Lędzianie

Terytorium na którym zamieszkiwali Lędzianie

Lędzianie, także Lachowie[1], Lędzanie, Lędzice, Lendisi, Lendzaninoi, staronormańskie Laesa, Laesar (1031[a]), staroruskie Лѧхъ (Lęch/Ljach[b]/Lach) (1115)[c] – zachodniosłowiańskie plemię lechickie zamieszkujące tereny pogranicza dzisiejszej Polski i Ukrainy.

Nazwa plemienia

Lędzianie (*lędo + *ěninъ) pochodzi z prasłowiańskiego oraz staropolskiego słowa „lęda” oznaczającego obszar, równinę, pole nieuprawne przeznaczone lub nadające się pod uprawę roli[2][3]. Nazwa plemienia wywodzi się bezpośrednio z gospodarki żarowo wypaleniskowej polegającej na wycinaniu i wypalaniu lasów w celu przygotowania terenu pod pola uprawne[3]. Zgodnie z tym znaczeniem Lędzianin oznaczał rolnika, „wypalacza lasów”[4].

Geograf Bawarski zapisał tylko Lendizi. Lędzianie, czy Lędzienie jest tylko odtworzeniem zaproponowanym przez Tadeusza Lehr-Spławińskiego w pracy „Lędzice—Lędzianie—Lachowie”, który twierdził w latach 50. XX wieku, że nazwa Lendizi pochodzi od Lędzian. Nie jest to pogląd powszechnie obowiązujący.

Historia

Źródła wymieniające Lędzian-Lędziców:
Geograf Bawarski (843) – Lendizi – (33) na mapie,
Konstantyn VII Porfirogeneta (912–959) – Lendzanenoi, Lendzeninoi (λενζανἦνοι, λενζενινοι),
Josippon (kronika żydowska, ok. 890–953) – Lz’njn,
Nestor (XI w., pod datą 981) – Lachy,
Kinamos (Bizancjum, XI w.) – Lechoi, Λέχων/Lechon[5]
Al-Masudi (kronikarz arabski ok. 940) – Landzaneh)

Przed okresem wędrówek ludów tereny zajmowane później przez Lędzian były zasiedlone przez ludy kultury przeworskiej i puchowskiej, utożsamiane zazwyczaj ze związkiem plemiennym Lugiów.

W 879 (według informacji zawartych w powstałym dwieście lat po opisywanych wydarzeniach dokumencie praskim) ziemie lędziańskie weszły w skład Wielkich Moraw.

W Geografie Bawarskim (napisanym prawdopodobnie w latach 844/845) Lędzianie występują pod nazwą Lendizi i posiadają 98 grodów. W pierwszych dziesięcioleciach X wieku Lędzianie dostali się prawdopodobnie pod kilkuletnie wpływy koczowniczych Madziarów.

Cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta w swoim dziele „De Administrando Imperio” umieszczał plemię Lędzian na obszarze dzisiejszego Wołynia i nazywał je „Lendzanenoi” bądź „Lendzeninoi”. Według niego lud ten składał coroczny trybut Rusi, ale nie zaliczał go do plemion ruskich (wschodniosłowiańskich)[6].

Dokument praski zdaje się wskazywać, że po klęsce Węgrów na Lechowym Polu w 955 zwierzchnictwo nad Lędzianami przejęło państwo czeskie, jednak jest to informacja nader wątpliwa – nic o tym nie wspomina m.in. ruski kronikarz Nestor w swoich kronikach pod nieco późniejszymi datami. W latach 70. X wieku tereny Lędzian, po ich złączeniu z nowo powstałym organizmem państwowym Mieszka I, weszły w skład państwa polskiego. W 981 Lędzianie zostali podbici przez Ruś Kijowską – po zajęciu przez ruskiego księcia Włodzimierza należących do Polski Grodów Czerwieńskich. Tereny lędziańskie w 1018 roku odzyskał Bolesław Chrobry podczas powrotu z wyprawy kijowskiej. Co nastąpiło dalej pisze Nestor pod rokiem 1031: Owego roku Jarosław i Mścisław zebrali mnogie woje, poszli na Lachy i owładnęły grody czerwieńskie napowrót. I zawojowali ladzką ziemię i uprowadzili mnogie Lachy i między siebie ich rozdzielili. A Jarosław osadził swoich[7]. W roku 1030 wojska ruskich Rurykowiczów zajęły Bełz, a w następnym roku w wyniku wyprawy Jarosława Mądrego i Haralda III inne grody Lachów aż po San[8]. Polacy na krótko odzyskali tereny te jeszcze za panowania króla Bolesława Szczodrego (lata 1077–1086), po czym trafiło one pod panowanie książąt ruskich, zwłaszcza halicko-włodzimierskich. Po śmierci księcia Romana Halickiego w bitwie pod Zawichostem przejściowo władał nimi król Węgier Andrzej II, a następnie książę i król Rusi Daniel Halicki i jego następcy z rodu Romanowiczów. Lata 1256–1340 to zależność tych terenów od Złotej Ordy.

