Kulturoznawstwo

Kulturoznawstwo – dyscyplina nauk humanistycznych zajmująca się badaniem kultury, rozumianej jako aksjologiczno-normatywna sfera regulacji praktyk społecznych.

Terminologia

Termin „kulturoznawstwo” posiada kilka znaczeń. W Polsce tradycyjnie stosowany jest na określenie:

  • filozoficznej i teoretycznej refleksji nad kulturą (jako kulturą symboliczną i artystyczną, materialną oraz socjetalną)
  • interdyscyplinarnych studiów humanistycznych (tzw. nauki lub wiedza o kulturze), które często kładą nacisk na wiedzę o różnych formach kultury (elitarna, popularna, cyberkultura) i kształcą przyszłych specjalistów zarządzania instytucjami kultury lub animatorów kultury.

terminem tym określa się też

  • perspektywę badań nad kulturą popularną lub kultura grup zmarginalizowanych powstałą w krajach anglosaskich (w języku angielskim oryginalnie określaną mianem cultural studies, czyli studiów kulturowych), która wywarła znaczący wpływ na całokształt współczesnej teorii kulturowej. Refleksja ta posługuje się kategoriami takimi jak ideologia, władza, hegemonia, kolonializm, tożsamość, opór, gender, płeć kulturowa, transgresja itp.[1]

Współczesna refleksja kulturoznawcza rozszerza koncepcję samej „kultury”. „Kultura” to nie tylko tradycyjna kultura wysoka dominujących grup społeczeństwa i masowa kultura popularna, ale także codzienne znaczenia i praktyki. W istocie to właśnie te codzienne znaczenia i praktyki stały się zasadniczym przedmiotem zainteresowania kulturoznawstwa. W kontekście kulturoznawstwa, idea tekstu obejmuje nie tylko język pisany, ale także na przykład filmy, fotografię, modę czy styl fryzur. Badanie tekstów kultury tyczy się więc wszelkich znaczących wytworów kultury. Współczesne kulturoznawstwo poświęca w szczególności dużo uwagi takim zjawiskom jak kultura popularna, konsumpcjonizm czy media.

Choć kulturoznawstwo jest dyscypliną wybitnie multidyscyplinarną, a w domyśle określa się czasami „badania kulturoznawcze” jako „badania nad kulturą”, to w istocie „badania nad kulturą” stanowią znacznie szerszą dyscyplinę i ujmują w sobie oprócz podejścia kulturoznawczego także inne metodologie – na przykład badania antropologii kulturowej. Antropologia kulturowa ukierunkowana tradycyjnie na zrozumienie kultury „innego” (a więc zwrócona ku temu co egzotyczne czy ludowe) choć inspiruje i uzupełnia badania kulturoznawcze to zachowuje swoją odrębność[2]. Odrębność zachowują też socjologiczne badania kultury, czyli tak zwana socjologia kultury, która bada nie tyle kulturę jako byt samoistny co społeczne przejawy uczestnictwa w kulturze czy relacje pomiędzy społeczeństwem a kulturą.

Współczesna refleksja kulturoznawcza wkracza jednak na teren innych dyscyplin humanistycznych tradycyjnie zarezerwowanych dla krytyków i znawców sztuki takich jak np. literaturoznawstwo czy filmoznawstwo.

Powstanie i rozwój

Kulturoznawstwo jest stosunkowo młodą dyscypliną humanistyki (szczególnie w porównaniu z wielowiekową tradycją filozofii czy antropologią kultury i socjologią – dwiema dyscyplinami które zyskały sobie autonomię w drugiej połowie XIX w.).

Do wczesnych prekursorów sposobu myślenia obecnego w kulturoznawstwie zaliczyć można: George’a Orwella (który spostrzegł na przykład, że powieść popularna może być traktowana jako dominująca ideologia i przedstawił w Roku 1984 proroctwa na temat wzrastającej roli władzy i oddziaływania mass mediów); twórców skupionych wokół wiktoriańskiego centrum współczesnych studiów kulturowych w Londynie (publikujących prace będące nie tyle wyrazem teorii ideologii co głosem goryczy na temat sposobu życia brytyjskich robotników), a także socjologów amerykańskich skupionych wokół dwóch instytucji: powstałym w 1934 r. na Wschodnim Wybrzeżu ośrodku Williama Foote Whyte’a nazwanym Street Corner Society i uznanej szkole chicagowskiej (gdzie prowadzano badania w formie obserwacji uczestniczącej).

