Mięsak Kaposiego

Mięsak Kaposiego
Kaposi sarcoma
Ilustracja
Mięsak Kaposiego
ICD-10C46
C46.0Mięsak Kaposiego skóry
C46.1Mięsak Kaposiego tkanki miękkiej
C46.2Mięsak Kaposiego podniebienia
C46.3Mięsak Kaposiego węzłów chłonnych
C46.7Mięsak Kaposiego innych umiejscowień
C46.8Mięsak Kaposiego licznych narządów
C46.9Mięsak Kaposiego, nie określony

Mięsak Kaposiegomięsak tkanek miękkich pochodzenia naczyniowego zaliczany do nowotworów o granicznej złośliwości rzadko przerzutujących. Klinicznie wyróżnia się postać klasyczną dotyczącą starszych mężczyzn regionu basenu Morza Śródziemnego oraz – w Europie Środkowej – postać związaną z AIDS, postać endemiczną występującą w Afryce Środkowej i Wschodniej oraz postać jatrogenną związaną z immunosupresją. Choroba przebiega w trzech stadiach, początkowo zmiany nowotworowe przybierają formę czerwononiebieskich, fioletowych, ciemnobrązowych plamek przekształcających się w blaszki, a następnie w guzki[1].

Rozpoznanie mięsaka Kaposiego często jest stawiane na podstawie charakterystycznego obrazu klinicznego, ale ostateczne rozpoznanie wymaga badania histopatologicznego materiału pobranego drogą biopsji[2].

Leczenie mięsaka Kaposiego ma na celu poprawę i kontrolę objawów wywoływanych przez chorobę oraz zapobiegnięcie progresji nowotworu. W leczeniu miejscowym stosuje się metody chirurgiczne oraz radioterapię. W przypadku szybkiej progresji choroby czy zajęcia narządów wewnętrznych stosuje się chemioterapię opartą na liposomalnej doksorubicynie lub teksanach. U chorych z postacią związaną z AIDS konieczne jest wdrożenie intensywnej terapii antyretrowirusowej (HAART)[3].

Postacie kliniczne mięsaka Kaposiego

Mięsak Kaposiego u chorego zakażonego HIV
Mięsak Kaposiego w obrębie kończyny górnej pod postacią plamek i grudek
Mięsak Kaposiego w obrębie jamy ustnej. Zmiany w obrębie jamy ustnej często występują w postaci związanej z AIDS
Postać klasyczna mięsaka Kaposiego. Typowo zmiany w dystalnych częściach kończyn dolnych

Wyróżnia się cztery postacie kliniczno-epidemiologiczne choroby: postać klasyczną, postać związaną z AIDS, postać endemiczną i postać jatrogenną.

Postać klasyczna (sporadyczna, przewlekła)

Postać klasyczna mięsaka Kaposiego w zdecydowanej większości przypadków dotyczy starszych mężczyzn, głównie w szóstej i siódmej dekadzie życia[4]. Występuje 10–15 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet[5]. Choroba najczęściej występuje u Żydów Aszkenazyjskich w Europie Środkowej oraz w regionie basenu Morza Śródziemnego[6][7][5][3].

Choroba początkowo manifestuje się jako liczne, drobne zmiany skórne pojawiające się w dystalnej części kończyn dolnych. Czasem zmiany są obecne w obrębie dystalnej części kończyn górnych, a rzadko wyłącznie w obrębie trzewi bez obecności zmian skórnych[4]. Zmiany przybierają formę fioletowych, czerwononiebieskich lub ciemnobrązowych plamek, blaszek czy grudek. Zmiany mogą ulegać owrzodzeniu, może występować obrzęk zajętej kończyny[8]. Wielkość zmian ulega powolnemu powiększaniu, następnie zlewaniu, również liczba zmian ulega zwiększeniu poprzez proksymalne szerzenie się choroby[4]. Typowo przebieg choroby jest powolny i indolentny[4][5]. Rzadziej obserwuje się postać o piorunującym przebiegu z szybkim rozwojem rozsianych zmian w obrębie skóry, błon śluzowych i narządów wewnętrznych[5]. Postaci klasycznej towarzyszy zwiększone ryzyko współwystępowania drugiego niezależnego nowotworu[5][9].

Postać związana z AIDS (epidemiczna)

Zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS) spowodowany przez zakażenie HIV wiąże się ze znacznym upośledzeniem odporności i w konsekwencji zakażeniami oportunistycznymi oraz zwiększonym ryzykiem rozwoju nowotworów. Historycznie, przed opracowaniem intensywnej terapii antyretrowirusowej (HAART), w przebiegu AIDS 30% chorych rozwijało mięsaka Kaposiego[10]. Mięsak Kaposiego jest wczesnym objawem AIDS (chorobą wskaźnikową) i u 30% chorych na AIDS jest pierwszą manifestacją tego zespołu[11][12].

Ryzyko rozwoju mięsaka Kaposiego jest większe u homoseksualnych mężczyzn niż w innych populacjach kluczowych. Szacuje się, że 40–50% homoseksualnych zakażonych mężczyzn rozwija mięsaka Kaposiego[10][13][5][14], podczas gdy w pozostałych grupach epidemiologicznych takie ryzyko nie przekracza 5%, a u chorych zakażonych drogą transfuzji skażonej krwi choroba jest wyjątkowo rzadka[10]. Ocenia się, że AIDS aż 20 000 razy zwiększa ryzyko zachorowania na mięsaka Kaposiego[15].

Postać typowo manifestuje się poprzez obecność licznych, drobnych, różowych plamek, które następnie przybierają formę niebiesko-fioletowych grudek. Zmiany mogą występować w dowolnej lokalizacji skóry, błon śluzowych oraz narządów wewnętrznych[10]. W badaniach autopsyjnych w mięsaku Kaposiego związanym z AIDS najczęstszymi lokalizacjami narządowymi były węzły chłonne (72%), płuca (51%), przewód pokarmowy (48%), wątroba (34%) oraz śledziona (27%)[16][5]. Ponadto w obrazie choroby obok zmian typowych dla mięsaka Kaposiego występują zakażenia oportunistyczne oraz inne choroby typowe dla AIDS[10].

Postać endemiczna

Postać endemiczna występuje w Afryce Środkowej i Wschodniej[5]. Postać dotyczy osób młodszych niż postać klasyczna, występuje głównie u mężczyzn w młodym i średnim wieku oraz u dzieci[3]. Obecnie wobec pandemii zakażenia HIV w Afryce postać jest trudna do odróżnienia od postaci związanej z zakażeniem HIV[4]. Wyróżnia się kilka wariantów postaci endemicznej: łagodna węzłowa, agresywna lokalnie, rozsiana oraz dziecięca z limfadenopatią[5]. Warianty mogą przypominać postać klasyczną albo progresję postaci związanej z HIV. Postać dziecięca charakteryzuje się zajęciem węzłów chłonnych, czasem ślinianek, zwykle bez lub wyłącznie z niewielkimi zmianami skórnymi[4]. Z postacią endemiczną wiąże się zwiększone ryzyko występowania nowotworów limfoproliferacyjnych[5][17].

Postać jatrogenna

Postać jatrogenna jest powikłaniem immunosupresji koniecznej u biorców przeszczepów narządów litych[5][3][10]. Przeszczep wiąże się z 400–500-krotnym zwiększeniem ryzyka rozwoju mięsaka Kaposiego[18][7]. Przebieg jatrogennego mięsaka Kaposiego jest zróżnicowany[3]. Choroba może obejmować rozsiane zajęcie skóry, błon śluzowych oraz narządów wewnętrznych. W większości przypadków choroba wiąże się z reaktywacją zakażenia wirusem mięsaka Kaposiego (KSHV, HHV-8)[19].

Epidemiologia

Mięsak Kaposiego w populacji światowej nie jest częstym nowotworem[20]. W 2012 roku na całym świecie rozpoznano blisko 44 000 nowych przypadków mięsaka Kaposiego i zanotowano niemal 27 000 zgonów[20][21]. W krajach rozwiniętych stwierdzono jedynie 3300 przypadków chorych. Aż 85% przypadków rozpoznano w Afryce. Stwierdza się dwukrotnie wyższą zapadalność na ten nowotwór u mężczyzn niż u kobiet[20]. W badaniu RARECARE roczna zapadalność na mięsaka Kaposiego w Europie wynosiła 0,3 na 100 000, ale w Europie Południowej była ona większa i wynosiła ona 0,8 na 100 000[22]. W Polsce w 2010 roku zanotowano 22 przypadki tego nowotworu u mężczyzn i 9 przypadków u kobiet[23].

Cztery postacie kliniczne znacznie różnią się pod względem epidemiologii. Postać klasyczna jest stosunkowo rzadką chorobą. Występuje głównie u mężczyzn w średnim i starszym wieku, pomiędzy 50. a 80. rokiem życia[5], szczyt zapadalności przypada na szóstą i siódmą dekadę życia[4]. Występuje 10–15 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet[5]. Choroba jest rozpowszechniona w niektórych częściach świata i najczęściej występuje przede wszystkim u Żydów Aszkenazyjskich w Europie Środkowej oraz w regionie basenu Morza Śródziemnego[6][7][5][3]. Postać klasyczna mięsaka Kaposiego najbardziej jest rozpowszechniona we Włoszech, Grecji, Turcji i Izraelu[7]. Zapadalność na postać klasyczną w basenie Morza Śródziemnego jest dziesięciokrotnie wyższa niż w Stanach Zjednoczonych[7]. We Włoszech zapadalność u mężczyzn jest oceniana na 1,0 przypadek na 100 000, przy czym na Sardynii zapadalność była znacznie większa i wynosiła 4,7 na 100 000[24][7], z kolei w Izraelu zapadalność u mężczyzn wynosi około 2,07 przypadków na 100 000[25][7].

Mięsak Kaposiego wraz z chłoniakami nieziarniczymi należy do najczęstszych nowotworów związanych z AIDS[26] i około 30% nieleczonych chorych zakażonych HIV rozwija tego mięsaka[10]. Przed pandemią zakażenia HIV mięsak Kaposiego, poza obszarami basenu Morza Śródziemnego, Europy Wschodniej oraz Afryki Subsaharyjskiej był bardzo rzadką chorobą[27][28]. Pandemia AIDS znacząco wpłynęła na epidemiologię mięsaka Kaposiego, wielokrotnie zwiększając częstość jego występowania w częściach świata o wysokiej zapadalności na HIV i występowania AIDS[26][29]. W regionach typowych dla postaci klasycznej, takich jak Włochy, u osób poniżej 50. roku życia zaobserwowano kilkukrotne zwiększenie zapadalności na mięsaka Kaposiego, z kolei u osób powyżej 50. roku życia nie stwierdzono istotnej zmiany zapadalności[7]. Od lat 80. do połowy lat 90. w związku ze wzrostem liczby przypadków AIDS obserwowano systematyczny wzrost zapadalności na mięsaka Kaposiego[7][30] i na te lata przypadał szczyt zapadalności na ten nowotwór[30]. Wprowadzenie do leczenia AIDS skutecznej terapii antyretrowirusowej w latach 90. spowodowało znaczne zmniejszenie zapadalności na mięsaka Kaposiego[31][27][32] i pomogło obniżyć liczbę nowych przypadków o 60–70%[26]. W badaniu z 2003 roku opisano spadek zapadalności na mięsaka Kaposiego z 30 rozpoznań na 1000 osobo-lat do 0,03 na 1000 osobo-lat[33][7].

Postać endemiczna występuje w Afryce Subsaharyjskiej, choroba pojawia się u mężczyzn w młodym i średnim wieku oraz u dzieci[3]. Częstość występowania postaci jatrogennej zależy od rozpowszechnienia zakażenia KSHV (HHV-8) i najczęściej jest rozpoznawana w obrębie Afryki Subsaharyjskiej, basenu Morza Śródziemnego oraz Karaibów[19].

