Kwenowie

Kwenowie – fińska mniejszość etniczna w Norwegii[1].

Etymologia nazwy

Mianem Kwenów w średniowieczu opisywano ludzi pochodzenia fińskiego, którzy mieszkali na północnych i wschodnich wybrzeżach Zatoki Botnickiej. Etymonologię nazwy ludu wywodzi się do fińskich słów kainu(u) oraz Kainuunmaa, niemniej to drugie nie dotyczy przynależności etnicznej czy pochodzenia, a określa teren wilgotny, nisko położony. Hans Kr. Eriksen przywołuje etymologię słowa Kwen, które powstało w wyniku nieporozumienia: słowu blisko do dopełniacza staronorweskiego wyrazu kona – kobieta (dopełniacz liczby mnogiej: kvenna). Stąd przekonanie, że Kwenowie wywodzą się z plemienia amazonek. Przyjęte powszechnie tłumaczenie pochodzenia słowa odnosi się do fińskiego kainulainen, oznaczającego mieszkańca terenów równinnych nad Zatoką Botnicką[2].

Historia

Pochodzenie

Pierwsze wzmianki o Kwenach pojawiają się w kronikach z IX w.[1], m.in. w relacji Ottara, spisanej na dworze króla Alfreda z Wessex pod koniec wieku. W języku nordyckim określano ich jako kvenir lub kvænir, w staroangielskim jako cwenas. Informacje o Kwenach pojawiają się też w sagach autorstwa Snorriego Sturlusona[3].

W średniowieczu lud Kwenów doznał rozpadu zapoczątkowanego ekspansją Karelów ok. 1100, a zakończonego, gdy Szwedzi wyznaczyli granice swojego państwa na północnym wschodzie. Stało się to po zawarciu pokoju w Nøteborgu w 1323. W XVI w. do Finnskogene w krainie Østlandet na południowym wschodzie Norwegii przybyła grupa ludności fińskiej, którą określano mianem Kwenów. Według Hansa Kr. Eriksena nie można mylić tych dwóch grup. Kwenowie to ludność o korzeniach w Finlandii lub północnej Szwecji, która zamieszkuje Nordkalotten. Mianem Kwenów nie można nazywać Finów przybyłych do Østlandet[2].

Osadnictwo w Norwegii

W pierwszych spisach ludności prowadzonych dla celów podatkowych w 1520 i później pojawiają się pojedynczy Kwenowie. Nie zajmowali zwartego obszaru. Prawdopodobnie byli to fińscy emigranci, którzy szukali pracy przy sezonowych połowach ryb na wybrzeżu północnej Norwegii[2], w fiordach albo rzekach. Kwenowie byli zręcznymi i pracowitymi rolnikami, wielu było cenionymi rzemieślnikami (kowale, stolarze, smolarze), więc byli cenieni przez rząd norweski[3]. Regularna migracja Kwenów do północnej Norwegii miała miejsce dopiero w I poł. XVIII w. i przebiegała falami.

Einar Niemi wydzielił trzy etapy fińskiej emigracji do Norwegii:

  • ok. 1720–1820
  • od lat 20. XIX w. do końca XIX w. aż do końca stulecia
  • po II wojnie światowej, szczególnie w latach 60. XX w. i później[2].

W pierwszym etapie imigranci osiedlali się głównie w regionach Finnmark i Nord-Troms z powodu możliwości uprawy ziemi. Powstały osady: Tanadalen, Porsanger, Alta, Kvænangen, Nordreisa i Lyngen. Przyczyną migracji była III wojna północna (1700–1721), Finowie uciekali z wojska carskiego lub emigrowali z powodu głodu. Migracje ułatwiało to, że granica między Norwegią i Szwecją aż do Varanger została ustalona dopiero w 1751, a dalej na wschód w 1826[3].

Tereny zajmowane przez Kwenów były zasiedlone już przez Norwegów i Saamów. Zdarzały się małżeństwa pomiędzy Saamami i Kwenami. Od I poł. XVIII w. wśród Kwenów dominowali mężczyźni w średnim wieku. W świetle danych z 1740 ok. 8% kwenów przybyło do Norwegii ze Szwecji lub Finlandii z żoną, zaś 39% poślubiło kobiety Saamu. Kwenowie przejęli wiele cech od Saamu. Stali się dwujęzyczni, utrzymywali się z rybołówstwa, nosili ubrania i używali rzeczy uważanych za saamskie, ale lepiej od Saamu uprawiali ziemię.