Dyscyplina kulturoznawstwa rozwija się jednak intensywnie dopiero od lat 70. XX wieku. Uczeni w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych rozwinęli nieco inne szkoły kulturoznawcze.

Szkoła brytyjska sięga swoimi korzeniami lat 50. i 60., kiedy to jej podwaliny ukształtowali E.P. Thompson, Raymond Williams a przede wszystkim uczeni związani z Centre for Contemporary Cultural Studies (tzw. szkołą z Birmingham): założyciel i pierwszy dyrektor ośrodka w Birmingham Richard Hoggart (który ukuł termin Cultural studies tłumaczony na j. polski jako Kulturoznawstwo), początkowo zastępcy dyrektora, a następnie kolejni dyrektorzy centrum Stuart Hall i Richard Johnson, a także inni uznani teoretycy związani ze szkołą: Paul Willis, Dick Heddige, Angela McRobbie, Iain Chambers i Paul Gilroy. Szkoła otwarcie prezentowała swoje polityczne, lewicowe poglądy i krytykowała kulturę popularną jako masową kulturę „kapitalistyczną”. Przejęła przy tym niektóre z idei szkoły frankfurckiej – jej krytyczne stanowisko wobec przemysłu kulturalnego.

Natomiast w Stanach Zjednoczonych kulturoznawstwo powstało na gruncie pragmatycznej, pluralistyczno-liberalnej tradycji. Amerykańska szkoła kulturoznawcza początkowo starała się przede wszystkim zrozumieć podmiotowość i zawłaszczanie zachodzące w reakcjach odbiorców kultury masowej (wskazywali na przykład na oswobodzenie jakie niosło ze sobą uczestnictwo w społeczności fanów).

Z czasem jednak zanikło zróżnicowanie pomiędzy brytyjską i amerykańską szkołą kulturoznawczą.

W Kanadzie wpływ na kulturoznawstwo wywarły idee Marshalla McLuhana i innych teoretyków, którzy uwypuklali zagadnienia związane ze społecznymi aspektami technologii. W Australii kładziono czasami duży nacisk na politykę kulturalną. W Afryce Południowej szczególną uwagę poświęcano prawom człowieka i sprawom Trzeciego Świata. Liczne kontakty ośrodka z Birmingham z Włochami zaowocowały pracami na temat włoskiej lewicowości i postmodernizmu. W Ameryce Łacińskiej natomiast powstała debata o istotności kulturoznawstwa i niektórzy badacze argumentują za potrzebą badań bardziej zorientowanych na działanie. We Francji, gdzie tradycyjnie silną pozycje posiada semiotyka (szczególnie wpływowe są publikacje Rolanda Barthes’a) kulturoznawstwo nie rozwinęło się zbyt dynamicznie. Także w Niemczech, być może z uwagi na nieustający wpływ szkoły frankfurckiej, z jej szeregiem publikacji na takie tematy jak kultura czy współczesna sztuka i muzyka.

Stosowane podejścia i perspektywy

Niektórzy badacze, szczególnie publikujący we wczesnym okresie kulturoznawstwa brytyjskiego, opierali się na modelu Karola Marksa. W podejściu tym zawiera się pewien wpływ szkoły frankfurckiej, szczególnie marksizmu strukturalnego Louisa Althussera. W ortodoksyjnym podejściu marksistowskim uwaga skupia się na tworzeniu znaczeń. Model taki przyjmuje, że kultura tworzona jest w skali masowej a władza spoczywa w rękach tych, którzy kulturę tworzą. W świetle teorii Marksa ci, którzy kontrolują środki produkcji (i bazę ekonomiczną) w istocie kontrolują kulturę.