Obraz kliniczny

Mięsak Kaposiego, zmiana w obrębie płuca
Mięsak Kaposiego w jamie ustnej u chorego z AIDS

Mięsak Kaposiego objawia się wieloogniskowymi zmianami w obrębie skóry, może również pojawiać się w zakresie błon śluzowych, węzłów chłonnych oraz narządów wewnętrznych[7].

Choroba może przybrać przebieg od postaci indolentnej i ograniczonej do jednej lokalizacji skórnej do agresywnej, szybko postępującej z rozsianymi zmianami skórnymi i zajęciem trzewi[7]. Początkowo zmiany skórne mogą przybierać formę czerwononiebieskich, fioletowych, ciemnobrązowych plamek, które następnie ulegają przekształceniu w grudki, guzki lub blaszki[1][34][35]. Zmiany wykazują zróżnicowaną wielkość i morfologię[34]. W postaci klasycznej drobne zmiany skórne są zlokalizowane w dystalnej części kończyn dolnych, z kolei w postaci związanej z AIDS zmiany są drobne, mogą pojawiać się w dowolnej lokalizacji, zajmując błony śluzowe i nierzadko również narządy wewnętrzne[36][10]. Guzki wykazują tendencję do kopulastego powiększania się[7]. Zmiany mogą ulegać owrzodzeniu, mogą prezentować wyraźny wzrost egzofityczny, przypominając róg skórny, naciekać niżej położone tkanki oraz powodować obrzęk limfatyczny[3].

W pozaskórnym mięsaku Kaposiego zmiany obserwuje się w obrębie błon śluzowych, w narządach wewnętrznych oraz węzłach chłonnych. Zmiany narządowe najczęściej stwierdza się w przewodzie pokarmowym, wątrobie, płucach oraz sercu[7], ale mogą występować w dowolnej lokalizacji[3]. Zajęcie narządów wewnętrznych oraz węzłów chłonnych może przebiegać bez obecności choroby w zakresie skóry[6][37].

Zmiany w obrębie głowy i szyi przed pandemią AIDS były rzadkie[38]. Obecnie zmiany w obrębie skóry i błon śluzowych okolicy głowy i szyi dotyczą przede wszystkim chorych na AIDS, u których jest to jedna z najczęstszych lokalizacji zmian w przebiegu mięsaka Kaposiego[5][39]. U blisko 70% chorych na mięsaka Kaposiego związanego z AIDS stwierdza się wykwity w zakresie skóry twarzy, skalpu i szyi, a u blisko 60% w obrębie jamy ustnej, jamy nosowej, gardła i krtani[5]. U 13% stwierdza się powiększone węzły chłonne tej okolicy[5]. Rzadko stwierdza się zmiany w spojówkach, gruczołach łzowych, śliniankach, migdałkach i mięśniu żwaczu[5]. Zmiany zwykle są bezobjawowe, ale mogą powodować ból, krwawienie, ulegać owrzodzeniu, wtórnym zakażeniom oraz wywoływać objawy poprzez ucisk innych struktur[5][37].

Zajęcie przewodu pokarmowego jest najczęstszą lokalizacją narządową mięsaka Kaposiego. Zmiany mogą pojawiać się w dowolnym odcinku układu pokarmowego, choć najczęściej stwierdza się je w dwunastnicy[5]. Mięsak może przebiegać bezobjawowo, ale może doprowadzić do krwawienia z przewodu pokarmowego, nudności, wymiotów, niedrożności przewodu pokarmowego, niedrożności dróg żółciowych, wgłobienia, perforacji, utraty masy ciała, biegunki i enteropatii z utratą białek[5]. Zmiany w wątrobie i śledzionie mogą prowadzić do powiększenia wątroby i śledziony[5][37].

Zmiany w obrębie układu oddechowego, w tym płuc, manifestują się kaszlem, krwiopluciem, krwotokiem, dusznością, bólem w klatce piersiowej oraz gorączką[5][37]. Zajęcie płuc stanowi istotną przyczynę zgonów w następstwie zniszczenia miąższu płuc i niewydolności oddechowej, zamknięcia dróg oddechowych lub krwotoku, najczęściej w konsekwencji powikłań infekcyjnych wtórnych do zmian w drogach oddechowych[5]. Obecność zmian w opłucnej może być przyczyną wysięku do jamy opłucnej[40].

Zmiany w sercu, pomimo że dotyczą 28% chorych z mięsakiem Kaposiego związanego z AIDS, rzadko są na tyle rozległe, by powodować objawy kliniczne[5].

Histopatologia

Mięsak Kaposiego, okres plamisty – obraz mikroskopowy
Mięsak Kaposiego, okres tarczkowy
Mięsak Kaposiego, okres guzka
Mięsak Kaposiego, okres guzka
Mięsak Kaposiego. Widoczne nieprawidłowe drobne naczynia oraz komórki wrzecionowate

Makroskopowo zmiany przyjmują formę niebieskoczerwonych plamek, przekształcających się w grudki, guzki lub blaszki[1][34][7]. Wielkość zmian waha się od kilku milimetrów do kilku centymetrów[6][1].

Obraz mikroskopowy wszystkich typów klinicznych mięsaka Kaposiego nie różni się[10][6]. Guz jest zbudowany z dobrze wykształconych przestrzeni naczyniowych oraz komórek śródbłonka pozostających w różnych wzajemnych proporcjach[1]. Okres plamisty, tarczkowy i guzkowy stanowią pewny następujący po sobie ciąg zmian morfologicznych i w większych bioptatach poszczególne etapy mogą współwystępować ze sobą[41].

Okres plamisty jest najwcześniejszym stadium rozwoju mięsaka Kaposiego. W obrazie mikroskopowym charakterystyczna jest obecność proliferacji nieprawidłowych drobnych naczyń wokół większych ektatycznych naczyń lub w pobliżu przydatków skóry[10][1][3]. Zmiany występują w górnej części skóry właściwej, mogą sięgać do warstwy siatkowatej skóry właściwej[1]. Przestrzenie naczyniowe cechują się nieregularnym, postrzępionym lub szczelinowatym światłem[42][41]. Wyścielające przestrzenie naczyniowe komórki są spłaszczone lub bardziej owalne z niewielką atypią[42]. Wcześniej istniejące natywne naczynia mogą być wpuklone do światła ektatycznych nowotworowych naczyń[42][41]. Może być widoczny naciek z limfocytów i komórek plazmatycznych, wynaczynione erytrocyty oraz makrofagi przeładowane hemosyderyną[3].

Okres tarczkowy jest następstwem wzrostu prowadzącego do uniesienia zmiany. Zmiany widoczne w etapie plamki stają się bardziej zaznaczone[42]. Naciek mięsaka jest bardziej rozlany[41]. W tym etapie mięsak obejmuje całą grubość skóry właściwej i może sięgać do tkanki podskórnej[10]. Proliferacja naczyń z obecnością postrzępionych przestrzeni naczyniowych staje się bardziej rozległa[42], bardziej widoczny jest naciek zapalny[42]. Obecny jest komponent komórek wrzecionowatych, który początkowo jest obecny wokół proliferujących naczyń[10].

W okresie guzka narasta proliferacja komórek wrzecionowatych[43], zmiany stają się bardziej komórkowe[41]. Ogniska komórek wrzecionowatych z czasem ulegają połączeniu, tworząc dobrze ograniczone guzki, zbudowane z przecinających się pęczków komórek wrzecionowatych z licznymi szczelinowatymi przestrzeniami zawierającymi erytrocyty[10][42]. Komórki wykazują łagodną atypię, występuje tylko niewielka liczba figur mitotycznych, pleomorfizm nie jest obecny[10][42][41]. W części obwodowej zmiany widoczne są ektatycznie poszerzone naczynia, złogi hemosyderyny oraz obecność nacieku zapalnego[10]. Charakterystyczną cechą jest obecność bezbarwnych szklistych złogów w obrębie i poza komórkami wrzecionowatymi, które mogą być zniszczonymi erytrocytami[10][42]. Duże zmiany guzkowe często ulegają owrzodzeniu[41].

Obecnie wyróżnia się wariant hiperkeratotyczny, keloidalny, teleangiektatyczny, pęcherzowy oraz wariant z towarzyszącymi wylewami naczyniowymi[44]. Wariant hiperkeratotyczny cechuje się nadmiernym rogowaceniem i brodawkowaniem skóry pokrywającej ogniska mięsaka Kaposiego[44]. Postać jest związana z obrzękiem limfatycznym w przebiegu mięsaka Kaposiego[41]. Postać keloidalna występuje wyjątkowo rzadko, charakteryzuje się obecnością twardych, gumowatych zmian[41]. W postaci z towarzyszącymi wylewami naczyniowymi proliferacji ze zmianami nowotworowymi współistnieją rozległe wynaczynienia[41]. W starszej literaturze wyróżnia się również wariant anaplastyczny oraz przypominający obrzęk limfatyczny[41][44]. Wariant anaplastyczny (pleomorficzny) cechuje się zaznaczonym pleomorfizmem, większą liczbą mitoz, możliwością obecności atypowych mitoz oraz ognisk martwicy. Klinicznie przekłada się to na większą agresywność lokalną, głębszą inwazję oraz zdolnością do wytwarzania przerzutów[41].

W około 90% przypadków mięsaka Kaposiego stwierdza się dodatnią reakcję dla LANA-1 (latency-associated nuclear antigen) będącego białkiem wirusowym KSHV (HHV-8)[45][46][47]. Reakcja na ten antygen jest negatywna dla innych nowotworów naczyniowych[10]. Oznaczenie antygenu LANA-1 jest przydatne w diagnostyce wczesnych przypadków mięsaka Kaposiego przede wszystkim u chorych na AIDS oraz w diagnostyce różnicowej w celu wykluczenia naczyniakomięsaka[10]. W mięsaku Kaposiego stwierdza się dodatnią reakcję dla CD31, CD34[3], VEGFR-3 oraz D2-40[10].

Etiologia

Transformacja nowotworowa jest wieloetapowym procesem, w którym musi dojść do zwiększenia zdolności do proliferacji, oporności na apoptozę oraz wytworzenia odpowiedniego mikrośrodowiska. W patogenezie choroby kluczowa jest infekcja wirusem KSHV, która jednak nie jest zjawiskiem wystarczającym do transformacji nowotworowej[48]. Kofaktorem niezbędnym do indukcji mięsaka Kaposiego jest przede wszystkim zakażenie HIV i rozwój AIDS[49].

Pochodzenie nowotworu

Badania sugerują, że mięsak Kaposiego wywodzi się z komórki śródbłonka naczyń limfatycznych. Komórki wykazują ekspresję LYVE-1, D2-40 i VEGFR-3, które są swoiste dla śródbłonka naczyń limfatycznych. Mięsaka Kaposiego nie stwierdza się w obszarach pozbawionych naczyń limfatycznych takich jak mózg. Z drugiej strony obecne są markery śródbłonka naczyniowego w tym czynnik von Willebranda i PAL-E[48]. Również profil ekspresji genów bardziej przemawia za pochodzeniem nowotworu z komórek śródbłonka naczyń limfatycznych, a zakażenie KSHV może wpływać na zmianę profilu ekspresji genów bardziej typowego dla komórek śródbłonka naczyniowego[50].