Pod panowaniem ruskim Lędzianie ulegli całkowitej rutenizacji. Zaczęła się ona w 1031 od przesiedlenia przez Jarosława Mądrego znacznej części ludności lędziańskiej nad rzekę Roś na Naddnieprzu (gdzie długo zachowywała ona swą odrębność etniczną). Rutenizujący wpływ miała również działalność cerkwi prawosławnej metropolii kijowskiej. Najsilniejszym czynnikiem rutenizującym była jednak ciągła, intensywna imigracja ludności wschodniosłowiańskiej, uchodzącej przed najazdami tatarskimi i ciągłymi wojnami domowymi gnębiącymi Ruś na względnie bezpieczne tereny lędziańskie. Po otruciu w 1340 przez bojarów ruskich ostatniego z książąt halicko-wołyńskich Bolesława Jerzego II ziemie te ponownie zostały inkorporowane w skład terytorium polskiego dzięki polityce wschodniej Kazimierza Wielkiego, jednak jeszcze do 1387 były przedmiotem wojen i politycznej rywalizacji Polski, Litwy i Węgier, by ostatecznie w 1387 ulec podziałowi między Polskę (Ruś Czerwona) i Litwę (Wołyń).

Obszar plemienny

Przypuszczalny zasięg państwa Polan na początku panowania Mieszka I i ziemie przyłączone przez tego władcę. Zaznaczono hipotetyczny obszar zamieszkania plemienia Lędzian.

Do dzisiaj nie jest jasne, jakie były granice obszaru plemiennego Lędzian. W miarę zgodnie przyjmuje się tylko, że na zachodzie opierały się najdalej o rzeki Wieprz i Wisłok. Brak natomiast wiadomości pozwalających na ustalenie wschodniej granicy zasięgu Lędzian. Niewątpliwie ich ziemie obejmowały dorzecza górnego i częściowo środkowego Bugu oraz górnego Sanu. Jest bardzo prawdopodobne, że tereny osadnicze Lędzian sięgały obszaru górnego Dniestru, o czym świadczą występujące tu archaiczne, zachodniosłowiańskie nazwy rzek i niektórych miejscowości. Niektórzy historycy twierdzą, że Lędzianie mogli obejmować swym zasięgiem tereny nad Styrem i między Bugiem a Prypecią.

Jedynym źródłem pisanym, które zdaje się przekazywać informacje o wschodnim zasięgu Lędzian, jest Dokument Biskupstwa Praskiego. Wymienione tam rzeki graniczne biskupstwa to nie budzący wątpliwości Bug oraz nie do końca jasna nazwa rzeki Ztir. Przyjmuje się powszechnie, że kryje się pod nią Styr. Jednak określona zgodnie z taką interpretacją granica prezentuje się bardzo nieczytelnie, wątpliwie i fragmentarycznie. Istnieje natomiast możliwość, że nazwa Ztir oznacza rzekę Stryj – spory prawy dopływ Dniestru. Rzeka ta występowała w kronikach pod różnymi nazwami (Stryg, Stry, Stryj, Strig, Strigenses, Stryi, Strey, Striig, Strya, Sthryensis, Sthrya, Stryei, Stri), więc jest niewykluczone, że innym wariantem tej nazwy jest Ztir. Zwłaszcza forma Stri wydaje się bliska występującej w dokumencie nazwie Ztir. Gdyby ta interpretacja była trafna, granica wschodnia obszaru zajętego przez Lędzian biegłaby wzdłuż rzeki Stryj do Bugu, a następnie wzdłuż Bugu. W dawniejszej historiografii interpretowano Dokument Biskupstwa Praskiego jeszcze inaczej – uznając za rzeki graniczne Styr i górny Boh, a nie Bug. Tak uważał znany polski historyk Henryk Paszkiewicz. Przesuwałoby to granicę lędziańską daleko ku wschodowi.

Nestor wspomina oprócz grodu Czerwień drugi gród o nazwie „Peremyszl”. Jest to ruska nazwa Przemyśla, więc gród ten uznaje się za tożsamy z Przemyślem. Jednak – biorąc pod uwagę możliwość częstej u średniowiecznych kopistów omyłki bądź konfabulacji – jest możliwe, że gród „Peremyszl” z kroniki Nestora to nie Przemyśl, lecz Peremyl nad górnym Styrem, co dobrze koresponduje z Dokumentem Biskupstwa Praskiego.

Obecnie przeważa pogląd wypracowany przez Józefa Widajewicza, że wschodnia granica ziem Lędzian biegła górnym Dniestrem do rzeki Wereszycy, następnie wzdłuż Wereszycy, w jej górnym biegu skręcała aż do Styru, wzdłuż którego biegła na krótkim odcinku by wreszcie powrócić na linię Bugu.

Znamy dwóch naczelników plemiennych Lędzian: Wysza/Βουσεβούτζη[d] (Konstantyn VII Porfirogeneta) oraz Włodzisława (ruski latopis z 944).

