Krzepice

Krzepice

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Fragment Rynku z herbem miasta
Herb
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	kłobucki
Gmina	Krzepice
Prawa miejskie	1357 lub 1364[1]
Burmistrz	Krystian Kotynia
Powierzchnia	27,66[2] km²
Wysokość	209–256 m n.p.m.
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	4196[2] 152[2] os./km²
Strefa numeracyjna	+48 34
Kod pocztowy	42-160
Tablice rejestracyjne	SKL
Położenie na mapie gminy Krzepice Krzepice
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Krzepice
Położenie na mapie województwa śląskiego Krzepice
Położenie na mapie powiatu kłobuckiego Krzepice
50°58′02″N 18°43′55″E/50,967222 18,731944
TERC (TERYT)	2406024
SIMC	0931862
Urząd miejski ul. Częstochowska 13 42-160 Krzepice
Strona internetowa
BIP

Krzepice (jid. ‏קז'אפיצה, Kshepitz‎, ros. Кшепице^[3], niem. Krzepitz^[4]) – miasto w województwie śląskim, w powiecie kłobuckim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Krzepice.

Krzepice leżą na terenie Małopolski, w pobliżu jej historycznej granicy z Wielkopolską i w pobliżu granicy ze Śląskiem, którą stanowią rzeki Liswarta oraz Prosna^[5]. Były miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego^[6] położonym w końcu XVI wieku w tenucie krzepickiej w powiecie lelowskim województwa krakowskiego^[7]. Według podziału administracyjnego z lat 1975–1998 miasto należało do województwa częstochowskiego. W wyniku reformy administracyjnej w 1999 roku włączone zostało do województwa śląskiego, z siedzibą w Katowicach, do którego należało również w latach 1950–1975 (od 1952 pod nazwą województwo katowickie).

Krzepice są ośrodkiem administracyjnym, kulturalnym i gospodarczym o znaczeniu lokalnym.

Według danych z 31 grudnia 2012 roku miasto miało 4492 mieszkańców^[8].

Położenie

Miasto położone jest w Obniżeniu Krzepickim, stanowiącym środkowo-północną część Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej. Krzepice leżą nad trzema rzekami: Piskarą, Piszczką i najdłuższą z nich Liswartą.

Podział administracyjny

Teren miasta Krzepice podzielony jest na 3 jednostki pomocnicze gminy, nazwane osiedlami. Są to^[9]:

• Krzepice Stare Miasto;
• Kuźniczka;
• Kuków.

W rejestrze TERYT wyróżnionych jest 7 integralnych części miasta. Są to:

• Kuków (0931879);
• Kuźniczka (0931885);
• Magreta (0931891);
• Nowokrzepice (0931900);
• Podkurnia (0931916);
• Praga (0931922);
• Siekiery (0931939).

Nazwa

Miejscowość ma metrykę średniowieczną i notowana jest po raz pierwszy na przełomie XIII i XIV wieku. W 1356 jako Crzepycze, 1357 in Crzepicz, 1360-1364 Krzepicze, 1384 Crepitz, 1391 Crepicz, 1419 Creppicze, 1470-80 Krzyepycze, 1530 Krzepice^[10][11].

Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Krzepa i oznacza miejsce zamieszkania potomków lub członków rodu osoby, którą tak nazywano^[11].

W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305, miejscowość została wymieniona w zlatynizowanej formie Crippicz antiquum^[12][13].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie oppidum Krzepycze wymienił w latach 1470–1480 Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[14].

Historia

Kościół pw. św. Jakuba (wrzesień 2005)

W XII w. w miejscu obecnego miasta, ze względu na jego pograniczne położenie, założono drewniany gród warowny, który położony był na wzgórzu wśród bagnistych łąk zalewanych wodami Liswarty. Krzepice były miastem królewskim, które zostało założone na surowym korzeniu około 1347 roku przez Kazimierza Wielkiego, choć historyczne dokumenty potwierdzające ten fakt zachowały się z 1527 roku. W 1364 w miejscu grodu król polski Kazimierz Wielki polecił zbudować z wypalanej cegły murowany zamek, w którym wielokrotnie przebywał. Dziś z tej budowli pozostał głównie zarys fosy i wałów^{[15][16][10][17]}.