Niedobory immunologiczne

Ryzyko rozwoju mięsaka Kaposiego jest ściśle związane z występowaniem niedoborów immunologicznych. Spadek liczby limfocytów CD4+ zwiększa ryzyko rozwoju mięsaka Kaposiego zarówno w przebiegu zakażenia HIV[51][52], jak i podtypu klasycznego[53][52]. Wykazano, że u chorych zakażonych HIV rozwijających mięsaka Kaposiego swoista odpowiedź immunologiczna zależna od limfocytów CD4+ przeciw KSHV jest zmniejszona w porównaniu do chorych zakażonych HIV bez mięsaka Kaposiego[54][52], a wprowadzenie leczenia antyretrowirusowego wiąże się ze wzrostem liczby limfocytów CD4+ oraz poprawą swoistej odpowiedzi przeciw KSHV[55][52]. Również lokalny niedobór odporności może sprzyjać rozwojowi mięsaka Kaposiego. W regionach występowania postaci endemicznej stwierdzono związek choroby z występowania słoniowacizny niezwiązanej z filariami oraz chodzeniem boso przez rolników po ziemi zawierającej glinkę wulkaniczną. Zaburzenie odpływu chłonki sprzyja lokalnemu osłabieniu odpowiedzi immunologicznej[56].

Rola infekcji KSHV (HHV-8)

Patogeneza mięsaka Kaposiego jest ściśle powiązana z zakażeniem wirusem KSHV (HHV-8). Sekwencje DNA wirusa KSHV są obecne w ponad 90% przypadków mięsaka Kaposiego, także tych niezwiązanych z zakażeniem HIV[57][58]. Wiadomo, że zakażenie KSHV wyprzedza rozwój mięsaka Kaposiego[59]. Pośrednio za rolą tego wirusa przemawiają dane epidemiologiczne, ponieważ obszary o największej zapadalności na KSHV pokrywa się z obszarem o najwyższej zapadalności na postać klasyczną postać mięsaka Kaposiego, z kolei w obszarach o niskiej zapadalności na KSHV również zapadalność na postać klasyczną mięsaka Kaposiego pozostaje niska[60][61][62]. Również częstsze występowania mięsaka Kaposiego u homoseksualnych mężczyzn chorych na AIDS jest powiązane z epidemiologią z KSHV, którego zakażenie jest częściej obserwowane u homoseksualnych mężczyzn oraz w innych grupach ryzyka zakażenia HIV niż w populacji ogólnej[63][48][64][65][60]. Z drugiej strony większość zakażonych KSHV nie rozwija mięsaka Kaposiego, zatem sam wirus nie jest wystarczającym czynnikiem do rozwoju tego nowotworu[60]. Znaczne zwiększenie ryzyka rozwoju mięsaka Kaposiego u zakażonych HIV oraz spadek tego ryzyka po włączeniu skutecznego leczenia antyretrowirusowego sugeruje, że jest on głównym kofaktorem prowadzącym do tego nowotworu[60].

Patogeneza rozwoju mięsaka Kaposiego w następstwie zakażenia KSHV jest związane z wytwarzaniem przez tego wirusa licznych białek stymulujących proliferację i hamujących apoptozę[66]. Część genów wirusa ulega stałej ekspresji również w fazie zakażenia latentnego. Jednym z takich genów jest gen LAMA, który pełni kluczową funkcję w replikacji wirusa KSHV[60]. Kodowane przez ten gen białko sprzyja przeżyciu zakażonych komórek poprzez inhibicję apoptozy, a w wyniku zaburzenia funkcji białek supresorowych p53 i RB1 sprzyja transformacji nowotworowej[67][68][66][60], ponadto może wpływać na regulację stężenia β-kateniny i regulacji szlaku Wnt/β-katenina[69][60]. Rozpoznano funkcjonalny homolog cykliny D zwany v-cykliną, który może wpływać na zwiększenie oporności cdk6 na działanie inhibitorów cdk, w tym p27, jednak jego rola w patogenezie mięsaka Kaposiego nie jest jasna[60].

Obserwacje z gancyklowirem sugerują, że do rozwinięcia mięsaka Kaposiego konieczne jest występowanie cyklu litycznego[70][60]. W trakcie cyklu litycznego wytwarzane jest białko v-GPCR kodowane przez gen ORF-74. Białko poprzez homologię z receptorem IL-8 wpływa na angiogenezę, sprzyja proliferacji komórek i hamuje apoptozę[66][71]. Białko wywiera silny efekt proangiogenny w wyniku indukcji VEGF, angiogeniny i angiopoetyny[60]. vGPCR poprzez aktywację VEGF aktywuje szlak PI3K/AKT/mTOR[66][72]. Białko vFLIP wykazuje działanie onkogenne, wiążąc się z konstytutywną aktywacją szlaku NF-kB[66][73]. Poprzez wirusowy homolog IL-6 – vIL-6 – wirus wpływa na szlak JAK/STAT[66].

Utajone zakażenie KSHV nie prowadzi do transformacji nowotworowej, z kolei cykl lityczny prowadzi do efektu cytopatycznego i do odpowiedzi immunologicznej, a zatem nie może doprowadzić do transformacji nowotworowej u osób immunokompetentnych[49]. W teorii „parakrynnej onkogenezy” komórki w fazie litycznej w wyniku ekspresji genów typowych dla tej fazy, w tym vGPCR i ORF45, stymulują proliferację komórek zakażonych KSHV w fazie latentnej[49]. W teorii „nieudanych liz” komórki wykazujące ekspresję wczesnych genów fazy litycznej, ale nieulegających lizie, mogą wpływać na komórki pozostające w fazie latentencji i stymulować onkogenezę, a także powracać do fazy zakażenia utajonego ostatecznie bez ulegania lizie[49]. Oba modele mogą wyjaśniać wysoką częstość występowania mięsaka Kaposiego u zakażonych HIV, gdzie przewlekła aktywacja immunologiczna może aktywować fazy lityczną i jednocześnie w następstwie immunosupresji nie prowadzić do lizy tych komórek[49].

Rola zakażenia HIV

Patogeneza mięsaka Kaposiego związana z AIDS jest ściśle powiązana z infekcją KSHV. Kluczowym zjawiskiem jest wysoki poziom cytokin prozapalnych typu Th1 (TNF-α, IFN-γ, IL-1β i IL-6) w środowisku immunosupresji[74][75]. Wysokie stężenie cytokin prozapalnych w obrazie zakażenia HIV wpływa do aktywacji do fazy litycznej zakażenia KSHV pozostającego w fazie latentnej. Dochodzi do wzrostu rozprzestrzeniania się KSHV i promowania replikacji HIV, co dodatkowo napędza produkcję białka tat i pogorszenie zdolności do odpowiedzi immunologicznej[74][75]. Białko tat powstałe w wyniku zakażenia HIV indukuje proliferację komórek śródbłonka, ponadto może wpływać na regulację w górę ekspresji genu litycznego vGPCR wirusa KSHV[76]. Ponadto białko tat indukuje produkcję kilku metaloproteinaz, co przyczynia się do rozkładu macierzy pozakomórkowej, a w konsekwencji ułatwienia migracji oraz inwazji nowotworu[74][77][78]. MMP-2 przyczynia się do promowania wzrostu komórek śródbłonka i angiogenezy[74][77]. Związanie się białka tat z receptorami integryn α5β1 i αVβ3 zapewnia niezbędny sygnał umożliwiający proliferację w odpowiedzi na sygnały mitogenne[74].

Rozpoznanie

Podejrzenie mięsaka Kaposiego, szczególnie u chorych zakażonych HIV lub rozwijających AIDS, często jest stawiane na podstawie charakterystycznego obrazu klinicznego[2][79]. Ostateczne rozpoznawanie jest ustalane na podstawie badania histopatologicznego materiału pobranego drogą biopsji[2][79][80].

Badania obrazowe w tym tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny oraz metody endoskopowe takie jak bronchoskopia, gastroskopia i kolonoskopia pełnią funkcję pomocniczą w przypadku podejrzenia zajęcia trzewi. Nie ma konieczności poszerzania diagnostyki o badania obrazowe i endoskopowe, gdy nie ma objawów sugerujących zajęcie narządów wewnętrznych[79]. W zdjęciu rentgenowskim klatki piersiowej mięsak Kaposiego może powodować zmiany siateczkowo-guzkowe, ogniskowe obszary wzmożonej konsolidacji lub nadmiernej powietrzności, mogą być widoczne cechy wysięku do opłucnej. W tomografii komputerowej klatki piersiowej mięsak Kaposiego może być uwidoczniony jako pogrubienie oskrzela lub spikularny guz w obrębie płuca. Mogą być widoczne powiększone węzły chłonne[32]. Badania endoskopowe umożliwiają pobranie materiału tkankowego, który następnie jest wykorzystywany do oceny histopatologicznej. Podczas bronchoskopii zmiany w płucach mogą się uwidocznić jako fioletowe zmiany w tchawicy i oskrzelach[5]. W diagnostyce zmian w przewodzie pokarmowym wykorzystywane są metody endoskopowe, które mogą wykazać obecność czerwonofioletowych zmian w przewodzie pokarmowym[5]. Ze względu na położenie podśluzówkowe guza pobrane podczas badania endoskopowego biopsje mogą dać wynik fałszywie ujemny[5] i konieczne jest wykonanie głębszej biopsji[81].

Badanie histopatologiczne materiału pozyskanego drogą biopsji umożliwia ostateczne potwierdzenie rozpoznania choroby[82][83][36]. Samo rozpoznanie kliniczne, ze względu na trudności z różnicowaniem z podobnie przebiegającymi zmianami skórnymi, jest niewystarczające[84][83]. Zastosowanie metod immunohistochemicznych znacznie ułatwia rozpoznanie mięsaka Kaposiego oraz poprawia czułość i swoistość tego badania[82].

Wykrywanie wirusa KSHV nie ma znaczenia praktycznego, bo choć wirus ma kluczowe znaczenie w patogenezie choroby, to nie wszyscy zakażeni rozwijają mięsaka Kaposiego i nie wszyscy chorzy z mięsakiem wykazują wiremię tego wirusa[82].

Zaawansowanie kliniczne

Zaawansowanie kliniczne mięsaka Kaposiego według ACTG[85][86][87]
Rokowanie dobre (0)Rokowanie złe (1)
Guz pierwotny (T)Zmiany ograniczone do skóry lub węzłów chłonnych z lub bez minimalnych zmian w jamie ustnejChoroba związana z obrzękiem, owrzodzeniem, masywnymi zmianami w jamie ustnej lub zajęciem narządów wewnętrznych
Układ immunologiczny (I)Liczba komórek CD4+ >150/μlLiczba komórek CD4+ <150/μl
Objawy ogólne (S)Bez zakażeń oportunistycznych, stan sprawności >70% według Karnofsky’ego, bez objawów B (niewyjaśniona gorączka, utrata powyżej 10% masy ciała, poty nocne)Zakażenia oportunistyczne, stan sprawności <70% według Karnofsky’ego, objawy B i inne choroby związane z zakażeniem HIV

Leczenie

Leczenie mięsaka Kaposiego ma na celu kontrolę objawów choroby i uniemożliwienie jej progresji, jednak nie umożliwia całkowitego wyleczenia[3][88]. Leczenie chirurgiczne ma na celu poprawę lokalnej kontroli choroby, w tym poprawę nasilenia objawów oraz wyglądu kosmetycznego zmian[3]. Chemioterapia znajduje zastosowanie w leczeniu chorych z zajęciem narządów wewnętrznych lub szybką progresją choroby[89]. Chemioterapia mięsaka Kaposiego jest oparta na liposomalnej doksorubicynie i taksanach[3]. W przypadku mięsaka Kaposiego związanego z AIDS konieczne jest wdrożenie intensywnej terapii antyretrowirusowej (HAART)[3]. Z kolei u chorych z już włączonym leczeniem antyretrowirusowym konieczna jest weryfikacja skuteczności leczenia[2].