Na obecnym terytorium Polski obszarem plemiennym Lędzian jest z pewnością ziemia chełmska, ziemia sanocka, ziemia przemyska i Zamojszczyzna. Przemyśl był jednym z ich grodów naczelnych. Jeśli chodzi o Czerwień, od którego powstał termin Grody Czerwieńskie, a następnie Ruś Czerwona to identyfikuje się go z grodami odkrytymi w Czermnie, Guciowie albo z jednym z grodów w okolicach Sanoka (np. w Trepczy). W okolicach Hrubieszowa odkryto gród w Gródku, który dawniej nosił nazwę Wołyń. Od niego wywodzi się nazwa Wołynianie. Ponieważ był to gród lędziański powstaje problem relacji pomiędzy Lędzianami a Wołynianami. Poza granicami Polski (od 1951 roku) leży Bełz, który również uznaje się za gród lędziański.

Dawna historiografia polska umieszczała gród Czerwień dalej na wschodzie w dorzeczu Dniestru (obecny Czerwonogród) bądź w okolicach Halicza lub Zaleszczyk. W północnej części województwa lubelskiego (powiat rycki) znajdują się miejscowości Lendo Wielkie i Lendo Ruskie. W miejscowości Stężyca (powiat rycki) znajduje się wzgórze zwane Lędzicą. Według K. Kurzypa wzgórze to znajduje się w miejscu dawnego grodu obronnego. Zasięg wschodniej granicy terytorium Lędzian pokrywa się w znacznym stopniu z wschodnią i południową granicą występowania wcześniejszej kultury przeworskiej i wielbarskiej.

Znaczenie terytorium Lędzian dla Polski, Rusi i Węgier

Lędzianie jako to plemię, od którego wywodzi się jedna z nazw określających Polaków mają swoje miejsce w polskiej historiografii. Mają też pewne znaczenie jako najdalej wysunięte na wschód plemię zachodniosłowiańskie w kontekście poszukiwanej granicy między etnosami Słowian Zachodnich i Wschodnich.

Wpływy piastowskie

W najstarszej kronice kronikarza ruskiego Nestora z roku 981 znajduje się pierwsza wzmianka o terenach, na których położone były siedziby Lędzian; poszedł Włodzimierz na Lachów i zajął im grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody mnogie, które i do dziś są pod Rusią. W czasie wyprawy wojennej w 1018 r. odbił te tereny Bolesław Chrobry. Polska ponownie utraciła je w roku 1031. Na krótko podporządkował sobie te tereny Bolesław Śmiały (lata 1077–1086), po czym trafiły one pod panowanie książąt ruskich, wchodząc w XIII wieku w skład Rusi Halicko-Włodzimierskiej (Księstwo halicko-wołyńskie).

Polska w okresie panowania Bolesława Chrobrego

Wpływy Rusi

Po podboju ziem lędziańskich przez Włodzimierza I, w okresie kiedy w Przemyślu panował Ruryk Rościsławowicz (1087), a potem jego następcy Wołodar (zm. 1124), Jarosław Ośmiomysł (zm. 1187), wszyscy z dynastii Rościsławiczów, a następnie książęta haliccy Roman (zm. 1205), Daniel (zm. 1264), Lew (zm. 1301), aż do ostatnich książąt halicko-włodzimierskich: Jerzego (zm. ok. 1308), Andrzeja (zm. ok. 1323) oraz Lwa II (zm. ok. 1323) na dawnym terytorium lędziańskim ukształtował się organizm Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Było to jedno z najsilniejszych oraz najbardziej rozwiniętych cywilizacyjnie państw ruskich oraz najbardziej zbliżone pod względem ekonomicznym i kulturalnym do wzorca zachodnioeuropejskiego. Stolicami Rusi Halicko-Włodzimierskiej były oprócz Halicza, Włodzimierza i Lwowa także Przemyśl w latach 1087–1134 i 1187–1207 oraz Chełm w latach 1237–1272.

W grudniu 1253 Daniel Halicki został w Drohiczynie koronowany przez legata papieża Innocentego IV, opata Opizo z Messano na króla Rusi. Tytułem króla Rusi tytułował się po raz ostatni wnuk Daniela, Jerzy Lwowicz (zm. 1308). Synowie Jerzego: Lew i Andrzej używali tytułu książęcego (odpowiednio – książę halicki i książę włodzimierski)[9].

Arpad z rycerzami
Gejza II, rex Galiciae et Lodomeriae, pierwszy król halicko-włodzimierski
Andrzej II rex Galiciae et Lodomeriae z królową Gertrudą von Andechs-Meranien

Wpływy węgierskie

Dawne terytorium Lędzian odegrało również znaczną rolę w historii Węgier. U Geografa Bawarskiego (r. 845) Węgrzy występują pod łacińską nazwą Ungare. Jeszcze do 898 panowali w staroruskim grodzie Halicz, biorąc w niewolę wielu Słowian[e][f]. Ich obecność w tym miejscu można powiązać z początkiem likwidacji państwa wielkomorawskiego.