W 1370 Ludwik Węgierski król Polski i Węgier nadał Krzepice oraz inne pograniczne grody jako lenno swemu siostrzeńcowi Władysławowi Opolczykowi. W 1396 miasto z powrotem do Korony Królestwa Polskiego przyłączył król Polski Władysław Jagiełło. W 1407 wydał on przywilej dla Krzepic zezwalający na trzebież okolicznych lasów oraz zakładanie w jego miejscu pól i ogrodów. Miasto objął wolnizną na zagospodarowanie po upływie, której posiadający te ogrody mieli płacić czynsz. Później czynsz ten w połowie przeznaczony był na potrzeby miasta, a druga połowa na potrzeby starosty zamku krzepickiego. Przez miejscowość biegł ważny trakt komunikacyjny z Krakowa i Wiślicy do Wielkopolski. Odnotowane zostały przejazdy króla polskiego Władysława Jagiełły przez Miechów, Lelów, Kłobuck, Krzepice i Wieluń zmierzającego tą drogą do Wielkopolski^[10].

Dokumenty historyczne z lat 1429–1431 odnotowują istnienie rady miejskiej oraz pierwszego burmistrza Mikołaja Kosiska. W 1436 odnotowano ratusz, radę oraz pieczęć miejską. Tego samego roku wojewoda lwowski oraz starosta krzepicki Jan Mężyk z Dąbrowy razem z rajcami miasta Krzepice ufundowali i uposażyli nowy szpital pod wezwaniem Ś. Ducha, Ś. Trójcy, Ś. Krzyża i Ś. Stanisława. Szpital ten umiejscowiony był na Nowym Rynku w Krzepicach. Ubodzy zamieszkujący w szpitalu utrzymywali się z jałmużny dawanej przez krzepickich mieszczan na ręce miejscowych rajców, którzy przekazywali je tej instytucji. Szpital posiadał także własne zabudowania gospodarcze oraz przyznano mu również 1 łan z łąkami, z których zbierano siano dla wyżywienia własnego bydła^[10].

W 1450 król polski Kazimierz Jagiellończyk potwierdził przywileje miejskie w tym od dawna odbywające się targi oraz celem poprawienia stanu gospodarczego miasta ustanowił wolny targ tygodniowy we czwartki, na którym mogli swobodnie sprzedawać swoje towary kupcy z Królestwa oraz ze Śląska. Przywileje miejskie zostały także potwierdzone przez kolejnych królów polskich w 1493 przez Jana Olbrachta oraz w latach 1506, 1523-27 przez Zygmunta I Starego. W 1456 podczas wojny trzynastoletniej miasto wraz z Kłobuckiem wysyłały na wyprawę wojenną przeciw Krzyżakom 12 pachołków, 1 wóz i 2 łuczników^[15][10].

Od 1552 w miejscowym zamku wraz z synem Janem II Zygmuntem Zápolyą mieszkała polska królewna Izabela Jagiellonka. Odwiedzał ją w Krzepicach jej brat król polski Zygmunt August. W 1556 w mieście Marcin Zborowski zatrzymał polską królową Bonę Sforzę, która z ogromnymi skarbami chciała wyjechać do Włoch^[15].

W XV i XVI wieku w mieście rozwijał się handel oraz rzemiosło. Zachowane dokumenty historyczne z lat 1553–1554 odnotowały istnienie w mieście pięciu cechów rzemieślniczych: szewców, piekarzy, prasołów, rzeźników, kowali oraz sukienników. W mieście były 24 jatki rzeźnicze, 8 garnców gorzałczanych gdzie warzono gorzałkę, młyny, folusz, słodownia oraz lokalny browar. W Krzepicach pracowało wówczas 24 szewców, 24 piekarzy oraz 8 prasołów. W 1559 w mieście 64 mieszczan uprawiało 88 łanów długich, a 39 krzepiczan 59 łanów krótkich. Kolejnych 8 posiadało 8 łąk, a 36 z całej liczby mieszczan posiadało 36 ogrodów^[10][17].

Tutejszy kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła wzniesiony został w 1357 roku przez Kazimierza III Wielkiego, przebudowany w XV w. i w II połowie XVII w.; stanowi obecnie przykład architektury sakralnej baroku. W XVI w. tutejszy zamek przebudowano w stylu renesansowym.

Rzeczpospolita Obojga Narodów

W 1569 w wyniku unii lubelskiej miejscowość znalazła się w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako niegrodowe starostwo krzepickie. Leżało w powiecie lelowskim w województwie krakowskim, które obejmowało dużą część ziemi częstochowskiej. Według lustracji z 1660 starostwo krzepickie składało się z miasta Krzepice z zamkiem oraz dwóch folwarków, miasteczka Kłobuck oraz wsi: Starokrzepice, Rembielice, Opatów, Złochowice, Truskolasy, Dankowice, Wręczyce, Zagórze, Zakrzów, Łobodno, Miedzno, Ostrów, Kocin, Dobra, Brzoska, Kawki, Cyganka, Pacanówek, Kostrzyna, Podleżany, Zwierzyniany, Zajączki. Na terenie starostwa znajdowały się również trzy kuźnice^[15][10].