Leczenie mięsaka Kaposiego związanego z AIDS

Leczenie miejscowe

Duże zmiany mogą wymagać leczenia miejscowego, które pozwala poprawić komfort i jakość życia chorych

Mięsak Kaposiego jest chorobą wieloogniskową i postępowanie zabiegowe zwykle nie jest konieczne[90]. Leczenie miejscowe jest przydatne w terapii lokalnych i objawowych zmian, a także w celu uzyskania efektu kosmetycznego[79]. Ze względu na skuteczność leczenia antyretrowirusowego rola leczenia miejscowego w dużym stopniu uległa zmniejszeniu[52].

Metody chirurgiczne

Małe zmiany mogą być chirurgicznie wycinane, poddane krioterapii, termoablacji i łyżeczkowaniu[87]. Skuteczność metody ograniczają stosunkowo częste wznowy miejscowe[91].

Wstrzyknięcia winblastyny

W leczeniu miejscowym zmian mogą być stosowane wstrzyknięcia winblastyny. W wyniku leczenia zmiany ulegają zblaknięciu i zmniejszeniu, ale zwykle nie ustępują całkowicie[79].

Retinoidy

0,1% żel z alitretinoiną jest wykorzystywany w celu uzyskania kontroli miejscowej zmian. W dwóch badaniach u chorych otrzymujących HAART alitretinoina wywoływała odpowiedź u 37% oraz 35% leczonych tym lekiem, a placebo wywoływało odpowiedź odpowiednio u 7% i 18%[92][93][79].

Radioterapia

Radioterapia ma na celu poprawę lokalnej kontroli choroby i łagodzeniu jej objawów[94]. Jeśli jest taka konieczność, to metoda może być łączona z leczeniem ogólnoustrojowym (HAART z lub bez chemioterapii) i wówczas leczenie jest prowadzone sekwencyjnie[94]. Korzyści z podania większej liczby mniejszych frakcji daje tylko niewielkie korzyści kliniczne i wiąże się z gorszą akceptacją chorych oraz wyższym kosztem[79][95][96].

HAART

Leczenie antyretrowirusowe jest niezbędne do uzyskania kontroli choroby

Intensywna terapia antyretrowirusowa (HAART) powoduje zmniejszenie wiremii HIV i pozwala na odbudowę układu immunologicznego[52].

U części chorych sama terapia antyretrowirusowa i uzyskanie podwyższenia liczby limfocytów CD4+ i spadku wiremii HIV do poziomu nieoznaczalnego są wystarczające do uzyskania kontroli mięsaka Kaposiego[2]. Chorzy na AIDS z rozwijającym się mięsakiem Kaposiego bez leczenia antyretrowirusowego, pomimo stosowania chemioterapii paliatywnej, mają złe rokowanie, a wprowadzenie do leczenia intensywnej terapii antyretrowirusowej wydatnie poprawiło rokowanie leczonych[52]. Wszyscy zakażeni HIV powinni otrzymywać skuteczne leczenie antyretrowirusowe (HAART)[79][94], ale nie jest jasne, którzy chorzy wymagają dołączenia do HAART chemioterapii[94]. We wczesnych stadiach według ACTG podaje się HAART i poddaje się chorego obserwacji, w bardziej zaawansowanej chorobie obok HAART stosuje się chemioterapię[2]. Wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) sugerują włączenie samodzielnego leczenia antyretrowirusowego bez chemioterapii u chorych ze zmianami w obrębie skóry lub węzłów chłonnych, bez objawowego zajęcia narządów wewnętrznych, bez istotnego zajęcia błony śluzowej jamy ustnej oraz bez obrzęków. Z kolei u chorych z objawowym zajęciem narządów wewnętrznych, z rozległymi objawowymi zmianami w obrębie błony śluzowej jamy ustnej lub obrzękami leczenie antyretrowirusowe jest włączane w połączeniu z chemioterapią[94][97].

W przypadku rozwoju mięsaka Kaposiego u chorego, który już otrzymuje HAART, konieczna jest weryfikacja skuteczności leczenia oraz współpracy chorego w przestrzeganiu zaleceń. Jeśli obserwuje się wzrost wiremii, spadek liczby limfocytów CD4+, oporność lub inne przesłanki sugerujące nieskuteczność leczenia antyretrowirusowego to poddaje się je modyfikacji[2].

U chorych we wczesnym stadium choroby (T0 według ACTG) regresja mięsaka Kaposiego związanego z AIDS może być rezultatem samodzielnego leczenia antyretrowirusowego[52]. W tym stadium 80% leczonych samym HAART osiąga remisję z medianą 3–9 miesięcy czasu odpowiedzi[98][52]. W badaniu na 175 chorych na wczesnym etapie (T0) mięsaka Kaposiego związanego z AIDS z czteroletnią medianą obserwacji 90% leczonych HAART nie wymagała włączenia chemioterapii, która była konieczna głównie w przypadku współwystępowania chłoniaka lub wieloogniskowej choroby Castelmana[99]. W badaniach klinicznych zaobserwowano, że u chorych zakażonych HIV z mięsakiem Kaposiego leczenie antyretrowirusowe dodane do leczenia miejscowego lub chemioterapii wpływa na wydłużenie mediany czasu wolnego od niepowodzenia leczenia[100][79]. Wykazano, że leczenie antyretrowirusowe wpływa na wydłużenie przeżycia u chorych leczonych chemioterapią[101][79].

Leczenie antyretrowirusowe jednocześnie jest metodą zapobiegania mięsaka Kaposiego, ponieważ u zakażonych HIV zmniejsza ono ryzyko rozwoju mięsaka Kaposiego[3][79][102][103][99]. Nie jest jasne czy leczenie antyretrowirusowe zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania przez zwiększenie ilości limfocytów CD4+ czy poprzez bezpośredni efekt na wirus KSHV (HHV-8)[90].

W związku z włączeniem HAART objawy AIDS mogą ulec paradoksalnemu przejściowemu pogorszeniu, co jest związane z zespołem rekonstrukcji immunologicznej (IRIS). Zespół dotyczy głównie zakażeń oportunistycznych, jednak może zaznaczać się również w przebiegu wcześniej istniejącego mięsaka Kaposiego jako jego nagła kliniczna progresja lub nawet pojawienie się nowych zmian[94][104][105][106][79]. Leczenie w przypadku progresji mięsaka Kaposiego po włączeniu HAART polega na dołączeniu chemioterapii[79][107].

Chemioterapia

Doksorubicyna

Mięsak Kaposiego jest nowotworem chemiowrażliwym[108]. Chemioterapia jest włączana do leczenia u chorych z rozległym zajęciem skóry lub błon śluzowych, objawowym zajęciem narządów wewnętrznych, szybką progresją choroby oraz obecnością znacznego obrzęku[3][94][52]. U wszystkich chorych z guzem T1 zaleca się rozpoczęcie chemioterapii w połączeniu z HAART[79]. W pierwszej linii leczenia podaje się antracykliny – liposomalną doksorubicynę lub liposomalną daunoubicynę, w drugiej linii leczenia podaje się paklitaksel[79][94]. Monoterapia liposomalną antracykliną czy paklitakselem w porównaniu do programów wielolekowych takich jak ABV (doksorubicyna, bleomycyna i winkrystyna) nie wiąże się z ryzykiem zakażeń oportunistycznych, a ponadto liposomalna doksorubicyna częściej niż ABV prowadzi do remisji mięsaka Kaposiego[2].

Liposomalne antracykliny

Liposomalna doksorubicyna jest lekiem z wyboru w chemioterapii zaawansowanego mięsaka Kaposiego[52]. Liposomalne antracykliny w porównaniu do konwencjonalnych antracyklin wykazują lepszy profil toksyczności i lepsze właściwości farmakokinetyczne[79][109]. Całkowitą (CR) lub częściową remisję (PR) osiąga około 60% leczonych doksorubicyną, nieco niższe odsetki odpowiedzi wywołuje daunorubicyna[2].

W badaniu klinicznym porównywano skuteczność liposomalnej doksorubicyny z programem ABV złożonym z doksorubicyny, bleomycyny i winkrystyny i wykazano wyższy odsetek odpowiedzi u leczonych liposomalną doksorubicyną[110]. Podobnie u leczonych liposomalną doksorubicyną stwierdzono wyższy odsetek odpowiedzi w porównaniu do połączenia bleomycyny i winkrystyny w programie BV[111]. W badaniu porównującym skuteczność liposomalnej daunorubicyny z programem ABV zawierającym doksorubicynę, bleomycynę i winkrystynę zaobserwowano porównywalną skuteczność obu metod pod względem odsetka odpowiedzi oraz przeżycia całkowitego[112]. W niewielkim badaniu na 80 chorych porównano skuteczność liposomalnej doksorubicyny z liposomalną daunorubicyną, odsetki odpowiedzi były wyższe dla liposomalnej doksorubicyny, choć te różnice nie osiągnęły istotności statystycznej[113].

Taksany

W kilku badaniach oceniono aktywność paklitakselu w monoterapii[114][115]. W badaniu porównującym skuteczność w kontroli objawów choroby paklitakselu i liposomalnej doksorubicyny nie wykazano istotnej przewagi żadnego leku w zakresie odsetka odpowiedzi, mediany przeżycia wolnego od progresji choroby i odsetka przeżyć dwuletnich, ale paklitaksel częściej wywoływał poważną toksyczność[116][79]. U chorych otrzymujących HAART z progresją na antracyklinach, którzy otrzymali paklitaksel w drugiej linii leczenia nie stwierdzono wpływu tej chemioterapii na ilość komórek CD4+, CD8+ i CD16+/CD56+ oraz na poziom wiremii HIV. Sugeruje to, że łączne stosowanie taksanów i HAART redukuje ryzyko infekcji oportunistycznych związanych z chemioterapią[79][117]. Dane dotyczące skuteczności i bezpieczeństwa docetakselu są ograniczone. Małe badania sugerują jego skuteczność[118][119], jednak istnieją doniesienia o znacznej toksyczności, gdy lek jest łączony z ritonawirem[79].

Immunoterapia

Interferon nie powinien być stosowany u chorych z zajęciem narządów wewnętrznych ani w chorobie progresywnej. Metoda jest rzadko stosowana u chorych z resztkowym mięsakiem Kaposiego, którzy w trakcie leczenie HAART uzyskali rekonstrukcję układu immunologicznego[79]. Metoda była oceniana w badaniach klinicznych przed upowszechnieniem HAART oraz liposomalnych antracyklin[79][120][121]. U chorych z klasycznym mięsakiem Kaposiego interferon alfa porównano z liposomalną doksorubicyną stwierdzono lepszą odpowiedź i lepszy profil toksyczności u chorych leczonych liposomalną doksorubicyną[122]

Leczenie postaci klasycznej

Mięsak Kaposiego wykazuje znaczną wrażliwość na radioterapię[2]. Radioterapia umożliwia lokalną kontrolę choroby, jednak stosunkowo częste są nawroty w sąsiednich nienaświetlanych polach[87]. W leczeniu pojedynczych zmian stosuje się frakcjonowane dawki 4–8 Gy do łącznej dawki 20–32 Gy[2]. W dużych zmianach z obrzękiem lub zajęciem węzłów chłonnych leczenie jest prowadzone w konwencjonalnym frakcjonowaniu po 2 Gy do łącznej dawki 40 Gy[2]. W badaniu na 16 chorych radioterapia wywoływała całkowitą odpowiedź u 88% leczonych[123].

Leczenie chirurgiczne jest opcją terapeutyczną dla chorych z niewielkimi zmianami[87]. W leczeniu miejscowym znajdują również zastosowanie iniekcje do zmiany bleomycyny lub winblastyny, stosuje się również inferferon oraz retinoidy[2].

W przypadku szybko postępującej choroby, bolesnych, owrzodziałych, naciekających zmian, powodujących znaczny obrzęk lub zniekształcenie kończyn oraz zajęcia narządów wewnętrznych stosuje się chemioterapię[2]. W pierwszej linii leczenia stosuje się liposomalną doksorubicynę[2]. W badaniu na 55 chorych lek wywoływał odpowiedź u 70% leczonych[124]. Niewielkie badania sugerują wysoką aktywność taksanów[125][126][127]. Zastosowanie w leczeniu znajduje również winblastyna[87][128][129].