Zapis w kronikach ruskich z roku 1150, mówi, że król węgierski Gejza II przeszedł góry i wziął gród Sanok i posadnika jego i wiosek w Przemyskiem wiele zajął. W roku 1202 dochodzi w Sanoku do spotkania króla węgierskiego Emeryka z księżniczką ruską. W roku 1231 książę ruski Włodzisław Jurewicz, udaje się do Sanoka worot uhorskich. Następnie już od początku XIII stulecia władcy węgierscy próbowali usadowić się ponownie na terenach Rusi Halickiej co po raz pierwszy powiodło się w roku 1214 dzięki układowi Leszka Białego z Andrzejem II królem Węgier, oraz wcześniejszą wyprawą Piastowicza na Włodzimierz w roku 1204. W tym też roku Węgrzy zaatakowali Ruś, która opowiedziała się po stronie Konstantynopola. Leszek Biały na krótko opanował jeszcze ziemię przemyską w latach (1214–1227), natomiast Koloman syn Andrzeja II zasiadł na tronie Rusi żonaty z córką Leszka Salomeą. Nie utrzymał się tam jednak długo, już w roku 1218 Węgrzy zostali wyparci z Halicza i księstwa. Król Andrzej II ponownie w latach 1227–1234 sięgnął po władzę nad Rusią Halicko-Włodzimierską i po raz drugi nie zdołał jej utrzymać.

Po raz kolejny zjednoczył je z królestwem węgierskim Ludwik Wielki. Objąwszy w roku 1370 tron polski, początkowo odseparował on Ruś Halicko-Włodzimierską od Polski nadając ją w lenno piastowi śląskiemu Władysławowi Opolczykowi, który podlegał bezpośrednio dworowi w Budzie, a następnie w latach 1377–1387 ziemie te zostały wcielone do monarchii węgierskiej. Odzyskanie ich oraz długotrwały proces zintegrowania z monarchią polską należy uznać za osiągnięcie Jagiellonów.

Pomimo tych niepowodzeń władcy Węgier wysuwali pretensję do ziem Galicji i Lodomerii jak w zlatynizowanej formie nazwano na dworze węgierskim księstwo halickie i włodzimierskie. Do węgierskich wpływów na ziemi halickiej nawiązuje jej herb czarna kawka , łat. corvinus będąca godłem domu Arpadów oraz liczne nazwy wsi o toponimii węgierskiej, np. Uherce k. Ustrzyk, Uhrynowce k. Sanoka, Uhryń k. Nowego Sącza, Uhorce k. Złoczowa, Uhorniki k. Stanisławowa, Uhorsk k. Krzemieńca, Uhorska Dolina k. Lwowa, Uhryn k. Czortkowa, Uhryńkowce k. Zaleszczyków, Uhrynów k. Podhajec, Uhrynów k. Sokala, Uhrynów k. Stanisławowa, Uhrynów k. Kałusza itp.

Lachowie, określenia Polaków w innych językach

Lachowie, Lachy – potoczna nazwa stosowana współcześnie przez Słowian wschodnich (Rosjan, Ukraińców, Białorusinów, Rusinów) oraz przez niektóre ludy tureckie na określenie Polaków jako jednostek lub całości narodu polskiego. Nazwy określające Polaków: wschodniosłowiańska Lach, wołoska i południowosłowiańska Ljach, bizantyjska Lechoi, litewskie określenie Polaków: Lenkas. Nazwy: węgierska Lendiel (Lengyel). Obecnie m.in. w następujących językach używa się alternatywnej nazwy Polski odwołującej się prawdopodobnie do Lechitów: perskim (Lachistan lub Lahestân/لهستان), litewskim (Lenkija), tureckim (Lehistan), węgierskim (Lengyelország), wysokoislandzkim (Læsialand), ormiańskim (Lehastan/Լեհաստան), krymskotatarskim (Lehistan/Лехистан), kurdyjskim (Lêhistan/Леһьстан/لێهستان lub Lohêstan/Лоһестан/لۆهێستان), żmujdzkim (Lėnkėjė) i tadżyckim (Лаҳистон/لهستان/Lahiston).

Wiemy, że już na początku XI wieku nazwą „Laesar” (Lechici) określali Skandynawowie „Polan” gnieźnieńskich[10]. Według Karola Szajnochy oraz historyków skandynawskich imiona Lach i Wareg oznaczają w językach skandynawskich to samo towarzysza i sprzymierzeńca, forma Lach nosi jednak cechę daleko starszą od nazwy Wareg (IX w.)[g][h].

Kronika polsko-węgierska podaje: Hodie enim et adhuc in linguagio Hungarico Poloni dicuntur Langel, id est milites, stipendiarii, militares, pugnatores optimi – węgierski Lendiel miałby więc oznaczać żołnierza, najemnika, walecznego wojownika – choć autor prawdopodobnie skojarzył z węgierskim legény, oznaczającym wojaka, towarzysza. Wersja węgierska też zdaje się wskazywać (podobnie jak litewska) na pierwotną wersję z nosowym ę[11].