W XIX w. korzystne warunki gospodarcze sprawiały, że nastąpiła kolejna fala migracji Kwenów. Do Norwegii przyciągały ich możliwości uprawy ziemi i rybołówstwo, ale też rozwijający się przemysł wydobywczy, m.in. kopalnia miedzi w Kåfjord w Alcie w 1826[3]. Łączenie pracy na roli z praca w kopalni nie było rzadkością. Do urbanizującego się regionu przyjeżdżali służący, robotnicy, rzemieślnicy i kupcy, a wykształceni zatrudniali się w administracji. W II poł. XIX w. do migracji skłaniała możliwość podjęcia pracy przy budowie dróg i linii kolejowych. Przyjazdy do północnej Norwegii najczęściej kończyły się trwałym osadnictwem Kwenów[2]. Według spisu powszechnego z 1845 w obecnym hrabstwie Troms zarejestrowano ok. 1000 Kwenów. W Finnmark było ich ok. 1700 (13% ludności). Do 1875 liczba Kwenów wzrosła do 3500 w Troms (8% ludności) i 5800 w Finnmark (25% ludności). W niektórych miejscowościach odsetek Kwenów był znacznie wyższy. Szczególnie rozległa była osada Kwenów w Vadsø. W latach 70. XIX w. Kwenowie stanowili tam ok. 60% mieszkańców[3].

Po II wojnie światowej czynnikiem decydującym o migracji był ten ekonomiczny. Imigracja zarobkowa o charakterze sezonowym skutkowała stałym osadnictwem. W Norwegii, szczególnie latem wprzy połowie ryb, potrzebna była siła robocza. Jednocześnie północna Finlandia napotkała trudności w rozwoju z powodu transformacji rolnictwa i leśnictwa[2].

Liczebność i rozmieszczenie w Nowergii

Istnieją różne kryteria przynależności do Kwenów, więc nierzadko trudno określić ich liczebność. Pomocne są spisy ludności, ale według Bjørnara Seppoli mogą być mylące. Przykładowo w 1930 zarejestrowano 8215 Kwenów w Troms i Finnmarku, natomiast w 1950 było ich tylko 1 724. Mogło to być związane z dążeniem władz norweskich do eliminacji kultury i języka Kwenów w duchu nacjonalizmu norweskiego. Poza tym od XIX w. Kwenowie kojarzeni byli z obcymi, dawniej z carską Rosją, pod panowaniem której była Finlandia, postrzegana jako zagrożenie dla młodego państwa norweskiego[1].

W celu ustalenia liczbeności Kwenów Bjørnar Seppola zaproponował następujące kryteria:

  • regularne używanie języka fińskiego w codziennej komunikacji z fińskojęzycznymi osobami.
  • komunikowanie się w języku fińskim, ale bez określenia stopnia aktywności i umiejętności
  • poczucie odrębności etnicznej w stosunku do Norwegów i Saamów.
  • świadomość fińskiego pochodzenia.

Według pierwszego kryterium 1 500–2 000 osób w Norwegii używa języka kweńskiego w komunikacji z innymi Kwenami. Potwierdziły to badania z lat 80. XX w. Przyjmując za wiodące drugie kryterium, ustalić można, że liczba Kwenów według danych Związku Kwenów Norweskich z 1994 r. to 5–7 tys. osób. Związek Kwenów Norweskich wskazuje, biorąc pod uwagę trzecie kryterium, 10–15 tys. Kwenów. Biorąc pod uwagę czwarte kryterium, warto wskazać, że 18 217 mieszkańców Finnmarku w wieku 20–62 lat w okresie 1988–1992 podało, że dwoje lub więcej dziadków jest/było pochodzenia fińskiego. W Troms prawdopodobnie było ok. 11 tys. takich osób.

Tradycyjne osadnictwo kweńskie obejmuje północne Troms i Finnmark. W północnym Troms wyróżnia się miejscowość Skibotn, gminy Nordreisa i Kvenangen, natomiast w zachodnim Finnmarku gminy Alta i Porsanger z wioskami Lakselv i Børselv. We wschodnim Finnmarku ważną rolę pełnią wioski Bugøynes, Neiden i Pasvik w południowym Varanger. Po północnej stronie fiordu Varanger wskazuje się na Vestre Jakobselv, Vadsø i Skallelv. Kwenowie mieszkają też w Tana. Dawniej w Vardø mieszkało wielu Kwenów, ale ich liczebność spadła[2].

Tożsamość

Język i kultura

W trzymaniu odrębności języka kweńskiego, należącego do ugrofińskiej grupy językowej[4], pomogła religia. Kwenowie byli Laestadianami. Duchowni kładli nacisk na używanie języka ojczystego w liturgii, nauczaniu i modlitwie, także wielu księży luterańskich spoza ruchu Laestadian popierało prawo Kwenów do nauczania religii w ich języku ojczystym[3].