Leczenie postaci jatrogennej

Przerwanie i redukcja natężenia immunosupresji może prowadzić do spontanicznych i trwałych remisji[87]. U chorych, u których nie można zakończyć immunosupresji, zmiany mogą być poddane radioterapii[2]. U niektórych chorych po przeszczepie narządów, otrzymujących cyklosporynę, możliwa jest zmiana leczenia na sirolimus będącego inhibitorem mTOR wykazującym działanie antyangiogenne[2][130][10]. W przypadku zmian narządowych wykorzystuje się chemioterapię, ale nie ma randomizowanych badań oceniających skuteczność leczenia w tym podtypie mięsaka Kaposiego[2].

Rokowanie

W dużym europejskim wieloośrodkowym badaniu zaobserwowano 74,9% odsetek przeżycia pięcioletniego. Przeżycie jest lepsze w przypadku lokalizacji zmian w obrębie skóry, gdzie 75,5% osiąga pięcioletnie przeżycie, z kolei lokalizacja zmian w układzie oddechowym oraz przewodzie pokarmowym wpływa na gorsze przeżycie chorych, gdzie przeżycie pięcioletnie wynosi odpowiednio 50,4% oraz 25,3%[22].

Historia

Chorobę w 1872 roku opisał węgierski dermatolog Moritz Kaposi[91][131][132]. W 1882 roku Tommaso de Amicis opublikował serię 12 chorych na mięsaka Kaposiego[133]. W latach 80. XX wieku zaobserwowano asocjację pomiędzy mięsakiem Kaposiego a AIDS[7]. W 1994 roku odkryto kluczową rolę wirusa KSHV w patogenezie choroby[57][7].