W okresie I Rzeczypospolitej dzięki licznym królewskim przywilejom w mieście rozwijał się handel oraz działalność gospodarcza. Do pierwszej wojny polsko-szwedzkiej miasto należało do najludniejszych w okolicy. W XVI-XVII wieku znacznie rozwinął się przemysł metalurgiczny. W 1612 roku polską nazwę miejscowości i krzepickie kuźnice wspominał Walenty Roździeński w swoim staropolskim poemacie o śląskim hutnictwie pt. Officina ferraria, abo huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego, m.in. we fragmencie: Po krzepickich kuźnicach – niweckie nastały. Kuźnice, które w Polszcze nasławniejsze były. Prze żelazo, które w nich tak dobre robili^[18]. W mieście pracowały duże kuźnice produkujące działa, kule armatnie oraz różne machiny. Funkcjonowała również fabryka drutu^[15].

W czasie potopu szwedzkiego w połowie XVII w. miasto i zamek zajęli na krótko Szwedzi, jednak wyparły ich oddziały miejscowej szlachty i kasztelana Stanisława Warszyckiego.

Zabory Polski

W 1795 za rzeką Liswartą wzniesione zostało osobne miasto dla starozakonnych, które miało osobną lokację oraz nazwane zostało Nowokrzepicami. W 1812 w mieście znajdowało się 214 domów zamieszkanych przez 1139 mieszkańców. W 1827 liczba domów -wzrosła do 298, a mieszkańców do 1315. W 1847 zanotowano 2207 mieszkańców w tym 1054 żydów. W 1860 z 242 domów tylko 14 było murowanych. Miasto zamieszkiwało w tym roku 2163 mieszkańców w tym 1069 żydów^[15].

W okresie powstania styczniowego krzepiczanie aktywnie zaangażowali się w walkę przeciwko zaborcy. Już przed wybuchem powstania założono tu tajną organizację^[19], a ówczesny proboszcz – ks. Wawrzyniec Brzeziński – w 1861 r. prowadził procesję manifestacyjną do klasztoru jasnogórskiego, w wyniku czego pozostawał pod tajnym dozorem policji^[20]. W trakcie trwania walk kolejny krzepicki proboszcz – ks. Gabriel Krasicki – zgłosił się do oddziału powstańczego^[21]. 21 marca 1864 roku odbyła się tu potyczka, jedna z ostatnich w czasie powstania w tym regionie, w której powstańcy zostali pokonani^[22] i przez wiele tygodni musieli ukrywać się w lasach^[23]. W ramach represji popowstaniowych postanowieniem z 20 marca^?/ 1 kwietnia 1870 miastu odebrano prawa miejskie^[24]. Krzepice odzyskały je dopiero po I wojnie światowej.

16 sierpnia 1881 roku w Krzepicach doszło do wielkiego pożaru, w którym doszczętnie spłonęło 75 domów i 47 stodół napełnionych zbożem^[15][25].

Miasto wymienione zostało w XIX wiecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego jako osada miejska leżąca w powiecie częstochowskim w gminie i parafii Krzepice. W 1883 w mieście znajdowało się 242 domy zamieszkiwane przez 2207 mieszkańców. Miasto liczyło w sumie 3036 morg ziemi miejskiej w tym 2162 rolnej. W miejscowości znajdował się wówczas parafialny, murowany kościół katolicki, szpital, dom schronienia dla 10 starców i kalek, szkoła początkowa, stacja pocztowa, browar oraz młyn wodny^[15].

II RP

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości miejscowość w 1919 odzyskało utracone prawa miejskie. W 1926 w mieście wybudowano linię kolejową. W okresie międzywojennym w II Rzeczypospolitej stacjonowała w miejscowości placówka Straży Celnej II linii „Krzepice”^[26][17].

Do wybuchu II wojny światowej liczącą się grupę społeczną Krzepic stanowili Żydzi. Pamiątką po tym pozostaje zabytkowy cmentarz żydowski i ruiny bożnicy (usytuowane w lewobrzeżnej części miejscowości o historycznej nazwie Kuźniczka). W pierwszej połowie 1936 roku doszło do ekscesów o podłożu antysemickim^[27].