W innych podejściach do badań kultury, takich jak kulturoznawstwo feministyczne czy późniejszy wkład badaczy amerykańskich, uwidacznia się dystans do takiego punktu widzenia. Podejścia te krytykują marksistowskie założenie o przewadze jedynego, dominującego, podzielanego przez ogół znaczenia wytworów kultury. Ujęcia wychodzące poza marksizm wskazują, że różne sposoby konsumpcji wytworów kultury wywierają wpływ na znaczenia jakie te wytwory ze sobą niosą. Kwestionują pogląd jakoby producenci wytworów kultury kontrolowali znaczenia jakie się im przypisuje. Feministyczna badaczka kultury Griselda Pollock wniosła wkład do kulturoznawstwa prezentując spojrzenie na kulturę ujmujące perspektywę historii sztuki i psychoanalizy. Podobnie wywarła swoimi pracami duży wpływ na teorie kulturoznawcze Julija Krystewa – feministka, psychoanalityczka i teoretyk sztuki, pochodząca z Bułgarii, osadzona we francuskim kręgu kulturowym.

Podana wyżej perspektywa krytykuje więc tradycyjny punkt widzenia zakładający istnienie biernego konsumenta, szczególnie poprzez podkreślanie zróżnicowanych sposobów w jaki ludzie czytają, odbierają i interpretują teksty kultury. Zamiast tego wskazuje na to, że konsument może sobie zawłaszczyć, aktywnie odrzucić lub zakwestionować znaczenie przypisane produktom czy wytworom kultury. Takie podejście przenosi więc uwagę z produkcji na konsumpcję. Wskazuje, że to w istocie konsumpcja odgrywa najistotniejszą rolę, gdyż to właśnie sposób w jaki konsumenci konsumują produkty nadaje im znaczenia. Niektórzy teoretycy wiążą akt konsumpcji z tożsamością kulturową. Szczególnie Stuart Hall i John Fiske wywarli duży wpływ na przyjęcie takiej perspektywy badań.

Kolejne, niedawno rozwinięte podejście to kulturoznawcze badania porównawcze oparte po części na porównawczych badaniach literatury.

Najbardziej wpływowi teoretycy

Na kształt współczesnego kulturoznawstwa szczególny wpływ wywarli:

Krytyka dyscypliny

Wiele osób wyraża opinię, że kulturoznawstwo to jedynie swoista fanaberia akademicka.

Harold Bloom, profesor z Uniwersytetu Yale’a, krytykuje przyjmowanie kulturoznawczego kształtu przez tradycyjne studia nad literaturą. Zamiast tego, jak sugeruje, akademiccy literaturoznawcy powinni badać „co literaturę piękną czyni w istocie piękną”.

Sporo zamętu i burze dyskusji nad naukowością różnorodnych prądów akademickich (w tym kulturoznawstwa) wywołał tzw. żart Sokala (chodzi o publikację fizyka Alana Sokala w piśmie naukowym Social Text poświęconym studiom kulturowym).

Znacznie poważniejsza krytyka pochodzi od francuskiego socjologa Pierre’a Bourdieu, który również publikował na tematy takie jak fotografia, muzea sztuki czy współczesna literatura. Bourdieu argumentował, że kulturoznawstwu brakuje naukowego podejścia do badań. Sam Bourdieu w swojej pracy stosował innowacyjne metody – wykorzystywał statystykę czy pogłębione wywiady. Kulturoznawstwo jest polem akademickich dociekań w znacznej mierze pozbawionym stabilnej struktury. Trudno czynić badaczy odpowiedzialnym za ich twierdzenia gdy nie ma uzgodnień co do właściwych metod czy sposobów określania poprawności.

Kulturoznawstwu zarzucano też w szczególności, że odrzuca kulturę zachodnią w imię walki o prawa lub obrony mniejszości kulturowych – innych niż ludzie biali czy pochodzących spoza świata zachodniego.

Z drugiej strony kulturoznawcy krytykują bardziej tradycyjne dyscypliny akademickie takie jak krytyka literacka, ekonomia, socjologia, antropologia czy historia sztuki.

Kulturoznawstwo w Polsce

W Polsce istnieje kilka ośrodków kulturoznawczych, które różnią się przyjętymi celami poznawczymi, statusem ontycznym kultury, założeniami epistemologicznymi i metodologią jej badań. Niektóre szkoły lokują kulturoznawstwo w sferze badań międzydyscyplinarnych, inne podkreślają społeczne, komunikacyjne, psychologiczne lub aksjologiczne aspekty kultury.