W II poł. XIX w. władze Norwegii prowadziły wobec Saamów i Kwenów aktywną politykę narodową. W niektórych miejscach fiński był nauczany do 1936, ale jego użycie gwałtownie spadło. Silny nurt nacjonalistyczny, hasło „jeden naród – jeden naród – jeden język” i wynikającego z tego postawy rasistowskie nie przyczyniały się do pielęgnowania języka Kwenów, którzy byli postrzegani jako zagrożenie, ponieważ mieszkali na terenach graniczących z Finlandią, która w latach 1809–1917 była Wielkim Księstwem w carskiej Rosji. W pewnym momencie władze norweskie zakazały używania języka kweńskiego i fińskiego w szkołach i kościołach. Ustawa o sprzedaży ziemi z 1902 objęła Kwenów i Samów, ustalono, że tylko osoby posługujące się językiem norweskim mogą kupować ziemię. Przepis ten rzadko był przestrzegany, ale przyczynił się do stygmatyzacji mniejszości etnicznych w Norwegii. Stąd też wielu Kwenów i Saamu zaprzeczało swojej tożsamości albo ją ukrywało.

Język i kultura Kwenów przetrwały do II wojny światowej w większości kweńskich osad w północnej Norwegii. Zakaz fińskiego jako języka nauczania zniesiono w końcu lat 60. XX w., w szkołach podstawowych dopiero w 1980[3].

Rewitalizacja

W latach 80. XX w. nastąpił renesans kultury kweńskiej, do czego, według Teemu Ryymin, przyczyniły się: pozytywne postrzeganie odrębności etnicznej zgodnie z trendami światowymi, napływ emigrantów z Finlandii do północnej Norwegii po II wojnie światowej oraz rozwój organizacji społecznych, które zakładali Finowie i Saamowie, a Kwenowie mogli nimi zainspirować. Podstawowym impulsem był rozwój poczucia własnej tożsamości oraz odrębności etnicznej[2].

Istnieje Związek Kwenów Norweskich i wydawana jest gazeta „Ruijan Kaiku” z podtytułem „Kweńsko – fińska gazeta w Norwegii”. Niemniej publikowane teksty nie informują, jak Kwenowie określają własną tożsamość. Co więcej, obywatele Nowergii pochodzenia fińskiego używają różnych określeń na siebie samych. Informatorzy, z którymi rozmawiała Sigrid Skarstein, identyfikują się jako Norwegowie oraz mieszkańcy Finnmarku. Mówią o sobie także jako o Kwenach lub potomkach fińskich imigrantów. Współcześnie tożsamość etniczna Kwenów jest opcjonalna, płynna. Niektórzy podkreślają rozdźwięk między własną przynależnością państwową (norweską) a etniczną (kweńską)[2].

W badaniach Bjørna Olava Medgarda prowadzonych w Vadsø uwidoczniły się różne sposoby identyfikacji etnicznej:

  • albo/albo – albo Norweg, albo Kwen bądź Saam
  • i/i – osoba przynależy do więcej niż jednej grupy
  • ani/ani – osoba nie należy do żadnej „czystej” etnicznie kategorii[2].

Oprócz Związku Kwenów Norweskich i trójjęzycznego miesięcznika „Ruijan Kaiku”[5] wśród inicjatyw mających na celu podkreślanie istnienia kultury kweńskiej warto wymienić czasopismo naukowe „Arina”. Na Uniwersytecie w Tromsø odbywa się kurs języka kweńskiego, trwają prace nad ustaleniem podstaw języka w formie pisanej. Istnieje też Kweński Instytut w Børselv[2]. Na początku XXI w. w Norwegii zaczął działać Ośrodek Kultury Kweńskiej, którego zadaniem jest dbanie o promocję dziedzictwa Kwenów[1]. Co roku w gminie Nordreisa organizowany jest festiwal Baaski poświęcony kulturze kweńskiej[6], a w Oslo w kwietniu obywa się tydzień Kwenów. W programie są konferencje, spotkania literackie, warsztaty o kulturze i języku Kwenów[4]. Co tydzień w radio nadawana jest 12-minutowa audycja z języku kweńskim[5]. Język kweński jest nauczany jako język na poziomie B lub C w kilku szkołach średnich w północnej Norwegii. W 1996 zyskał status drugiego języka w wioskach Kwenów na północy kraju, w Troms i Finnmark[3]. Pamięć o Kwenach, ich kulturę i język pielęgnują Instytut Kweński (Narodowe Centrum Języka i Kultury Kweńskiej)[7], Vadsø museum – Ruija kvenmuseum w Vadsø[8], Centrum Językowe Storfjord[9], Norweskie Stowarzyszenie Kobiet – Ruijan Kveeniliitto założone w 1987 (zaangażowane m.in. w wydawanie miesięcznika „Ruijan Kaiku”) i Federacja Norwesko-Fińska (Norjalais-Suomalainen Liitto)[3].

