Menachem Begin

Menachem Begin
‏מנחם בגין‎
Ilustracja
Menachem Begin (1978)
Imię i nazwisko po urodzeniu

Menachem Begin

Data i miejsce urodzenia

16 sierpnia 1913
Brześć, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

9 marca 1992
Tel Awiw

Premier Izraela
Okres

od 20 czerwca 1977
do 10 października 1983

Przynależność polityczna

Likud

Poprzednik

Icchak Rabin

Następca

Icchak Szamir

Minister obrony
Okres

od 28 maja 1980
do 5 października 1981

Przynależność polityczna

Likud

Poprzednik

Ezer Weizman

Następca

Ariel Szaron

Okres

od 14 lutego 1983
do 23 lutego 1983

Przynależność polityczna

Likud

Poprzednik

Ariel Szaron

Następca

Mosze Arens

Minister komunikacji
Okres

od 20 czerwca 1977
do 24 października 1977

Przynależność polityczna

Likud

Poprzednik

Aharon Uzan

Następca

Me’ir Amit

Minister spraw zagranicznych
Okres

od 23 października 1979
do 10 marca 1980

Przynależność polityczna

Likud

Poprzednik

Mosze Dajan

Następca

Icchak Szamir

Minister sprawiedliwości
Okres

od 20 czerwca 1977
do 24 października 1977

Przynależność polityczna

Likud

Poprzednik

Chajjim Josef Cadok

Następca

Szemu’el Tamir

Minister pracy i opieki społecznej
Okres

od 20 czerwca 1977
do 24 października 1977

Przynależność polityczna

Likud

Następca

Jisra’el Kac

Minister transportu
Okres

od 20 czerwca 1977
do 24 października 1977

Przynależność polityczna

Likud

Poprzednik

Gad Ja’akowi

Następca

Me’ir Amit

Minister rolnictwa
Okres

od 19 czerwca 1983
do 10 października 1983

Przynależność polityczna

Likud

Poprzednik

Simcha Erlich

Następca

Pesach Grupper

Minister bez teki w 13., 14. i 15. rządzie
Okres

od 15 czerwca 1967
do 6 sierpnia 1970

Przynależność polityczna

Gahal

podpis
Odznaczenia
Nobel prize medal.svg Pokojowa Nagroda Nobla

Menachem Begin (hebr. מנחם בגין, ur. 16 sierpnia 1913 w Brześciu[a], zm. 9 marca 1992 w Tel Awiwie) – izraelski polityk, działacz syjonistyczny, przywódca Bejtaru w Polsce, żołnierz Armii Andersa, lider podziemnej organizacji militarnej Irgun, premier Izraela w latach 1977–1983, pierwszy prawicowy szef rządu izraelskiego w historii państwa – stał na czele osiemnastego i dziewiętnastego rządu Izraela. Poseł do Knesetu w latach 1949–1984. Laureat Pokojowej Nagrody Nobla za rok 1978 (razem z prezydentem Egiptu Anwarem as-Sadatem)[1].

Życiorys

Młodość

Urodził się w jako syn Ze’ewa-Dowa i Hasji Biegunów, najmłodszy z trojga dzieci. Odebrał tradycyjne wykształcenie, rok nauki w chederze, następnie religijna szkoła syjonistyczna, od 14 roku życia uczęszczał do polskiej szkoły rządowej. Jako dziecko należał do organizacji skautowej Ha-Szomer Ha-Cair, natomiast w wieku 16 lat związał się z rewizjonistycznym, młodzieżowym ruchem narodowo-radykalnym Bejtar[2]. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim, które ukończył w 1935[3]. W 1938 został przywódcą Bejtaru w Polsce[3]. Koncentrował się na szkoleniach wojskowych (organizowanych nieoficjalnie przez rząd II RP), przygotowując siły do walki zbrojnej w Palestynie o utworzenie państwa żydowskiego, przeciwko Arabom i Brytyjczykom[4][5][6].