W XIII-wiecznej kronice wielkopolskiej eponim Lech założyciel państwa i protoplasta narodu „Lechitów”. Sam fakt umieszczenia go w Gnieźnie jak założyciela grodu, a nie w Poznaniu, który był wówczas centrum wielkopolskich dążeń zjednoczeniowych, mógł być spowodowany legendarnymi przekazami o czynach Lestka, dziadka Mieszka I, który rozpoczął wznoszenie struktur państwa piastowskiego w pierwszych dziesięcioleciach X wieku. Wymienione w źródłach nazwy Licikavici (Widukind z Korbei) – oznaczająca poddanych Mieszka oraz Litzyke[i](Konstantyn Porfirogeneta) – użyta do określenia mieszkańców kraju znad Wisły. Należy jednak pamiętać, że Konstantyn VII użył terminu Λιτζίκη[12] przy opisie Zachlumian/Serbów, których książę, wspomniany wyżej Βουσεβούτζη, miał pochodzić od plemienia znad Wisły zwanego Litzyke/Litzike/Litziki (lub Wisła zwać się[j]). Bizantyjczyk wspomina również i bezpośrednio o samych Lędzianach[13] (Lendzaninoi lub Lendzeninoi, w oryginale Λενζενίνοις), których umiejscawia pomiędzy Pieczyngami, Uliczami, Krywiczami, na zachód od Drewlan, a którzy mieli być trybutariuszami Rusi[k]. Liczni Leszkowie znajdujący się w kronice Wincentego Kadłubka również mogą być odbiciem jakichś wspomnień historycznych związanych z tym półlegendarnym władcą.

W XI-wiecznej kronice Nestora nazwa „Lachy” obejmować może wszystkich Słowian Zachodnich z wyjątkiem Czechów i plemion słowackich. Nestor stwierdza, że z „Lachów” wyodrębniło się wiele plemion, jak Polanie, Pomorzanie, Mazowszanie oraz Lutycy[l]. Według Nestora z Kijowa protoplastami Lachów byli Biali Chorwaci. Nestor opisuje w swojej Powieści minionych lat z 1113 roku w części drugiej „O narodach słowiańskich”, jak to we wczesnym średniowieczu Biali Chorwaci, Serbowie i Chorutanie[m] (zapewne chodzi tu o część tych plemion, a nie całość) w wyniku najazdu Włochów[n] przenieśli się ze swoich naddunajskich terenów i osiedli nad Wisłą przezwawszy się Lachami[o]. A ci następnie przezwali się Polanami, Lucicami, Mazowszanami, Pomorzanami.

Во мнозѣхъ же времѧнѣх . сѣли суть Словѣни по Дунаєви . гдѣ єсть нъıне Оугорьска землѧ . и Болгарьска . [и] Ж ѿ тѣхъ Словѣнъ разидошасѧ по землѣ . и прозвашасѧ именъı своими . гдѣ сѣдше на которомъ мѣстѣ . ꙗко пришедше сѣдоша . на рѣцѣ имѧнемъ Марава . и прозвашасѧ Морава . а друзии Чеси нарекошас̑ . а се ти же Словѣни Хровате Бѣлии . и Серебь . и Хорутане . Волхомъ бо нашедшемъ на Словѣни на Дунаискиꙗ . [и] Ж сѣдшемъ в них . и насилѧщемъ имъ . Словѣни же ѡви пришедше сѣдоша на Вислѣ . и ||л.3|| прозвашасѧ Лѧхове . а ѿ тѣхъ Лѧховъ прозвашасѧ Полѧне . Лѧхове . друзии Лутичи . ини Мазовшане ини Поморѧне[14].

„Po mnogich zaś latach siedli byli Słowianie nad Dunajem, gdzie teraz ziemia węgierska i bułgarska. I od tych Słowian rozeszli się po ziemi i przezwali się imionami swoimi, gdzie siedli na którym miejscu. Tak więc przyszedłszy, siedli nad rzeką imieniem Morawa i przezwali się Morawianami, a drudzy Czechami nazwali się. A oto jeszcze ciż Słowianie: Biali Chorwaci i Serbowie, i Chorutanie. Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich, to Słowianie ci przyszedłszy siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie Lucicami, inni – Mazowszanami, inni – Pomorzanami.”

Koncepcje o entnogenezie

W XVIII i XIX wiekach toczyła się dyskusja na temat pochodzenia Lachów, których utożsamiano z Lechitami, więc z wszystkimi Polakami lub z ich klasą rządzącą (szlachtą)[15]. Pojawiły się różne koncepcje. Część uczonych uważała ich za lud rdzennie słowiański, ale obecne były również teorie o obcym pochodzeniu[16].

W pierwszej połowie XIX wieku obecny był pogląd, że Lachowie wywodzili się z Kaukazu, a ich przodkami byli tamtejsi Lakowie lub Lezgini. Pogląd taki wyrażał min. Adam Mickiewicz[17]. Pojawiały się też teorie, że byli oni z pochodzenia Celtami[18] lub przybyli znad Łaby[19].

Inną koncepcję, opartą przede wszystkim na dowodach językowych, przedstawił historyk Karol Szajnocha w swojej pracy Lechicki początek Polski z 1858 roku[20]. Według Szajnochy Lechici/Lachowie byli wojownikami pochodzenia skandynawskiego, którzy dokonali najazdu na ziemie Słowian, podporządkowali je sobie i utworzyli klasę rządzącą, która dała początek późniejszej szlachcie. Wywodził on słowo Lach z języków skandynawskich i wiązał je ze słowem oznaczającym towarzysza (i towarzystwo), pisanym jako lag, lage, a wymawiane jako lach[p].