Przypisy

  1. a b c d e f g Hornick 2013 ↓, s. 363.
  2. a b c d e f g h i j k l m n o p q r T. Vogt, N. Brockmeyer, H. Kutzner, H. Schöfer. Brief S1 guidelines-Cutaneous angiosarcoma and Kaposi sarcoma. „J Dtsch Dermatol Ges”. 11 Suppl 3, 2013. DOI: 10.1111/ddg.12015_2. PMID: 23734888. 
  3. a b c d e f g h i j k l m n o p q r O. Radu, L. Pantanowitz. Kaposi sarcoma. „Arch Pathol Lab Med”. 137 (2), s. 289–294, Feb 2013. DOI: 10.5858/arpa.2012-0101-RS. PMID: 23368874. 
  4. a b c d e f g Goldblum, Weiss i Folpe 2013 ↓, s. 723.
  5. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab C.S. Restrepo, S. Martínez, J.A. Lemos, J.A. Carrillo i inni. Imaging manifestations of Kaposi sarcoma. „Radiographics”. 26 (4). s. 1169–1185. DOI: 10.1148/rg.264055129. PMID: 16844940. 
  6. a b c d e Fletcher, Unni i Mertens 2002 ↓, s. 170.
  7. a b c d e f g h i j k l m n o p q R.A. Schwartz, G. Micali, M.R. Nasca, L. Scuderi. Kaposi sarcoma: a continuing conundrum. „J Am Acad Dermatol”. 59 (2), s. 179–206, 2008. DOI: 10.1016/j.jaad.2008.05.001. PMID: 18638627. 
  8. Fletcher, Unni i Mertens 2002 ↓, s. 170–171.
  9. A. Weissmann, S. Linn, S. Weltfriend, R. Friedman-Birnbaum. Epidemiological study of classic Kaposi’s sarcoma: a retrospective review of 125 cases from Northern Israel. „J Eur Acad Dermatol Venereol”. 14 (2), s. 91–95, 2000. PMID: 10972092. 
  10. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Goldblum, Weiss i Folpe 2013 ↓, s. 724.
  11. Stephen C. Hauser, Darrell S. Pardi, John J. Poterucha: Mayo Clinic Gastroenterology and Hepatology Board Review. CRC Press, 2005, s. 373. ISBN 978-0-203-50274-7.
  12. B. Safai, K.G. Johnson, P.L. Myskowski, B. Koziner i inni. The natural history of Kaposi’s sarcoma in the acquired immunodeficiency syndrome. „Ann Intern Med”. 103 (5), s. 744–750, 1985. PMID: 3901851. 
  13. M.H. Katz, N.A. Hessol, S.P. Buchbinder, A. Hirozawa i inni. Temporal trends of opportunistic infections and malignancies in homosexual men with AIDS. „J Infect Dis”. 170 (1), s. 198–202, 1994. PMID: 8014498. 
  14. Stachura i Domagała 2009 ↓, s. 477.
  15. V. Beral, T.A. Peterman, R.L. Berkelman, H.W. Jaffe. Kaposi’s sarcoma among persons with AIDS: a sexually transmitted infection?. „Lancet”. 335 (8682), s. 123–128, 1990. PMID: 1967430. 
  16. G.W. Niedt, R.A. Schinella. Acquired immunodeficiency syndrome. Clinicopathologic study of 56 autopsies. „Arch Pathol Lab Med”. 109 (8), s. 727–734, 1985. PMID: 2990378. 
  17. M.E. Stein, D. Spencer, P. Ruff. Lymphoproliferative malignancies in association with endemic African Kaposi’s sarcoma. „Cent Afr J Med”. 40 (7), s. 176–178, 1994. PMID: 7812990. 
  18. G. Zavos, J. Bokos, I. Papaconstantinou, J. Boletis i inni. Clinicopathological aspects of 18 Kaposi’s sarcoma among 1055 Greek renal transplant recipients. „Artif Organs”. 28 (6), s. 595–599, 2004. DOI: 10.1111/j.1525-1594.2004.00019.x. PMID: 15153155. 
  19. a b C. Lebbé, C. Legendre, C. Francès. Kaposi sarcoma in transplantation. „Transplant Rev (Orlando)”. 22 (4), s. 252–261, 2008. DOI: 10.1016/j.trre.2008.05.004. PMID: 18656341. 
  20. a b c WHO: KaposiI’s Sarcoma. Union for International Cancer Control 2014 Review of Cancer Medicines on the WHO List of Essential Medicines. 2014. [dostęp 2016-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-22)].
  21. GLOBOCAN 2012: Population Fact Sheets. [dostęp 2016-11-22].
  22. a b C.A. Stiller, A. Trama, D.H. Brewster, J. Verne i inni. Descriptive epidemiology of Kaposi sarcoma in Europe. Report from the RARECARE project. „Cancer Epidemiol”. 38 (6), s. 670–678, 2014. DOI: 10.1016/j.canep.2014.09.009. PMID: 25454979. 
  23. KRN: Mięsak Kaposiego (C46). [dostęp 2016-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-11)].
  24. L. Dal Maso, J. Polesel, V. Ascoli, P. Zambon i inni. Classic Kaposi’s sarcoma in Italy, 1985-1998. „Br J Cancer”. 92 (1), s. 188–193, 2005. DOI: 10.1038/sj.bjc.6602265. PMID: 15570306. 
  25. E. Guttman-Yassky, M. Bar-Chana, A. Yukelson, S. Linn i inni. Epidemiology of classic Kaposi’s sarcoma in the Israeli Jewish population between 1960 and 1998. „Br J Cancer”. 89 (9), s. 1657–1660, 2003. DOI: 10.1038/sj.bjc.6601313. PMID: 14583765. 
  26. a b c M.S. Shiels, E.A. Engels. Evolving epidemiology of HIV-associated malignancies. „Curr Opin HIV AIDS”, 2016. DOI: 10.1097/COH.0000000000000327. PMID: 27749369. 
  27. a b Kenneth D. Miller, Miklos Simon: Global Perspectives on Cancer: Incidence, Care, and Experience [2 volumes]: Incidence, Care, and Experience. ABC-CLIO, 2015, s. 253–255. ISBN 978-1-4408-2858-4.
  28. Randall E. Harris: Global Epidemiology of Cancer. Jones & Bartlett Publishers, 2015, s. 333. ISBN 978-1-284-03445-5.
  29. H.R. Wabinga, D.M. Parkin, F. Wabwire-Mangen, S. Nambooze. Trends in cancer incidence in Kyadondo County, Uganda, 1960-1997. „Br J Cancer”. 82 (9), s. 1585–1592, 2000. DOI: 10.1054/bjoc.1999.1071. PMID: 10789729. 
  30. a b A.W. Armstrong, K.H. Lam, E.P. Chase. Epidemiology of classic and AIDS-related Kaposi’s sarcoma in the USA: incidence, survival, and geographical distribution from 1975 to 2005. „Epidemiol Infect”. 141 (1), s. 200–206, Jan 2013. DOI: 10.1017/S0950268812000325. PMID: 22404880. 
  31. L. La Ferla, M.R. Pinzone, G. Nunnari, F. Martellotta i inni. Kaposi’s sarcoma in HIV-positive patients: the state of art in the HAART-era. „Eur Rev Med Pharmacol Sci”. 17 (17), s. 2354–2365, 2013. PMID: 24065230. [zarchiwizowane z adresu 2018-05-10]. 
  32. a b D.M. Aboulafia. The epidemiologic, pathologic, and clinical features of AIDS-associated pulmonary Kaposi’s sarcoma. „Chest”. 117 (4), s. 1128–1145, 2000. PMID: 10767252. 
  33. S. Portsmouth, J. Stebbing, J. Gill, S. Mandalia i inni. A comparison of regimens based on non-nucleoside reverse transcriptase inhibitors or protease inhibitors in preventing Kaposi’s sarcoma. „AIDS”. 17 (11), s. 17–22, Jul 2003. DOI: 10.1097/01.aids.0000076309.76477.f1. PMID: 12853764. 
  34. a b c George G.A. Pujalte: Primary Care Dermatology, An Issue of Primary Care: Clinics in Office Practice. Elsevier Health Sciences, 2016. ISBN 978-0-323-40267-5.
  35. American Cancer Society: Kaposi Sarcoma. [dostęp 2016-12-12].
  36. a b James G. Marks, Jeffrey J. Miller: Lookingbill and Marks’ Principles of Dermatology. Elsevier Health Sciences, 2013, s. 78. ISBN 978-1-4557-5013-9.
  37. a b c d B.J. Dezube. Clinical presentation and natural history of AIDS-related Kaposi’s sarcoma. „Hematol Oncol Clin North Am”. 10 (5), s. 1023–1029, 1996. PMID: 8880194. 
  38. D.R. Gnepp, W. Chandler, V. Hyams. Primary Kaposi’s sarcoma of the head and neck. „Ann Intern Med”. 100 (1), s. 107–114, 1984. PMID: 6362509. 
  39. B. Singh, G. Har-el, F.E. Lucente. Kaposi’s sarcoma of the head and neck in patients with acquired immunodeficiency syndrome. „Otolaryngol Head Neck Surg”. 111 (5), s. 618–624, 1994. PMID: 7970801. 
  40. Dawid Warrel, Timothy Cox, John Firth: Oxford Textbook of Medicine. Oxford University Press, 2003, s. 1375. ISBN 978-0-19-262922-7.
  41. a b c d e f g h i j k l W. Grayson, L. Pantanowitz. Histological variants of cutaneous Kaposi sarcoma. „Diagn Pathol”. 3, s. 31, 2008. DOI: 10.1186/1746-1596-3-31. PMID: 18655700. 
  42. a b c d e f g h i Fletcher, Unni i Mertens 2002 ↓, s. 172.
  43. Stachura i Domagała 2009 ↓, s. 478.
  44. a b c KRN: Mięsak Kaposiego (C46). [dostęp 2016-11-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-27)].
  45. Goldblum, Weiss i Folpe 2013 ↓, s. 728.
  46. L. Hammock, A. Reisenauer, W. Wang, C. Cohen i inni. Latency-associated nuclear antigen expression and human herpesvirus-8 polymerase chain reaction in the evaluation of Kaposi sarcoma and other vascular tumors in HIV-positive patients. „Mod Pathol”. 18 (4), s. 463–468, 2005. DOI: 10.1038/modpathol.3800221. PMID: 15578080. 
  47. R.M. Patel, J.R. Goldblum, E.D. Hsi. Immunohistochemical detection of human herpes virus-8 latent nuclear antigen-1 is useful in the diagnosis of Kaposi sarcoma. „Mod Pathol”. 17 (4), s. 456–460, 2004. DOI: 10.1038/modpathol.3800061. PMID: 14990970. 
  48. a b c J.L. Douglas, J.K. Gustin, A.V. Moses, B.J. Dezube i inni. Kaposi Sarcoma Pathogenesis: A Triad of Viral Infection, Oncogenesis and Chronic Inflammation. „Transl Biomed”. 1 (2), 2010. PMID: 23082307. 
  49. a b c d e L.E. Cavallin, P. Goldschmidt-Clermont, E.A. Mesri. Molecular and cellular mechanisms of KSHV oncogenesis of Kaposi’s sarcoma associated with HIV/AIDS. „PLoS Pathog”. 10 (7), 2014. DOI: 10.1371/journal.ppat.1004154. PMID: 25010730. 
  50. H.W. Wang, M.W. Trotter, D. Lagos, D. Bourboulia i inni. Kaposi sarcoma herpesvirus-induced cellular reprogramming contributes to the lymphatic endothelial gene expression in Kaposi sarcoma. „Nat Genet”. 36 (7), s. 687–693, 2004. DOI: 10.1038/ng1384. PMID: 15220918. 
  51. R.J. Biggar, A.K. Chaturvedi, J.J. Goedert, E.A. Engels. AIDS-related cancer and severity of immunosuppression in persons with AIDS. „J Natl Cancer Inst”. 99 (12), s. 962–972, 2007. DOI: 10.1093/jnci/djm010. PMID: 17565153. 
  52. a b c d e f g h i j k T.S. Uldrick, D. Whitby. Update on KSHV epidemiology, Kaposi Sarcoma pathogenesis, and treatment of Kaposi Sarcoma. „Cancer Lett”. 305 (2), s. 150–162, 2011. DOI: 10.1016/j.canlet.2011.02.006. PMID: 21377267. 
  53. E.E. Brown, D. Whitby, F. Vitale, V. Marshall i inni. Virologic, hematologic, and immunologic risk factors for classic Kaposi sarcoma. „Cancer”. 107 (9), s. 2282–2290, 2006. DOI: 10.1002/cncr.22236. PMID: 16998933. 
  54. A. Guihot, N. Dupin, A.G. Marcelin, I. Gorin i inni. Low T cell responses to human herpesvirus 8 in patients with AIDS-related and classic Kaposi sarcoma. „J Infect Dis”. 194 (8), s. 1078–1088, 2006. DOI: 10.1086/507648. PMID: 16991082. 
  55. F. Bihl, A. Mosam, L.N. Henry, J.V. Chisholm i inni. Kaposi’s sarcoma-associated herpesvirus-specific immune reconstitution and antiviral effect of combined HAART/chemotherapy in HIV clade C-infected individuals with Kaposi’s sarcoma. „AIDS”. 21 (10), s. 1245–1252, 2007. DOI: 10.1097/QAD.0b013e328182df03. PMID: 17545700. 
  56. E. Ruocco, V. Ruocco, M.L. Tornesello, A. Gambardella i inni. Kaposi’s sarcoma: etiology and pathogenesis, inducing factors, causal associations, and treatments: facts and controversies. „Clin Dermatol”. 31 (4). s. 413–422. DOI: 10.1016/j.clindermatol.2013.01.008. PMID: 23806158. 
  57. a b Y. Chang, E. Cesarman, M.S. Pessin, F. Lee i inni. Identification of herpesvirus-like DNA sequences in AIDS-associated Kaposi’s sarcoma. „Science”. 266 (5192), s. 1865–1869, 1994. PMID: 7997879. 
  58. F.M. Buonaguro, M.L. Tornesello, E. Beth-Giraldo, A. Hatzakis i inni. Herpesvirus-like DNA sequences detected in endemic, classic, iatrogenic and epidemic Kaposi’s sarcoma (KS) biopsies. „Int J Cancer”. 65 (1), s. 25–28, 1996. DOI: <25::AID-IJC5>3.0.CO;2-3 10.1002/(SICI)1097-0215(19960103)65:1<25::AID-IJC5>3.0.CO;2-3. PMID: 8543391. 
  59. P.S. Moore, L.A. Kingsley, S.D. Holmberg, T. Spira i inni. Kaposi’s sarcoma-associated herpesvirus infection prior to onset of Kaposi’s sarcoma. „AIDS”. 10 (2), s. 175–180, 1996. PMID: 8838705. 
  60. a b c d e f g h i j D. Ganem. KSHV and the pathogenesis of Kaposi sarcoma: listening to human biology and medicine. „J Clin Invest”. 120 (4), s. 939–949, 2010. DOI: 10.1172/JCI40567. PMID: 20364091. 
  61. S.J. Gao, L. Kingsley, M. Li, W. Zheng i inni. KSHV antibodies among Americans, Italians and Ugandans with and without Kaposi’s sarcoma. „Nat Med”. 2 (8), s. 925–958, 1996. PMID: 8705864. 
  62. T.F. Schulz. Epidemiology of Kaposi’s sarcoma-associated herpesvirus/human herpesvirus 8. „Adv Cancer Res”. 76, s. 121–160, 1999. PMID: 10218100. 
  63. C. Casper, M. Redman, M.L. Huang, J. Pauk i inni. HIV infection and human herpesvirus-8 oral shedding among men who have sex with men. „J Acquir Immune Defic Syndr”. 35 (3), s. 233–238, 2004. PMID: 15076237. 
  64. G.R. Simpson, T.F. Schulz, D. Whitby, P.M. Cook i inni. Prevalence of Kaposi’s sarcoma associated herpesvirus infection measured by antibodies to recombinant capsid protein and latent immunofluorescence antigen. „Lancet”. 348 (9035), s. 1133–1138, 1996. DOI: 10.1016/S0140-6736(96)07560-5. PMID: 8888167. 
  65. D.H. Kedes, E. Operskalski, M. Busch, R. Kohn i inni. The seroepidemiology of human herpesvirus 8 (Kaposi’s sarcoma-associated herpesvirus): distribution of infection in KS risk groups and evidence for sexual transmission. „Nat Med”. 2 (8), s. 918–924, 1996. PMID: 8705863. 
  66. a b c d e f R.J. Sullivan, L. Pantanowitz, C. Casper, J. Stebbing i inni. HIV/AIDS: epidemiology, pathophysiology, and treatment of Kaposi sarcoma-associated herpesvirus disease: Kaposi sarcoma, primary effusion lymphoma, and multicentric Castleman disease. „Clin Infect Dis”. 47 (9), s. 1209–1215, 2008. DOI: 10.1086/592298. PMID: 18808357. 
  67. J. Friborg, W. Kong, M.O. Hottiger, G.J. Nabel. p53 inhibition by the LANA protein of KSHV protects against cell death. „Nature”. 402 (6764). s. 889–894. DOI: 10.1038/47266. PMID: 10622254. 
  68. S.A. Radkov, P. Kellam, C. Boshoff. The latent nuclear antigen of Kaposi sarcoma-associated herpesvirus targets the retinoblastoma-E2F pathway and with the oncogene Hras transforms primary rat cells. „Nat Med”. 6 (10), s. 1121–1127, 2000. DOI: 10.1038/80459. PMID: 11017143. 
  69. M. Fujimuro, F.Y. Wu, C. ApRhys, H. Kajumbula i inni. A novel viral mechanism for dysregulation of beta-catenin in Kaposi’s sarcoma-associated herpesvirus latency. „Nat Med”. 9 (3), s. 300–306, 2003. DOI: 10.1038/nm829. PMID: 12592400. 
  70. D.F. Martin, B.D. Kuppermann, R.A. Wolitz, A.G. Palestine i inni. Oral ganciclovir for patients with cytomegalovirus retinitis treated with a ganciclovir implant. Roche Ganciclovir Study Group. „N Engl J Med”. 340 (14), s. 1063–1070, 1999. DOI: 10.1056/NEJM199904083401402. PMID: 10194235. 
  71. A. Sodhi, S. Montaner, J.S. Gutkind. Does dysregulated expression of a deregulated viral GPCR trigger Kaposi’s sarcomagenesis?. „FASEB J”. 18 (3), s. 422–427, 2004. DOI: 10.1096/fj.03-1035hyp. PMID: 15003988. 
  72. R. Sullivan, B.J. Dezube, H.B. Koon. Signal transduction targets in Kaposi’s sarcoma. „Curr Opin Oncol”. 18 (5), s. 456–462, 2006. DOI: 10.1097/01.cco.0000239884.05914.13. PMID: 16894293. 
