko od dwóch do trzech pracowników^[24][25].

W 1995 roku wydajność zakładu wynosiła 16 tys. ton węgla kamiennego na dobę przy zatrudnieniu wynoszącym 4,7 tys. pracowników. Eksploatowano wówczas pokłady na poziomie 760 m, a zasoby bilansowe oceniano na 637 mln ton. W 2000 roku z kopalni wydobyto 2,9 mln ton węgla kamiennego. W 2005 roku wydobycie prowadzono z czterech ścian, z czego z trzech prace prowadzono na zawał, a przy jednej stosowano podsadzkę hydrauliczną^[22]. Do 2014 roku z kopalni Staszic wydobyto łącznie około 155 mln ton węgla kamiennego. Wykonano m.in. 4770 km szybów i szybików oraz wydrążono 873 km wyrobisk korytarzowych. Eksploatację wówczas prowadzono na trzech poziomach: 500, 720 i 900 m^[26]. Według stanu z 31 grudnia 2004 roku, zasoby bilansowe kopalni wynosiły 596,683 mln ton, natomiast operatywne 217,578 mln ton. Obszar górniczy kopalni wynosi 16,61 km², z czego powierzchnia terenów zabudowanych wynosi 6,81 km², a terenów leśnych 9,8 km². Spośród tego obszaru filarem ochronnym objęty jest teren o powierzchni 1,1 km²^[6]. W 2013 roku węgiel pozyskiwany był ze ścian na poziomie 500, 720 i 980 m o wydajności 16 tys. ton na dobę. Wydobyto wówczas 3,2 mln ton węgla kamiennego^[4].

Działalność okołozakładowa

Mieszkalnictwo

Bloki mieszkalne przy ul. Wojciecha na terenie Giszowca

Budowa nowej kopalni spowodowała konieczność budowy nowych obiektów mieszkalnych oraz hoteli robotniczych. W tym celu w latach 60. XX wieku zadecydowano o wyburzeniu unikatowego osiedla i postawieniu w jego miejscu nowego kompleksu złożonego z wielokondygnacyjnych bloków mieszkalnych. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku rozpoczęto wyburzanie osiedla Giszowiec. Wyburzeniu groziło całe osiedle, dlatego też rozpoczęto działania celem jej uratowania. Przetrwała jedynie jedna trzecia części zabytkowej zabudowy^[27].

Pierwszy dom górnika powstał w rejonie ulicy Pszczyńskiej. Były to prymitywne baraki, w których na początku nocowało 700 osób. W 1966 roku powstał drugi dom górnika przy ulicy Mysłowickiej 66. W 1973 roku został on przekształcony w internat Zasadniczej Szkoły Górniczej. Bloki przy ulicy Mysłowickiej 37 i 39 początkowo zostały przeznaczone pod domy górnika, po czym przerobiono je na mieszkania. W latach 1977–1979 przy ulicy Kolistej powstały cztery domy górnika dla 1800 osób, wyposażone w łazienki, kuchnie, świetlice i inne wspólne sale, a wokół nich powstały boiska^[28].

Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy im. dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej w Giszowcu

W latach 1960–1965 w Giszowcu powstały dla górników kopalni domy z 340 mieszkaniami i dwa pawilony handlowe, a w 1965 roku przy obecnej alei Wojciecha Korfantego powstał budynek z 173 mieszkaniami, a przy ulicy Uniwersyteckiej 1966 roku wieżowiec z 166 mieszkaniami. W następnych latach nowe budynki dla górników powstawały przy ulicy Mysłowickiej i Karliczka w Giszowcu^[29].

Kultura, sport i rekreacja

W 1966 roku w dawnej willi dyrektora kopalni Giesche powołano Klub Zakładowy, a w latach 1969–1972 powstały Pracownicze Ogródki Działkowe Barbara^[30]. Dla górników kopalni Staszic w Wiśle w 1968 roku powstał dom wczasowy Smrek, a w 1977 roku w Ogonkach oddano do użytku Górniczy Ośrodek Żeglarski. Dwa lata później następny ośrodek kopalnia wybudowała w Krempnej. W latach 70. XX wieku w pobliżu kopalni powstał ośrodek wypoczynkowy Barbara–Janina^[29].

W 1971 roku z inicjatywy Anzelma Siwca i Bolesława Poloka powołano zakładową orkiestrę dętą KWK Staszic^[30]. W 1972 roku przy ulicy Mysłowickiej w Katowicach-Giszowcu powstał Zakład Leczniczo-Zapobiegawczy, w której znalazła się m.in. przychodnia i poradnie specjalistyczne^[29]. W 1984 roku przy ulicy Pszczyńskiej powstała Hala Widowiskowo-Sportowa^[30]. W 1986 roku załoga kopalni ufundowała Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy, której wieloletnim dyrektorem była dr Maria Trzcińska-Fajfrowska^[29].

Przypisy

Bibliografia

• AdamA. Frużyński AdamA., GrzegorzG. Grzegorek GrzegorzG., PiotrP. Rygus PiotrP., Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka” Grzegorz Grzegorek, 2017, s. 99, ISBN 978-83-63780-23-4  (pol.).
• LeszekL. Jabłoński LeszekL. (red.), Na trasie Balkan Ekspresu. Giszowiec, Nikiszowiec, Szopienice. Przewodnik po dzielnicach Katowic, Katowice: Urząd Miasta Katowice. Warsztaty Szkolne Zespołu Szkół Poligraficzno-Mechanicznych, 2013, ISBN 978-83-907011-6-5  (pol.).
• JerzyJ. Jaros JerzyJ. (red.), Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich, Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1984, ISBN 83-00-00648-6 .
• JoannaJ. Tofilska JoannaJ., Giszowiec. Monografia historyczna, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2016, ISBN 978-83-64356-19-3 .
• StanisławS. Tryba StanisławS., Wielokrotna spadkobierczyni, „Nasz Holding” (4 (113)), Katowice: Katowicki Holding Węglowy, 2016, s. 24, ISSN 1234-4834  (pol.).