W XX wieku przeważało przekonanie o słowiańskim pochodzeniu Lędzian/Lachów.

Współcześnie

Jeszcze na początku lat 20. XX wieku wśród niektórych historyków polskich proklamowano przeciwstawienie się zacieraniu odrębności ludowej Lachów, którzy według poglądów tych uczonych zajmowali równie istotne miejsce w historii społeczno-etnograficznej Polski jak inne ludy polskie[21].

Współcześnie niektóre grupy etnograficzne z południowej Polski określają się mianem Lachów – np. Lachy Sądeckie, którzy znajdują się pomiędzy Góralami i Krakowiakami w rejonie lewego dorzecza Dunajca, od Jazowska do pasma Jaworza i w centrum Kotliny Sądeckiej. W Małopolsce występuje też kilka innych grup etnograficznych z tym desygnatem tj. Lachy Limanowskie, Lachy Szczyrzyckie, Lachy Myślenickie oraz Lachy od Dobrej[22].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ „Islandowie znali też Polaków, ale tylko pod nazwą ruską: Laesir”, Lesir = Ljachen. [w:] Slavia occidentalis. Poznań, 1938 str. 250; „anonimowy utwór (Heimskringla) o królu norweskim Haraldzie Hardrade, który wspomina, że Harald walczył w młodości w służbie księcia kijowskiego Jarosława Wielkiego przeciw ludowi zwanemu Laesir” [w:] Kazimierz Ślaski, Millennium of Polish-Scandinavian cultural relations, str. 36; „istnieje przekonanie, iż pod tą tajemniczą nazwą ukrywają się Lachowie” latopisów ruskich [...]. Z tzw. Powieści dorocznej wiadomo o wojnie „polsko-ruskiej” w roku 1031 [w:] Gerard Labuda, Fragments of the history of Western Slavs, 2002. str. 472
  2. ↑ Mały jus, czyli Ѧ, odpowiadał samogłosce nosowej ę, w języku rosyjskim przeszedł w „ja”, Я.
  3. ↑ Normańskie określenia Lachów nadsańskich z okresu wyprawy Haralda III, 1031 – znajdujące się w Sadze o Haraldzie Hardrada. [w:] Kwartalnik historyczny. t. 108, wyd. 1-3. Towarzystwo Historyczne 2001
  4. ↑ W literaturze spotkać można również tłumaczenie Wyszewit lub Wyszewic(z), oryginalny zapis patrz: B. G. Niebuhr, Corpus scriptorum historiae Byzantinae, tom III, Bonn 1840, s. 160
  5. ↑ „w czwartym tygodniu książę Almos przybył wraz ze swoimi do Halicza i tam dla siebie oraz swoich ludzi wybrał miejsce na odpoczynek. Na wieść o tym książę Halicza, z całym swoim otoczeniem wyszedł boso na spotkanie księcia Almosa. Ofiarował mu rozliczne dary do jego użytku i otwarłszy bramy miasta Halicza, przyjął go jak swojego. Dał na zakładnika swojego jedynego syna wraz z innymi synami dostojników swojego królestwa. [...] Kiedy jednak książę Almos odpoczywał przez miesiąc w Haliczu, książę halicki i pozostali jego towarzysze [...] zaczęli prosić księcia Almosa i jego możnych, by odeszli na zachód za Śnieżny Las, do krainy panońskiej.” [w:] Ryszard Grzesik. Gesta Hungarorum. ISBN 83-88385-84-4 Kraków. 2006 str. 63-65
  6. ↑ „Panują oni [Madziarzy] nad wszystkimi sąsiadującymi z nimi Słowianami, nakładają na nich ciężkie daniny, oni zaś są w ich rękach jako brańcy wojenni [...]. Urządzają na Słowian wyprawy łupieskie, prowadzą jeńców wzdłuż wybrzeża [morskiego] [...] do położonego w kraju Greków portu, zwanego K.r.h [Kercz?]” [w:] Tadeusz Lewicki, Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. II, cz. II, [współpraca: Maria Czapkiewicz, Anna Kmietowicz, Franciszek Kmietowicz], Wrocław-Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977 str. 35; op. cit. Ibn Rosteh, Relacja Anonimowa z drugiej połowy IX wieku.
  7. ↑ Nestor nie zaliczał Lachów do ogólnej nazwy „Słowian” przez którą rozumiał (zgodnie z dzisiejszą terminologią) „Słowian wschodnich”. Dla niego Lachowie (Lędzianie) byli to Słowianie polscy (jako odrębna grupa), podobnie traktował Słowian naddunajskich i Słowian morawsko-czeskich, których nie zaliczał do „Słowian”, poprzez nazwę którą rozumiał plemiona „wschodniosłowiańskie”. Henryk Paszkiewicz Początki Rusi, Kraków 1996, s. 60-86, 400-416
  8. ↑ Kwestią dyskusyjną jest pierwotne miejsce zasiedlania przez Lachów w ówczesnych granicach Polski. Według Nestora „sowieni że owi priszedsze siedosza na Wisle, i prozwaszasja lachowie, a ot tiech lachow prozwaszasja polanie, lachowie druzii luticzi, ini mazowszanie, ini pomorianie”, co w przełożeniu na język polski brzmi: „Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich, to Słowianie ci przyszedłszy, siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie Lutyczami, inni Mazowszanami, inni – Pomorzanami”. Powieść minionych lat tłumaczenie profesora Franciszka Sielickiego z 1968 r., s. 212. W związku z powyższym jasno wynika, że zarówno rejon Warty (Polanie), dolnej Odry (Lutycy), jak i środkowej Wisły (Mazowszanie i dolnej Wisły (Pomorzanie), dopiero w okresie późniejszym zostały objęte nazwą „Lachy”. Najprawdopodobniejszy rejon pierwotnego osiedlenia Lachów to albo centralna Polska: ziemia sieradzka i łęczycka, lub okolice takich miast jak: Sandomierz, Lublin, Przemyśl. Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 403-404