II wojna światowa

Po agresji Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 uciekł do Wilna[3], które po krótkiej okupacji przez Armię Czerwoną zostało w październiku 1939 przekazane przez ZSRR Litwie. Po okupacji Litwy przez Armię Czerwoną 15 czerwca 1940 i jej aneksji przez ZSRR 3 sierpnia 1940 został aresztowany przez NKWD, przetrzymywany w więzieniu na Łukiszkach w Wilnie i skazany na osiem lat łagru na Syberii[3]. Zwolniony w 1942 r. na mocy układu Sikorski-Majski wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (Armii Andersa)[3]. Jej dowódca, generał Anders, latem 1942 ewakuował polskich żołnierzy z ZSRR do Iranu.

Jako kapral podchorąży Armii Polskiej na Wschodzie przybył do Palestyny. W Palestynie kilkuset żydowskich żołnierzy zdezerterowało, za cichym przyzwoleniem polskiego dowództwa[7], by zasilić w przeważającej mierze kadry podziemia wojskowego Hagany. W odróżnieniu od nich Begin przed odejściem z Armii Andersa uzyskał zwolnienie z przysięgi wojskowej[8], a dopiero następnie wstąpił w struktury Irgunu i stanął na ich czele.

W Izraelu

W walce o utworzenie państwa żydowskiego Begin był zwolennikiem stosowania terroru. Brał m.in. udział w przygotowywaniu zamachu na Hotel Króla Dawida w Jerozolimie, w którym 26 lipca 1946 zginęło 91 osób (41 Palestyńczyków, 28 Brytyjczyków, 17 Żydów, 2 Ormian oraz Rosjanin, Grek i Egipcjanin). 27 kwietnia 1947 na jego rozkaz, w odwecie za wykonanie wyroku śmierci na członkach Irgunu, terroryści powiesili dwóch porwanych żołnierzy brytyjskich, co wywołało antysemickie zamieszki w Wielkiej Brytanii. Radykalna postawa Begina doprowadziła go do konfliktu z większością liderów ruchu syjonistycznego. Jest obarczany odpowiedzialnością za masakrę ludności palestyńskiej w Dajr Jasin w dniach 9–11 kwietnia 1948, gdzie zginęło od 107 do 120 Palestyńczyków. Informacje o masakrze były jednym z powodów masowego exodusu Palestyńczyków (ok. 750 000 uchodźców) ze spornych terytoriów. W tym okresie Begin był najbardziej poszukiwanym człowiekiem w Palestynie, żył pod kilkoma przybranymi nazwiskami, często zapuszczając brodę.

Po powstaniu państwa Izrael w maju 1948 Begin rozpoczął karierę polityczną. Założył partię Herut (Wolność) i został jej pierwszym przewodniczącym. Begin był charyzmatycznym liderem prawicowej opozycji, często występującym w parlamencie i na publicznych demonstracjach.

W latach 50. był przywódcą ruchu sprzeciwiającego się przyjęciu reparacji od Niemiec. Według Eliezera Sudita, współorganizatora nieudanego zamachu na Konrada Adenauera w 1952, zaangażowany w ten spisek był również Begin. Śmierć kanclerza RFN miała w założeniu storpedować negocjacje porozumienia o odszkodowaniach za Holocaust[9]. Po Kampanii Sueskiej z 1956 przeciwstawiał się wycofaniu Izraela z Półwyspu Synaj. W 1965 Herut i Partia Liberalna zjednoczyły się, tworząc partię Gahal pod przywództwem Begina. Podczas wojny sześciodniowej w czerwcu 1967, Gahal dołączył do rządu jedności narodowej, zaś Begin po raz pierwszy wszedł do rządu na stanowisku ministra bez teki, pełniąc tę funkcję do sierpnia 1970[3].

Później w połączeniu z innymi ugrupowaniami prawicowymi Gahal przerodził się w prawicowy blok Likud (Jedność), z ramienia którego Begin objął 20 czerwca 1977 urząd premiera[3]. W polityce wewnętrznej wspierał żydowskie osadnictwo na terytoriach okupowanych (tzw. Samaria i Judea), prowadząc m.in. kampanie na rzecz powrotu do Izraela Żydów rosyjskich i etiopskich.

Przeszedł do historii wraz z prezydentem Anwarem Sadatem jako negocjator izraelsko-egipskiego traktatu pokojowego w 1979. Obaj przywódcy za doprowadzenie do podpisania porozumienia otrzymali Pokojową Nagrodę Nobla (16 grudnia 1978). W rezultacie zawartych porozumień, na wiosnę 1982 Begin przeprowadził ewakuację Półwyspu Synaj[3].