Pierwszy kierunek o nazwie Kulturoznawstwo został otwarty na Uniwersytecie Wrocławskim w roku 1972 z inicjatywy Stanisława Pietraszki, początkowo miał charakter studiów międzywydziałowych, następnie utworzono katedrę kulturoznawstwa. Do roku 1976 były to jedyne studia kulturoznawcze w Polsce, więc jako kierunek unikatowy cieszyły się znaczną autonomią programową, co wyrażało się m.in. marginalizacją teorii marksistowskich w programie studiów, oraz przyjęciem paradygmatu Stanisława Pietraszko o względnej autonomii kultury jako sfery aksjo-semiotycznej za podstawę wykładanych we Wrocławiu w latach 70. teorii. W 1976 roku otwarto studia kulturoznawcze na Uniwersytecie Łódzkim[3].

Obecnie do najważniejszych polskich ośrodków kulturoznawczych należą:

Studia kulturoznawcze poza rozwijaniem teorii kultury oferują najczęściej w swoim programie kursy językoznawstwa, semiotyki, psychologii, socjologii, antropologii, religioznawstwa, politologii, filozofii nauki, aksjologii, historii sztuki czy techniki, muzykologii oraz medioznawstwa, filmoznawstwa itp.

Zobacz też

Przypisy

  1. Wojciech Burszta i Waldemar Kuligowski: Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym świecie. Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza, 2005, s. 85. Cytat: Z pełną świadomością angielski termin cultural studies oddajemy za pomocą polskich „studiów kulturowych”, choć normą stało się ich identyfikowanie z najogólniej pojmowanym „kulturoznawstwem”, a nawet „kulturologią”. Polskie warianty badań realizowanych pod szyldem studiów o nazwie „kulturoznawstwo” pozostają jedynie w bardzo luźnym związku z brytyjskimi, amerykańskimi i australijskimi cultural studies; co więcej, wśród krajowych reprezentantów kulturoznawstwa wiedza o genezie i trajektoriach rozwoju refleksji nad kulturą widzianych przez pryzmat podstawowych pojęć, takich jak władza, płeć kulturowa, rasa, państwo, naród, ideologia itp., jest stosunkowo niewielka. Jeżeli dobrze wiemy, w największym stopniu do założeń zachodnich studiów kulturowych nawiązują w Polsce badania z kręgu feminizmu i gender studies.
  2. Wojciech Burszta i Waldemar Kuligowski: Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym świecie. Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza, 2005, s. 72. Cytat: Mimo jednak pewnych podobieństw antropologiczna refleksja (...) jest czymś odmiennym od silnie zideologizowanych i heterogenicznych analiz kulturoznawczych. Nie wynika to jedynie z bratobójczej walki o zasięg i popularność, jaką antropolodzy toczą z głównym akademickim rywalem, ale ma głębsze podłoże.
  3. Studia kulturoznawcze – informacje ogólne. uni.lodz.pl. [dostęp 2013-03-19]. (pol.).

Bibliografia

  • Wojciech Burszta i Michał Januszkiewicz (red.): Kulturo-znawstwo dyscyplina bez dyscypliny?, Warszawa 2010, Wydawnictwo SWPS Academica, s. 257, ISBN 978-83-89281-80-7.
  • Piotr Jakub Fereński, Anna Gomóła, Piotr Majewski, Krzysztof Moraczewski (red.), Historia mówiona polskiego kulturoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk 2017, ISBN 978-83-65155-77-1.
  • Ryszard Kluszczyński, Anna Zeidler-Janiszewska (red.). Perspektywy badań nad kulturą, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2008, ISBN 978-83-7525-146-3
  • Jerzy Kmita: Późny wnuk filozofii. Wprowadzenie do kulturoznawstwa, Poznań 2007, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, ISBN 978-83-60247-92-1.
  • Marta Kosińska, Problemy analizy kulturowej, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych UAM, Poznań 2017, s. 338, ISBN 978-83-64902-45-1.
  • Barker Chris: Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Kraków 2005, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 569, ISBN 83-233-2005-5 (Cultural studies).
  • Jacek Sójka (red.): Perspektywy refleksji kulturoznawczej, Poznań 1995, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, ISBN 83-7112-142-3.
  • Michał Wróblewski, Hegemonia i władza, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń 2016, ISBN 978-83-231-3531-9.

Linki zewnętrzne