II wojna światowa

Na początku okupacji Niemcy nadal używali polskiej nazwy miasta, a w 1941 planowali zmianę na Krippitz O.S.^[28] Ostatecznie zniemczyli ją tylko częściowo i od 1941 do końca okupacji używali nazwy Krzepitz^[29]. Poczta używała odtąd nazwy Krzepitz (Oberschl)^[4].

Okres powojenny

W styczniu 1945 do miasta wkroczyła Armia Radziecka kładąc kres okupacji niemieckich nazistów. Mieszkańcy rozpoczęli odbudowę ze zniszczeń wojennych. W okolicy znajdują się zasoby gliny ceramicznej w wyniku czego rozwinęła się po wojnie produkcja cegieł. W okresie PRL w mieście znajdowała się szkoła ogólnokształcąca oraz 3 szkoły podstawowe. Funkcjonował szpital oraz placówki socjalne. W 1961 miasto miało 29,07 km² obszaru zamieszkiwanego przez 4229 mieszkańców^[17]

Przynależność administracyjna

Historyczna przynależność polityczno-administracyjna Krzepic^[30][31]

Okres		Państwo	Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta
XII w. – 1357 lub 1339		Królestwo Polskie		województwo krakowskie	Gród Krzepice
1244 lub 1339–1356					Miasto Krzepice
1356–1370				województwo krakowskie, krzepicki okręg zamkowy
1370–1391		Księstwo opolskie		krzepicki okręg zamkowy
1391–1569		Królestwo Polskie		województwo krakowskie, starostwo krzepickie
1569–1658		Rzeczpospolita Obojga Narodów		województwo krakowskie, powiat lelowski, starostwo krzepickie
1658–1793		Rzeczpospolita Obojga Narodów	Klasztor Paulinów na Jasnej Górze	województwo krakowskie, powiat lelowski, starostwo kłobuckie
1793		Królestwo Prus		Prusy Południowe, departament łęczycki, powiat częstochowski
1793–1795				Prusy Południowe, departament piotrkowski, powiat częstochowski
1795–1807				Prusy Południowe, departament kaliski, powiat częstochowski
1807–1815		Księstwo Warszawskie	Cesarstwo Francuskie	departament kaliski, powiat częstochowski
1815–1816		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie
1816–1826				województwo kaliskie, obwód wieluński, powiat częstochowski
1826–1837
1837–1842				gubernia kaliska, obwód wieluński, powiat częstochowski
1842–1867				gubernia kaliska, powiat wieluński
1867–1870				gubernia piotrkowska, powiat częstochowski
1870–1916					Wieś Krzepice
1916–1917		Królestwo Polskie	Rzesza Niemiecka, Austro-Węgry
1917–1918					Miasto Krzepice
1918		Królestwo Polskie
1918–1939		Rzeczpospolita Polska		województwo kieleckie, powiat częstochowski
1939–1945		III Rzesza		Prowincja Górny Śląsk, Kreis Blachstät
1939–1945		Polskie Państwo Podziemne		Okręg Radom-Kielce, Inspektorat E Częstochowa, Obwód Częstochowa
1945–1950		Rzeczpospolita Polska		województwo kieleckie, powiat częstochowski
1950–1952				województwo katowickie, powiat częstochowski
1952–1975		Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo katowickie, powiat kłobucki
1975–1989				województwo częstochowskie, rejon kłobucki
1989–1998		Rzeczpospolita Polska
od 1999				województwo śląskie, powiat kłobucki, gmina Krzepice

Demografia

Piramida płci i wieku mieszkańców Krzepic w 2014 roku^[32]:

Transport

Fragment obwodnicy Krzepic (sierpień 2010)

Stacja kolejowa w Krzepicach

Przez obrzeża Krzepic przebiega droga krajowa nr 43 łącząca Częstochowę z Wieluniem.

W listopadzie 2009 roku została oddana do użytku obwodnica w ciągu drogi krajowej. Obwodnica posiada klasę drogi głównej przyspieszonej (GP), a w jej ciągu powstały wiadukt, dwa mosty oraz trzy skrzyżowania z wydzielonymi lewoskrętami^[33].

Przez miasto przebiega również wybudowana w 1926 roku linia kolejowa nr 181 relacji Herby Nowe – Wieluń Dąbrowa. Pasażerska komunikacja kolejowa obsługiwana jest przez stację Krzepice.

Komunikację autobusową z większymi ośrodkami miejskimi zapewniają PKS Częstochowa, PKS Wieluń, PKS Lubliniec oraz inni przewoźnicy (również prywatni).