  73. Q. Sun, S. Zachariah, P.M. Chaudhary. The human herpes virus 8-encoded viral FLICE-inhibitory protein induces cellular transformation via NF-kappaB activation. „J Biol Chem”. 278 (52), 2003. DOI: 10.1074/jbc.M304199200. PMID: 14563855. 
  74. a b c d e L. Feller, J. Lemmer. Insights into pathogenic events of HIV-associated Kaposi sarcoma and immune reconstitution syndrome related Kaposi sarcoma. „Infect Agent Cancer”. 3, s. 1, 2008. DOI: 10.1186/1750-9378-3-1. PMID: 18208585. 
  75. a b P. Curtiss, L.C. Strazzulla, A.E. Friedman-Kien. An Update on Kaposi’s Sarcoma: Epidemiology, Pathogenesis and Treatment. „Dermatol Ther (Heidelb)”. 6 (4), s. 465–470, 2016. DOI: 10.1007/s13555-016-0152-3. PMID: 27804093. 
  76. L. Feller, N.H. Wood, J. Lemmer. HIV-associated Kaposi sarcoma: pathogenic mechanisms. „Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod”. 104 (4), s. 521–519, 2007. DOI: 10.1016/j.tripleo.2006.08.015. PMID: 17142074. 
  77. a b E. Toschi, G. Barillari, C. Sgadari, I. Bacigalupo i inni. Activation of matrix-metalloproteinase-2 and membrane-type-1-matrix-metalloproteinase in endothelial cells and induction of vascular permeability in vivo by human immunodeficiency virus-1 Tat protein and basic fibroblast growth factor. „Mol Biol Cell”. 12 (10), s. 2934–2946, 2001. PMID: 11598182. 
  78. P.C. Brooks, S. Strömblad, L.C. Sanders, T.L. von Schalscha i inni. Localization of matrix metalloproteinase MMP-2 to the surface of invasive cells by interaction with integrin alpha v beta 3. „Cell”. 85 (5), s. 683–693, 1996. PMID: 8646777. 
  79. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u M. Bower, A. Palfreeman, M. Alfa-Wali, C. Bunker i inni. British HIV Association guidelines for HIV-associated malignancies 2014. „HIV Med”. 15 Suppl 2, s. 1–92, 2014. DOI: 10.1111/hiv.12136. PMID: 24528810. 
  80. John C. Hall: Skin Diseases in the Immunocompromised. Springer, 2014, s. 26. ISBN 978-1-4471-6479-1.
  81. Anthony J. DiMarino, Stanley B. Benjamin: Gastrointestinal Disease: An Endoscopic Approach. SLACK Incorporated, 2002, s. 226. ISBN 978-1-55642-511-0.
  82. a b c R. Snodgrass, A. Gardner, L. Jiang, C. Fu i inni. KS-Detect – Validation of Solar Thermal PCR for the Diagnosis of Kaposi’s Sarcoma Using Pseudo-Biopsy Samples. „PLoS One”. 11 (1), 2016. DOI: 10.1371/journal.pone.0147636. PMID: 26799834. 
  83. a b E. Amerson, C.M. Woodruff, A. Forrestel, M. Wenger i inni. Accuracy of Clinical Suspicion and Pathologic Diagnosis of Kaposi Sarcoma in East Africa. „J Acquir Immune Defic Syndr”. 71 (3), s. 295–301, 2016. DOI: 10.1097/QAI.0000000000000862. PMID: 26452066. 
  84. L.J. van Bogaert. Clinicopathological Proficiency in the Diagnosis of Kaposi’s Sarcoma. „ISRN AIDS”. 2012, 2012. DOI: 10.5402/2012/565463. PMID: 24052878. 
  85. Beata Jagielska, Wojciech Rolski, Andrzej Kawecki, Elżbieta Bąkowska. Mięsak Kaposiego. „Nowotwory”, 2005. 
  86. Goldblum, Weiss i Folpe 2013 ↓, s. 730.
  87. a b c d e f CDR0000062914. W: Kaposi Sarcoma Treatment (PDQ®): Health Professional Version. National Cancer Institute (US), 2002. (ang.)
  88. X. García del Muro Solans, J. Martín Broto, P. Lianes Barragán, R. Cubedo Cervera. SEOM clinical guidelines for the management of adult soft tissue sarcomas. „Clin Transl Oncol”. 14 (7), s. 541–544, 2012. DOI: 10.1007/s12094-012-0838-7. PMID: 22721800. 
  89. I. Essadi i inni, The Role of Chemotherapy in the Treatment of Kaposi’s Sarcoma, 2011.
  90. a b Brennan, Antonescu i Maki 2012 ↓, s. 210.
  91. a b M.H. Ho. Kaposi’s Sarcoma – An Update of Management. „Hong Kong Dermatology & Venereology Bulletin”, 2000. 
  92. S. Walmsley, D.W. Northfelt, B. Melosky, M. Conant i inni. Treatment of AIDS-related cutaneous Kaposi’s sarcoma with topical alitretinoin (9-cis-retinoic acid) gel. Panretin Gel North American Study Group. „J Acquir Immune Defic Syndr”. 22 (3), s. 235–246, 1999. PMID: 10770343. 
  93. N.J. Bodsworth, M. Bloch, M. Bower, D. Donnell i inni. Phase III vehicle-controlled, multi-centered study of topical alitretinoin gel 0.1% in cutaneous AIDS-related Kaposi’s sarcoma. „Am J Clin Dermatol”. 2 (2), s. 77–87, 2001. PMID: 11705307. 
  94. a b c d e f g h Guidelines on the Treatment of Skin and Oral HIV-Associated Conditions in Children and Adults. „WHO Guidelines Approved by the Guidelines Review Committee”, 2014. ISSN 9789241548915. 
  95. M. Harrison, K.J. Harrington, D.R. Tomlinson, J.S. Stewart. Response and cosmetic outcome of two fractionation regimens for AIDS-related Kaposi’s sarcoma. „Radiother Oncol”. 46 (1), s. 23–28, 1998. PMID: 9488123. 
  96. E.L. Gressen, J.G. Rosenstock, Y. Xie, B.W. Corn. Palliative treatment of epidemic Kaposi sarcoma of the feet. „Am J Clin Oncol”. 22 (3), s. 286–290, 1999. PMID: 10362338. 
  97. Guidelines for the Use of Antiretroviral Agents in HIV-1-Infected Adults and Adolescents (ang.). AIDSinfo, National Institutes of Health. [dostęp 2018-12-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-04)].
  98. S.E. Krown. Highly active antiretroviral therapy in AIDS-associated Kaposi’s sarcoma: implications for the design of therapeutic trials in patients with advanced, symptomatic Kaposi’s sarcoma. „J Clin Oncol”. 22 (3), s. 399–402, 2004. DOI: 10.1200/JCO.2004.08.064. PMID: 14752065. 
  99. a b M. Bower, J. Weir, N. Francis, T. Newsom-Davis i inni. The effect of HAART in 254 consecutive patients with AIDS-related Kaposi’s sarcoma. „AIDS”. 23 (13), s. 1701–1706, 2009. DOI: 10.1097/QAD.0b013e32832d080d. PMID: 19550283. 
  100. M. Bower, P. Fox, K. Fife, J. Gill i inni. Highly active anti-retroviral therapy (HAART) prolongs time to treatment failure in Kaposi’s sarcoma. „AIDS”. 13 (15), s. 2105–2111, 1999. PMID: 10546864. 
  101. B. Holkova, K. Takeshita, D.M. Cheng, M. Volm i inni. Effect of highly active antiretroviral therapy on survival in patients with AIDS-associated pulmonary Kaposi’s sarcoma treated with chemotherapy. „J Clin Oncol”. 19 (18), s. 3848–3851, 2001. DOI: 10.1200/jco.2001.19.18.3848. PMID: 11559722. 
  102. L. Dal Maso, J. Polesel, D. Serraino, M. Lise i inni. Pattern of cancer risk in persons with AIDS in Italy in the HAART era. „Br J Cancer”. 100 (5), s. 840–847, 2009. DOI: 10.1038/sj.bjc.6604923. PMID: 19223894. 
  103. E.C. Seaberg, D. Wiley, O. Martínez-Maza, J.S. Chmiel i inni. Cancer incidence in the multicenter AIDS Cohort Study before and during the HAART era: 1984 to 2007. „Cancer”. 116 (23), s. 5507–5516, 2010. DOI: 10.1002/cncr.25530. PMID: 20672354. 
  104. H.W. Jaffe, B.L. De Stavola, L.M. Carpenter, K. Porter i inni. Immune reconstitution and risk of Kaposi sarcoma and non-Hodgkin lymphoma in HIV-infected adults. „AIDS”. 25 (11), s. 1395–1403, 2011. DOI: 10.1097/QAD.0b013e3283489c8b. PMID: 21572307. 
  105. M. Bower, M. Nelson, A.M. Young, C. Thirlwell i inni. Immune reconstitution inflammatory syndrome associated with Kaposi’s sarcoma. „J Clin Oncol”. 23 (22), s. 5224–5228, 2005. DOI: 10.1200/JCO.2005.14.597. PMID: 16051964. 
  106. C.J. Achenbach, R.D. Harrington, S. Dhanireddy, H.M. Crane i inni. Paradoxical immune reconstitution inflammatory syndrome in HIV-infected patients treated with combination antiretroviral therapy after AIDS-defining opportunistic infection. „Clin Infect Dis”. 54 (3), s. 424–433, 2012. DOI: 10.1093/cid/cir802. PMID: 22095568. 
  107. R.S. Leidner, D.M. Aboulafia. Recrudescent Kaposi’s sarcoma after initiation of HAART: a manifestation of immune reconstitution syndrome. „AIDS Patient Care STDS”. 19 (10), s. 635–644, 2005. DOI: 10.1089/apc.2005.19.635. PMID: 16232048. 
  108. E. Régnier-Rosencher, B. Guillot, N. Dupin. Treatments for classic Kaposi sarcoma: a systematic review of the literature. „J Am Acad Dermatol”. 68 (2), s. 313–331, 2013. DOI: 10.1016/j.jaad.2012.04.018. PMID: 22695100. 
  109. S.M. Rafiyath, M. Rasul, B. Lee, G. Wei i inni. Comparison of safety and toxicity of liposomal doxorubicin vs. conventional anthracyclines: a meta-analysis. „Exp Hematol Oncol”. 1 (1), s. 10, 2012. DOI: 10.1186/2162-3619-1-10. PMID: 23210520. 
  110. D.W. Northfelt, B.J. Dezube, J.A. Thommes, B.J. Miller i inni. Pegylated-liposomal doxorubicin versus doxorubicin, bleomycin, and vincristine in the treatment of AIDS-related Kaposi’s sarcoma: results of a randomized phase III clinical trial. „J Clin Oncol”. 16 (7), s. 2445–2451, 1998. DOI: 10.1200/jco.1998.16.7.2445. PMID: 9667262. 
  111. S. Stewart, H. Jablonowski, F.D. Goebel, K. Arasteh i inni. Randomized comparative trial of pegylated liposomal doxorubicin versus bleomycin and vincristine in the treatment of AIDS-related Kaposi’s sarcoma. International Pegylated Liposomal Doxorubicin Study Group. „J Clin Oncol”. 16 (2), s. 683–691, 1998. DOI: 10.1200/jco.1998.16.2.683. PMID: 9469358. 
  112. P.S. Gill, J. Wernz, D.T. Scadden, P. Cohen i inni. Randomized phase III trial of liposomal daunorubicin versus doxorubicin, bleomycin, and vincristine in AIDS-related Kaposi’s sarcoma. „J Clin Oncol”. 14 (8), s. 2353–2364, 1996. DOI: 10.1200/jco.1996.14.8.2353. PMID: 8708728. 
  113. T. Cooley, D. Henry, M. Tonda, S. Sun i inni. A randomized, double-blind study of pegylated liposomal doxorubicin for the treatment of AIDS-related Kaposi’s sarcoma. „Oncologist”. 12 (1), s. 114–123, 2007. DOI: 10.1634/theoncologist.12-1-114. PMID: 17227906. 
  114. P.S. Gill, A. Tulpule, B.M. Espina, S. Cabriales i inni. Paclitaxel is safe and effective in the treatment of advanced AIDS-related Kaposi’s sarcoma. „J Clin Oncol”. 17 (6), s. 1876–1883, 1999. DOI: 10.1200/jco.1999.17.6.1876. PMID: 10561228. 
  115. L. Welles, M.W. Saville, J. Lietzau, J.M. Pluda i inni. Phase II trial with dose titration of paclitaxel for the therapy of human immunodeficiency virus-associated Kaposi’s sarcoma. „J Clin Oncol”. 16 (3), s. 1112–1121, 1998. DOI: 10.1200/jco.1998.16.3.1112. PMID: 9508198. 
  116. M. Cianfrocca, S. Lee, J. Von Roenn, A. Tulpule i inni. Randomized trial of paclitaxel versus pegylated liposomal doxorubicin for advanced human immunodeficiency virus-associated Kaposi sarcoma: evidence of symptom palliation from chemotherapy. „Cancer”. 116 (16), s. 3969–3977, 2010. DOI: 10.1002/cncr.25362. PMID: 20564162. 
  117. J. Stebbing, A. Wildfire, S. Portsmouth, T. Powles i inni. Paclitaxel for anthracycline-resistant AIDS-related Kaposi’s sarcoma: clinical and angiogenic correlations. „Ann Oncol”. 14 (11), s. 1660–1666, 2003. PMID: 14581275. 
  118. J. Autier, C. Picard-Dahan, E. Marinho, M. Grossin i inni. Docetaxel in anthracycline-pretreated AIDS-related Kaposi’s sarcoma: a retrospective study. „Br J Dermatol”. 152 (5), s. 1026–1029, 2005. DOI: 10.1111/j.1365-2133.2005.06452.x. PMID: 15888164. 
  119. S.T. Lim, A. Tupule, B.M. Espina, A.M. Levine. Weekly docetaxel is safe and effective in the treatment of advanced-stage acquired immunodeficiency syndrome-related Kaposi sarcoma. „Cancer”. 103 (2), s. 417–421, 2005. DOI: 10.1002/cncr.20780. PMID: 15578686. 
  120. S.E. Krown, P. Li, J.H. Von Roenn, J. Paredes i inni. Efficacy of low-dose interferon with antiretroviral therapy in Kaposi’s sarcoma: a randomized phase II AIDS clinical trials group study. „J Interferon Cytokine Res”. 22 (3), s. 295–303, 2002. DOI: 10.1089/107999002753675712. PMID: 12034036. 
  121. F.A. Shepherd, R. Beaulieu, K. Gelmon, C.A. Thuot i inni. Prospective randomized trial of two dose levels of interferon alfa with zidovudine for the treatment of Kaposi’s sarcoma associated with human immunodeficiency virus infection: a Canadian HIV Clinical Trials Network study. „J Clin Oncol”. 16 (5), s. 1736–1742, 1998. DOI: 10.1200/jco.1998.16.5.1736. PMID: 9586886. 
  122. A. Kreuter, H. Rasokat, M. Klouche, S. Esser i inni. Liposomal pegylated doxorubicin versus low-dose recombinant interferon Alfa-2a in the treatment of advanced classic Kaposi’s sarcoma; retrospective analysis of three German centers. „Cancer Invest”. 23 (8), s. 653–659, 2005. DOI: 10.1080/07357900500358259. PMID: 16377582. 
  123. D. Hauerstock, W. Gerstein, T. Vuong. Results of radiation therapy for treatment of classic Kaposi sarcoma. „J Cutan Med Surg”. 13 (1). s. 18–21. PMID: 19298767. 
  124. G. Di Lorenzo, A. Kreuter, R. Di Trolio, A. Guarini i inni. Activity and safety of pegylated liposomal doxorubicin as first-line therapy in the treatment of non-visceral classic Kaposi’s sarcoma: a multicenter study. „J Invest Dermatol”. 128 (6), s. 1578–1580, 2008. DOI: 10.1038/sj.jid.5701215. PMID: 18185536. 
  125. G. Di Lorenzo. Update on classic Kaposi sarcoma therapy: new look at an old disease. „Crit Rev Oncol Hematol”. 68 (3), s. 242–249, 2008. DOI: 10.1016/j.critrevonc.2008.06.007. PMID: 18657433. 
  126. L. Brambilla, A. Romanelli, M. Bellinvia, S. Ferrucci i inni. Weekly paclitaxel for advanced aggressive classic Kaposi sarcoma: experience in 17 cases. „Br J Dermatol”. 158 (6), s. 1339–1344, 2008. DOI: 10.1111/j.1365-2133.2008.08517.x. PMID: 18363766. 
  127. L. Fardet, P.E. Stoebner, H. Bachelez, V. Descamps i inni. Treatment with taxanes of refractory or life-threatening Kaposi sarcoma not associated with human immunodeficiency virus infection. „Cancer”. 106 (8), s. 1785–1789, 2006. DOI: 10.1002/cncr.21791. PMID: 16534786. 
  128. E. Klein, R.A. Schwartz, Y. Laor, H. Milgrom i inni. Treatment of Kaposi’s sarcoma with vinblastine. „Cancer”. 45 (3), s. 427–431, 1980. PMID: 7353196. 
  129. L. Brambilla, R. Labianca, V. Boneschi, S. Fossati i inni. Mediterranean Kaposi’s sarcoma in the elderly. A randomized study of oral etoposide versus vinblastine. „Cancer”. 74 (10), s. 2873–2878, 1994. PMID: 7954250. 
  130. G. Stallone, A. Schena, B. Infante, S. Di Paolo i inni. Sirolimus for Kaposi’s sarcoma in renal-transplant recipients. „N Engl J Med”. 352 (13), s. 1317–1323, 2005. DOI: 10.1056/NEJMoa042831. PMID: 15800227. 
  131. A. van Kessel, K.D. Quint, M. Kaposi. Moritz Kaposi and his sarcoma. „Ned Tijdschr Geneeskd”. 155 (45), 2011. PMID: 22085570. 
  132. R.A. Shiels, M. Kaposi. A history of Kaposi’s sarcoma. „J R Soc Med”. 79 (9), s. 532–534, 1986. PMID: 3534266. 
  133. M. Karamanou, C. Antoniou, A.J. Stratigos, Z. Saridaki i inni. The eminent dermatologist Moriz Kaposi (1837–1902) and the first description of idiopathic multiple pigmented sarcoma of the skin. „J BUON”. 18 (4). s. 1101–1105. PMID: 24344048. 