  9. ↑ Dawniej tłumaczone, i w starszej literaturze w takiej właśnie formie można znaleźć, jako Ditzyke/Dicyke/Dicike, ze względu na podobieństwo greckich liter delta (Δ) oraz lambada (Λ)
  10. ↑ Jerzy Gąssowski tłumaczy interesujący nas fragment następująco „... Dalej wiedzieć należy, że pokolenie prokonsula i patrycjusza Michała syna Busebuca, księcia Zachlumian, przyszło od niechrzceńców mieszkających nad rzeką Wisłą, nazywającą się Dicyke (lub Licyke) i osiadło nad rzeką, zwaną Zachluma”. W takim tłumaczeniu da się wytłumaczyć Licikavici jako mieszkających nad rzeką Litzike (Litzike-wicze/wici), których Gąssowski utożsamiał jednak raczej z Wiślanami. A. Gardawski, J. Gąssowski, Polska starożytna i wczesnośredniowieczna, Warszawa 1961, s. 138,
  11. ↑ Henryk Paszkiewicz dowodząc, że przy Lendzaninoi chodzi o naszych Lędzian powołuje się m.in. na cytat z Tatiszczewa z 1773 r.: Słowianie, nie mogąc znieść przemocy, przesiedlając się, osiedli nad rzeką Wisłą i nazwali się Lenzanami, później Lechami, a od tych Lechów przezwali się Lachami (sławianie że nie mogszy tierpiet' nasilija, pierieszedszy posieliliś na riekie Wisle, i nazwaliś lenczanie, potom lechi, a ot tiech lechow prozwaliś lachi). Henryk Paszkiewicz, Powstanie narodu ruskiego, Kraków 1998, s.370, ISBN 83-86956-34-8
  12. ↑ Nestor, Powieść (Powiesti) ..., Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich, to Słowianie ci, przyszedłszy, siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie Lutyczami, inni – Mazowszanami, inni – Pomorzanami
  13. ↑ Wilhelm Bogusławski w swym dziele, za Jernejem Kopitarem, Chorutan/ów utożsamia ze Słoweńcami, którzy „[w] r. 9o6\ szerzyli swe posady aż do Dunaju”, a według Franza Miklosicha „w starożytności Słoweńcy po obu brzegach Dunaju mieszkali” Wilhelm Bogusławski, Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej do połowy XIII w. T. 3, Poznań 1892, s. 190 (na podstawie mikrofilmu Uniwersytetu w Toronto, niepoprawione, liczne ale drobne błędy literowe, powstałe w wyniku skanowania pracy)
  14. ↑ Włochami nazywano Franków, którzy naciskali na nizinę naddunajską, być może mowa tu o inwazji Franków na Chorwację Posawską za czasów Ljudevita w latach 819-822
  15. ↑ Kwestią dyskusyjną jest pierwotne miejsce zasiedlania przez Lachów w ówczesnych granicach Polski. Według Nestora „sowieni że owi priszedsze siedosza na Wisle, i prozwaszasja lachowie, a ot tiech lachow prozwaszasja polanie, lachowie druzii luticzi, ini mazowszanie, ini pomorianie”, co w przełożeni na język polski brzmi: „Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich, to Słowianie ci przyszedłszy, siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie Lutyczami, inni Mazowszanami, inni – Pomorzanami”. Powieść minionych lat tłumaczenie profesora Franciszka Sielickiego z 1968 r., s. 212. W związku z powyższym jasno wynika, że zarówno rejon Warty (Polanie), dolnej Odry (Lutycy), jak i środkowej Wisły (Mazowszanie i dolnej Wisły (Pomorzanie) dopiero w okresie późniejszym zostały objęte nazwą „Lachy”. Najprawdopodobniejszy rejon pierwotnego osiedlenia Lachów to albo centralna Polska: ziemia sieradzka i łęczycka, lub okolice takich miast jak: Sandomierz, Lublin, Przemyśl. Henryk Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 403-404
  16. ↑ „Ktokolwiek słyszał wymowę niższo-niemiecką, ten wie z własnego doświadczenia, iż w całych Niemczech północnych końcowe g wymawia się jak ch, słowa tag jak tach, mag jak mach, schlag jak schlach. Wyczytujemy tożsamo w rozprawie o narzeczach niemieckich (Loebe w Encyklopedyi Pierera pod sł. Deutsche Sprache) w której powiedziano wyraźnie, iż dyalekt niższo-niemiecki, rozciągający się aż „poza morze Bałtyckie” – wymawia g jak ch. W średniowiecznych pomnikach tego narzecza pisano zwyczajnie ch zamiast jak np. w Bothona kronice Saskiej (Kruse Chr. 4) der hertoch toch in den Krich zamiast der herzog zog in den Krieg.” Por. Karol Szajnocha, Lechicki początek Polski, Lwów 1858, s. 6