Przepływająca przez Krzepice rzeka Liswarta oraz uchodzące do niej Piskara i Piszczka nie były nigdy rzekami spławnymi (żeglownymi), stanowiły za to przeszkody w budowie komunikacyjnych szlaków lądowych (dróg).

Zabytki

Żeliwne macewy na cmentarzu żydowskim (lipiec 2014)

Na terenie Krzepic znajduje się wiele obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Są to^[34]:

• układ urbanistyczny – numery w rejestrze: R/404/53 z 31 marca 1953, 1128/69 z 27 grudnia 1969 oraz 58/78 z 1 marca 1978; głównym jego elementem jest rynek i regularna siatka odchodzących ulic;
• zespół klasztorny kanoników regularnych, pochodzący z XV–XIX wieku; w którego skład wchodzą:
  • kościół św. Jakuba – numery w rejestrze: 1118/69 (R/513/57) z 27 grudnia 1969 oraz 54/78 z 16 lutego 1978,
  • klasztor, ob. plebania – numery w rejestrze: 1119/69 z 27 grudnia 1969 oraz 55/78 z 16 lutego 1978;
• ruiny synagogi – numer w rejestrze: 1121/69 z 27 grudnia 1969;
• cmentarz żydowski, XVIII–XX wiek – numer w rejestrze: A/426/88 z 27 maja 1988;
• fortyfikacje ziemne, pozostałości zamku – numery w rejestrze: R/42 z 28 sierpnia 1947, R/514 z 2 maja 1957, 1120/69 z 27 grudnia 1969 oraz 56/78 z 10 marca 1978.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół katolicki:

• parafia św. Jakuba Apostoła.

• Świadkowie Jehowy:

• zbór Krzepice (Sala Królestwa ul. Muznerowskiego 167)^[35].

Sport

W Krzepicach działa klub piłkarski Liswarta Krzepice. Klub założony został w 1946 roku pod nazwą Ogniwo Krzepice. Obecnie występuje w rozgrywkach częstochowskiej klasy okręgowej^[36]. Drużyna Liswarty rozgrywa swoje mecze na stadionie miejskim przy ulicy Sportowej 1.

Zobacz też

• Muzeum Regionalne Braci Chmielarskich w Krzepicach
• gmina Kuźniczka

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Krzepice. W: Waldemar Bukowski: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu. Cz. III, zesz. 1 (Koskowice – Krzepice). Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia Secesja, 1994, s. 198–214. ISBN 83-86077-76-X.
• Praca zbiorowa: Miasta polskie w tysiącleciu, tom I, województwo katowickie, hasło „Krzepice”. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Ossolineum, 1965, s. 446–447.
• Marceli Antoniewicz: Tradycje lokalnych struktur administracyjnych. W: Marceli Antoniewicz (oprac.): Uzasadnienie historyczno-heraldyczne. Kłobuck: Starostwo Powiatowe w Kłobucku, 2016-05-27, s. 1–4. [dostęp 2016-09-18]. (pol.).
• Andrzej Brzózka: Kartki z historii Kłobucka. W: Praca zbiorowa: Kartki z historii Kłobucka. Piotr Wróbel (przedmowa). Kłobuck: Towarzystwo Przyjaciół Kłobucka, 1995, s. 4–23. ISBN 83-904042-0-6. [dostęp 2016-09-19]. (pol.).
• Maria Malec: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 134. ISBN 978-83-01-13857-8. (pol.).
• H. Markgraf (red.), J. W. Schulte (red.): Anhang. W: H. Markgraf (red.), J.W. Schulte (red.): Codex Diplomaticus Silesiae. T. 14: Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis. Breslau: Josef Max & Comp., 1889, s. 172 (djvu – 261), kol. 1. [dostęp 2016-09-18]. (łac. • niem.).
• Henryk Rola. Powstanie styczniowe na ziemi częstochowskiej. „Biuletyn Śląskiego Instytutu Naukowego”. Nr 56, s. 17, 21, 61, 80, 1965. Katowice: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach. 
• Stanisław Zieliński: Potyczki. Województwo Kaliskie. W: Stanisław Zieliński (oprac.): Bitwy i potyczki 1863–1864. Na podstawie materyałów drukowanych i rękopiśmiennych Muzeum Narodowego w Rapperswilu. Rapperswil: Nakładem Funduszu Wydawniczego Muzeum Narodowego w Rapperswilu, 1913, s. 219 (djvu – 223). [dostęp 2016-09-19].

Linki zewnętrzne

• Krzepice w Słowniku historyczno-geograficznym województwa krakowskiego w średniowieczu (online)
• Krzepice, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 782 .