W czerwcu 1981 podjął kontrowersyjną decyzję o zbombardowaniu przez izraelskie lotnictwo wojskowe irackiego ośrodka nuklearnego w Osirak, w pobliżu Bagdadu, mimo sprzeciwu m.in. lewicowej opozycji z Szimonem Peresem na czele.

Przez cały okres swoich rządów Begin był zwolennikiem zwalczania OWP. W ramach tych działań w 1978 izraelska armia przeprowadziła operację „Litani”, a w 1982 rozpoczęła inwazję zbrojną na Liban. W miarę narastania strat w izraelskich siłach zbrojnych oraz pod wpływem wydarzeń w obozach Sabra i Szatila, za które Begina obarczono odpowiedzialnością polityczną, nasiliły się protesty społeczeństwa izraelskiego przeciwko jego rządowi.

15 września 1983 Begin ustąpił z urzędu premiera i wycofał się z życia politycznego. Przyczyną był pogarszający się stan zdrowia. Cierpiał na cukrzycę i chorobę serca[10]. Po śmierci żony popadł w depresję i opuszczał mieszkanie głównie w celu odwiedzenia jej grobu[10]. Następnie pisał publikacje o współczesnej historii Izraela oraz wspomnienia z ZSRR (m.in. wydany w Polsce „Czas białych nocy”).

Zmarł 9 marca 1992 w Tel Awiwie.

Życie prywatne

Od 29 maja 1939 żonaty z Alizą Arnold. Miał z nią syna – Ze’ewa (również polityka) i dwie córki[10].

Upamiętnienie

W Izraelu upamiętniają Begina m.in. ulice jego imienia w Tel Awiwie, Ramat ha-Szaron, Ramat Ganie czy Sederot[11] Menahem Begin – zachodnia obwodnica Jerozolimy. W Jerozolimie także mieści się Centrum Pamięci Menahema Begina[12].

W Polsce znajduje się tablica pamiątkowa w holu Auditorium Maximum Uniwersytetu Warszawskiego (2001)[13] oraz informacja na tablicy MSI umieszczonej na fasadzie gmachu Dawnego Żydowskiego Domu Akademickiego, gdzie jako student Wydziału Prawa UW mieszkał Menachem Begin[14].

W filmie Atak na Entebbe w reżyserii Irvina Kershnera w rolę Begina wcielił się David Opatoshu[15].

Zobacz też

Uwagi

  1. Zdarza się, że przypisuje mu się imię i nazwisko Mieczysław Biegun. Jednak ani jego biografowie (Eric Silver, Avi Shilon, Ofer Grosbard, Daniel Gordis), ani jego teczka z Uniwersytetu Warszawskiego sprawdzana przez dr. Piotra Gontarczyka tego nie potwierdzają. W wykazie wykładów i ćwiczeń z roku 1931, gdy rozpoczął studia, figuruje jako Menachem Begin. Podobnie w II Sprawozdaniu Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Romualda Traugutta w Brześciu nad Bugiem za rok szkolny 1929–1939. Za: Jan Kociszewski, Phillip Earl Steele, Menachem Begin. Polak „urodzony w Jerozolimie”, w: Rzeczpospolita Plus Minus nr 276, 2021-11-26.

Przypisy

  1. Menachem Begin – z Armii Andersa do walki o państwo Izrael. sww.w.szu.pl. [dostęp 2018-05-13]. (pol.).
  2. Hanna Węgrzynek: Begin Menachem w Żydzi Polscy. Historie niezwykłe. Warszawa: Demart, 2010, s. 29. ISBN 978-83-7427-392-3.
  3. a b c d e f g h Menachem Begin, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2018-05-13] (ang.).
  4. Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. Jerzy Tomaszewski (red.). Warszawa: Cyklady, 2001, s. 34. ISBN 83-86-85958-X.
  5. „Betar” – film dok., reż. Robert Kaczmarek, scen. Piotr Gontarczyk.
  6. Jarosław Sołtys: Sanacyjna Polska pomagała syjonistom. 2004-12-14. [dostęp 2012-05-16].
  7. Generał Władysław Anders wydał polskiej żandarmerii poufny rozkaz nieścigania zbiegów.
  8. Stefan Korboński: Żydzi w czasie okupacji. [dostęp 2009-01-16]. (pol.).
  9. Zabić kanclerza RFN, „Gazeta Wyborcza”, 13 czerwca 2006 [dostęp 2020-05-06].
  10. a b c Menachem Begin, Prime Minister (1913–1992). biography.com. [dostęp 2018-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-14)]. (ang.).
  11. Bulwar.
  12. The Menachem Begin Heritage Center.
  13. Tablica upamiętniająca Menachema Begina (ul. Krakowskie Przedmieście 26/28).
  14. Michał Pilich: Warszawska Praga. Przewodnik. Warszawa: Fundacja Centrum Europy, 2005, s. 47. ISBN 83-9223305-7-9.
  15. Atak na Entebbe w bazie IMDb (ang.)