W 2020 na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach mgr Sylwia Hlebowicz obroniła pracę doktorską Kwenowie we współczesnej Norwegii – rewitalizacja i zagadnienie tożsamości na przykładzie norweskiej polityki społeczno-kulturowej[10][11].

Kontrowersje

Kwen to określenie kontrowersyjne. W Norwegii Kwenowie od 1998 są oficjalnie uznawani za mniejszość narodową[6], ale zasadność tej decyzji jest kwestionowana[2]. Przykładowo norwesko-fińska Grupa Interesu jest przeciwna używaniu określenia Kwen i dąży do zlikwidowania statusu Kwenów jako mniejszości narodowej[3].

Od kwietnia 2005 język kweński uznawany jest w Norwegii za odrębny[2]. Jest określany jako zagrożony wyginięciem[5]. Część badaczy i użytkowników protestuje przeciwko braku rozróżnienia języka fińskiego i kweńskiego. Stąd definicja Kwenów jako potomków fińskich imigrantów, którzy przywędrowali do północnej Norwegii w XVI wieku i później, jest kwestionowana. Związek Kwenów Norweskich podejmuje działania, by Kwenowie zostali uznani w Norwegii za tubylców, którzy zamieszkiwali teren obecnej Norwegii przed wyznaczeniem jej dzisiejszych granic i nie byli imigrantami. Również określenie Kwen jest kwestionowane z powodu jego wielowiekowego negatywnego wydźwięku (używano je jako obelgę)[2].

Według Venke Olsen pojęcie „Kwen” należy zastąpić słowami finne, finskættet oraz finsk, ponieważ określenie „Kwen” nie jest endoetnonimem, odzwierciedla nazewnictwo związane z norweską tradycją etniczną, ludowa etymologia słowa wprowadza zamęt i niepewność, a etnonim jest odbierany przez samych Kwenów jako dwuznaczny i dziwny[2].

Zwolennik użycia określenia „Kwen”, Einar Niemi, uważa, że Kwenowie nie mieli endoetnonimu, który stałby się reprezentacyjny i akceptowany przez grupę i otoczenie. „Kwen” to słowo o funkcji endo- i egzoetnonimu. Pojęcie jednoznacznie i wystarczająco określa ramy etniczne grupy nim określanej bez odniesienia do narodowej i politycznej nomenklatury. Słowa finn i finne są kojarzone z Saamami i w tym znaczeniu używane w mowie potocznej. Słowo finlender określa osobę mieszkającą w Finlandii lub mająca fińskie obywatelstwo. Z kolei kultury Kwenów nie można zakwalifikować ani do fińskiej, ani norweskiej. Etnonim „Kwen” już zakorzenił się w terminologii fińskiej i norweskiej. Wreszcie „Kwen” jest określenie neutralnym i chętnie jest używane przez młodych przedstawicieli i przedstawicielki grupy, co wybrzmiewa w badaniach etnograficznych[2].

Przypisy

  1. ↑ a b c d Kwenowie, lud przemilczany, PolskieRadio.pl [dostęp 2021-04-17].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Norwescy Kwenowie – Etnologia.pl, www.etnologia.pl [dostęp 2021-04-17].
  3. ↑ a b c d e f g h i j Arne Forsgren, Anne Minken, kvener, Store norske leksikon, 16 marca 2021 [dostęp 2021-04-17] (norw. bokmål).
  4. ↑ a b Norwegolożka, Kim są Kwenowie?, Norwegolożka, 29 kwietnia 2016 [dostęp 2021-04-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-17] (pol.).
  5. ↑ a b c Kvensk uke i Oslo, Språkrådet [dostęp 2021-04-17] (norw. bokmål).
  6. ↑ a b Barbara Liwo, Kwenowie – niedoceniana mniejszość narodowa w Północnej Norwegii., www.mojanorwegia.pl [dostęp 2021-04-17].
  7. ↑ Kainun Institutti – Kvensk Institutt – Et nasjonalt senter for kvensk språk og kultur [dostęp 2021-04-17] (norw. bokmål).
  8. ↑ Varanger museum, www.varangermuseum.no [dostęp 2021-04-17] (ang.).
  9. ↑ Storfjord språksenter – Storfjord kommune, www.storfjord.kommune.no [dostęp 2021-04-17].
  10. ↑ Sylwia Hlebowicz Streszczenie rozprawy doktorskiej pt. „Kwenowie we współczesnej Norwegii – rewitalizacja i zagadnienie t, webcache.googleusercontent.com [dostęp 2021-04-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-17].
  11. ↑ Recenzja pracy doktorskiej pt. „Kwenowie we współczesnej Norwegii...”, webcache.googleusercontent.com [dostęp 2021-04-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-17].