Bibliografia

  • John R. Goldblum, Sharon W. Weiss, Andrew L. Folpe: Enzinger and Weiss’s Soft Tissue Tumors. Wyd. 6. Elsevier Health Sciences, 2013. ISBN 978-0-323-08834-3.
  • Christopher D.M. Fletcher, K. Krishnan Unni, Fredrik Mertens: Pathology and Genetics of Tumours of Soft Tissue and Bone. Lyon: IARC Press, 2002.
  • Murray F. Brennan, Cristina R. Antonescu, Robert G. Maki: Management of Soft Tissue Sarcoma. Springer Science & Business Media, 2012.
  • Jerzy Stachura, Domagała Wenancjusz: Patologia znaczy słowo o chorobie. T. II. Polska Akademia Umiejętności, 2009. ISBN 978-83-60184-02-8.
  • Piotr Rutkowski: Biblioteka chirurga onkologa. Mięsaki tkanek miękkich. Via Medica, 2015. ISBN 978-83-7599-864-1.
  • Vincent T. DeVita, Theodore S. Lawrence, Steven A. Rosenberg: Devita, Hellman & Rosenberg’s Cancer: Principles & Practice of Oncology. Wyd. 8. Lippincott Williams & Wilkins, 2008. ISBN 978-0-7817-7207-5.
  • Maciej Krzakowski, Piotr Potemski, Krzysztof Warzocha, Pior Wysocki: Onkologia kliniczna. T. II. Via Medica, 2015. ISBN 978-83-7599-796-5.
  • Piotr Rutkowski, Zbigniew Nowecki: Mięsaki tkanek miękkich u dorosłych. Medical Tribune, 2009. ISBN 978-83-60135-69-3.
  • Maciej Krzakowski, Piotr Potemski, Krzysztof Warzocha, Pior Wysocki: Onkologia kliniczna. T. II. Via Medica, 2015. ISBN 978-83-7599-796-5.
  • Jason L. Hornick: Practical Soft Tissue Pathology: A Diagnostic Approach: A Volume in the Pattern Recognition Series. Elsevier Health Sciences, 2013. ISBN 978-1-4557-3814-4.

Star of life.svg Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Media użyte na tej stronie

Star of life.svg

The Star of Life, medical symbol used on some ambulances.

Star of Life was designed/created by a National Highway Traffic Safety Administration (US Gov) employee and is thus in the public domain.
SkinTumors-PA100992.JPG
Autor: LWozniak&KWZielinski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mięsak Kaposiego, okres plamisty
Wczesny okres tego mięsaka ma obraz histologiczny mało charakterystyczny. Obserwuje się chaotyczny rozrost drobnych naczyń i okołonaczyniowych komórek łącznotkankowych w warstwie brodawkowatej skóry właściwej. W
SkinTumors-PA100994.JPG
Autor: LWozniak&KWZielinski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mięsak Kaposiego, okres tarczkowy
Rozrastające się naczynia i mezenchymalne komórki okołonaczyniowe tworzą stwardniały naciek w powierzchownych warstwach skóry.
Kaposi's Sarcoma.jpg
Kaposi's sarcoma on the skin of an AIDS patient.
SkinTumors-PA100997.JPG
Autor: LWozniak&KWZielinski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mięsak Kaposiego, okres guzkowy
W rozroście nowotworowym mięsaka biorą udział zarówno atypowe komórki śródbłonkowe, wpuklajace sie do światła naczyń jak i wrzecionowate komórki okołonaczyniowe typu histiocytów i fibroblastów.
Brachial Kaposi's sarcoma.jpg
Kaposi's sarcoma on arm
The British journal of dermatology (1888) (14586605280).jpg
Autor: Internet Archive Book Images, Licencja: No restrictions

Identifier: britishjournalof32brit (find matches)
Title: The British journal of dermatology
Year: 1888 (1880s)
Authors: British Association of Dermatology
Subjects: Dermatology Syphilis
Publisher: London H.K. Lewis (etc.)
Contributing Library: Gerstein - University of Toronto
Digitizing Sponsor: University of Toronto

View Book Page: Book Viewer
About This Book: Catalog Entry
View All Images: All Images From Book
Click here to view book online to see this illustration in context in a browseable online version of this book.

Text Appearing Before Image:
'
Text Appearing After Image:
Fig. o. Fig. TO ILLUSTRATE DR. SIBLEYS ARTICLE ON SO CALLED MULTIPLEH/EMORRHAGIC SARCOMA. A CASE OF SO-CALLET) MULTIPI/E HiT^IMORRHAGIC SARCOMA. 333 tumours aro disappearing, especiiilly one or two on liis right arm, andthe lesion on tlie dorsum of the right hand is obviously receding. Iapplied diathermy fulguration to one of the tumours on his leftshoulder some fourteen days ago and a half-pastille dose of X-rays tothree others ten days ago. Pathologists report.— (1) Section of pigmented nodule removedfrom back. The layers of the epidermis are slightly atrophic. Thedermis is composed of masses of spindle-shaped and round cells,which appear to be separated by a fibrous connective-tissue ; nomitosis is seen. There is a marked vascular dilatation and a depositionof blood-pigment apart from the vessels themselves. The growthappears to be of connective-tissue origin, associated with pigmenta-tion, with no true sarcomatous cells present. (2) Examinationof urine : Result normal. (3) Wasse

Note About Images

Please note that these images are extracted from scanned page images that may have been digitally enhanced for readability - coloration and appearance of these illustrations may not perfectly resemble the original work.
Stribild bottle Dutch labeling.jpg
Autor: JörgenMoorlag, Licencja: CC BY-SA 4.0
A bottle containing Stribild tablets (medication used to treat HIV). Stribild is a combination drug containing tenofovir disoproxil fumarate, emtricitabine, elvitegravir and cobicistat. Some tablets on the side.
Kaposis sarcoma 01.jpg
Autor: M. Sand, D. Sand, C. Thrandorf, V. Paech, P. Altmeyer, F. G. Bechara, Licencja: CC BY 2.0
Kaposi's sarcoma. Characteristic violaceous plaques on the alar and tip of the nose in an HIV-positive female patient.
Kaposi sarcoma (3930038428).jpg
Autor: Yale Rosen from USA, Licencja: CC BY-SA 2.0
Kaposi sarcoma
Kaposi’s sarcoma intraoral AIDS 072 lores.jpg
This HIV-positive patient presented with an intraoral Kaposi’s sarcoma lesion with an overlying candidiasis infection.
  • This AIDS patient exhibited a CD4+ T-cell count <200, and a high viral load. Initially, the KS lesions are flattened and red, but as they age they become raised, and darker, tending to a purple coloration.
Kaposi sarcoma high mag.jpg
Autor: Nephron, Licencja: CC BY-SA 3.0
Micrograph of Kaposi sarcoma. H&E stain.

Features:

  • Abundant small branching blood vessels.
  • Spindle cells.
  • Intracellular hyaline globs.

Related images

Doxorubicin treatment.JPG
Autor: Gabriel Sozzi, Licencja: CC BY-SA 4.0
Doxorubicin is commonly used in the treatment of a wide range of cancers. Note the characteristic red color of doxorubicin.
Intraoral Kaposi's sarcoma.jpg
Kaposi's sarcoma in patient's mouth
Kaposi's sarcoma before.jpg
Kaposi's sarcoma before Interferon treatment
SkinTumors-PA100995.JPG
Autor: LWozniak&KWZielinski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mięsak Kaposiego, okres guzkowy
Masywny rozrost naczyń i komórek okołonaczyniowych wyraźnie odcina się od skolagenizowanej tkanki łącznej skóry.