Bibliografia

Galeria

Media użyte na tej stronie

NobelP2.png
Alfred Nobel from public domain photo, in circle. (Photo taken 1896 or earlier).
Irgun logo.jpg
Logo of Irgoun. Detail of a photograph of plaque next to location of the Etzel (אצ"ל) headquarters, Suzanne Dellal center, Neve Tzedek, Tel Aviv, Israel.
(BOTTOM) MENAHEM BEGIN IN POLISH ARMY UNIFORM OF GEN. ANDERS FORCES WITH WIFE ALIZA AND DAVID YUTAN. (TOP) MOSHE STEIN AND ISRAEL EPSTEIN. (JABOTINSKYD705-078.jpg
(BOTTOM) MENAHEM BEGIN IN POLISH ARMY UNIFORM OF GEN. ANDERS FORCES WITH WIFE ALIZA AND DAVID YUTAN. (TOP) MOSHE STEIN AND ISRAEL EPSTEIN. (JABOTINSKY INST.) מנחם בגין במדי הצבא הפולני, עם רעייתו עליזה, דוד יוטן, משה שטיין וישראל אפשטיין.
Menachem Begin in September 1940.jpg
Picture from the arrest of Menachem Begin in September 1940 by the NKVD (the picture was located in KGB archives).
Nobel prize medal.svg
Autor: User:Gusme (it:Utente:Gusme), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Vector image of the Nobel prize medal
Menachem Begin, Andrews AFB, 1978.JPG
Israeli Prime Minister Menachem Begin delivers an address upon his arrival in the US for a state visit. Location: Andrews Air Force Base, Maryland.
ZEEV JABOTINSKY (BOTTOM R) MEETING WITH BETAR LEADERS IN WARSAW. BOTTOM LEFT MENAHEM BEGIN. זאב ז'בוטינסקי נפגש עם מנהיגי בית"ר בורשה, פולין. משמאל למD705-081.jpg
ZEEV JABOTINSKY (BOTTOM R) MEETING WITH BETAR LEADERS IN WARSAW. BOTTOM LEFT MENAHEM BEGIN. זאב ז'בוטינסקי נפגש עם מנהיגי בית"ר בורשה, פולין. משמאל למטה, מנחם בגין.
Zionism-template.png
Autor: , Licencja: CC-BY-SA-3.0
Theodor_HerzlFlag of Israel (pleas avoid use it in an abusive manner) Author: MathKnight Flag-of-Israel(boxed).png
He-Menachem Begin.ogg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Itamar~commonswiki (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY 2.5
Menachem Begin, Hebrew Pronounciation, recorded and uploaded by Itamar
Menachem Begin při projevu v srpnu 1948.jpg
Menachem Begin při veřejném projevu
Menachem Begin signature.svg
Menachem Begin's signature
MENAHEM BEGIN IN POLISH ARMY UNIFORM WITH WIFE ALIZA IN TEL-AVIV. COURTESY JABOTINSKY INSTITUTE. מנחם בגין במדי הצבא הפולני עם רעייתו עליזה , בתל אביבD705-085.jpg
MENAHEM BEGIN IN POLISH ARMY UNIFORM WITH WIFE ALIZA IN TEL-AVIV. COURTESY JABOTINSKY INSTITUTE. מנחם בגין במדי הצבא הפולני עם רעייתו עליזה , בתל אביב.
Tablica pamiątkowa Menachem Begin Auditorium Maximum UW.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Tablica upamiętniająca Menachema Begina w holu Auditorium Maximum UW w Warszawie