Przypisy

  1. ↑ Lachy, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-10-02].
  2. ↑ Henryk Łowmiański, Historia Polski, PWN, Warszawa 1964
  3. ↑ a b Henryk Łowmiański, Studia nad dziejami słowiańszczyzny Polski i Rusi w wiekach średnich, UAM, Poznań 1986
  4. ↑ L. Krzywicki, Społeczeństwo pierwotne, jego rozmiary i wzrost, Warszawa 1937
  5. ↑ Antoni Małecki, Lechici w świetle historycznej krytyki, Lwów 1907, s.24
  6. ↑ Antoni Małecki (uczony), Lechici w świetle historycznej krytyki, Lwów 1897, str. 37
  7. ↑ Antoni Małecki (uczony), Lechici w świetle historycznej krytyki, Lwów 1897, str. 21
  8. ↑ Saga o Haraldzie Hardrada [w:] Kwartalnik historyczny, t. 108, wyd. 1-3, „Towarzystwo Historyczne”, 2001
  9. ↑ Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, Warszawa 2011, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-16763-9 s. 107.
  10. ↑ Joanna Aleksandra Sobiesiak, Bolesław II Przemyślida (+999). Dynasta i jego państwo, Kraków 2008, s. 119, ISBN 83-60448-05-1
  11. ↑ Karol Potkańśki, Lechici, Polanie, Polska, Warszawa 1965, s.49
  12. ↑ De administrando imperio w tłumaczeniu Gyula Moravcsika, Waszyngton 2006, s.163
  13. ↑ Tu Lenzeninis. Constantinus Porphyrogenitus de Thematibus et de administrando imperio; 37. de Patzinacitarum gente z tłumaczeniem na łacinę Immanuela Bekkerusa, 2006, s. 166, ISBN 0-543-94880-3
  14. ↑ Tekst latopisu po starorusku z użyciem wczesnej cyrylicy: ЛѢТОПИСЬ ПО ИПАТЬЕВСКОМУ СПИСКУ oraz Лаврентьевская летопись (Вып. 1: Повесть временных лет), Leningrad 1926, s.5
  15. ↑ Lachy, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-12-01].
  16. ↑ Antoni Małecki Lechici w świetle historycznej krytyki, Lwów 1907
  17. ↑ Przemysław Adamczewski, Polski mit etnopolityczny i Kaukaz, Warszawa 2019, ISBN 978-83-65972-43-9, OCLC 1137802494 [dostęp 2021-11-30].
  18. ↑ Fryderyk Henryk Lewestan, Pierwotne dzieje Polski (1841)
  19. ↑ Wacław Aleksander Maciejowski, Historya prawodawstw słowiańskich, 1832–1835
  20. ↑ Karol Szajnocha, Lechicki początek Polski, Lwów 1858
  21. ↑ Ludwik Młynek, O dzisiejszej nazwie „Lach” [w:] III Zjazd Historyków Polskich w Krakowie
  22. ↑ Halina Karaś, Dialekt małopolski – Sądecczyzna; Lachy jako grupa etnograficzna oraz Grupy etnograficzne [w:] Wiejskie dziedzictwo portalu „Wrota Małopolski”

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Plemiona słowiańskie (VII–XII wiek)
Słowianie
wschodni
Słowianie
zachodni
Plemiona polskie
Plemiona śląskie
Pomorzanie
Słowianie połabscy
Wieleci
Obodryci
Serbołużyczanie
Plemiona czesko-słowackie
Słowianie
południowi
Plemiona bułgarskie
Plemiona
grecko-macedońskie
Plemiona dalmatyńskie
Plemiona serbskie

Media użyte na tej stronie

Polska 992 - 1025.png
Autor: Poznaniak, Popik, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mapa Polski za panowania Bolesława I Chrobrego
Plemiona polskie.png
Autor: Poznaniak, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Mapa plemion polskich
Géza II.jpg
Géza II, king of Hungary
Polska 960 - 992.png
Autor: Poznaniak, Popik, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mapa Polski za panowania Mieszka I (ok. 960 - 992)
HetVezer-ChroniconPictum.jpg
Miniature of the Seven Chieftains of the Magyars
Andreas Getrude Ungarn.jpg
Gertrud von Andechs-Meranien und Andreas II. von Ungarn, Miniatur im Landgrafenpsalter, unbekannter Künstler, ca. zwischen 1211-1213, Projekt: Landesausstellung, Bayern-Ungarn Tausend Jahre, Haus der Bayerischen Geschichte, 2001