Miłorząb dwuklapowy

Miłorząb dwuklapowy

Miłorząb w Radziejowicach
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	telomowe
Gromada	naczyniowe
Podgromada	nasienne
Nadklasa	nagonasienne
Klasa	miłorzębowe
Rząd	miłorzębowce
Rodzina	miłorzębowate
Rodzaj	miłorząb
Gatunek	miłorząb dwuklapowy
Nazwa systematyczna
Ginkgo biloba L. Mant. 2: 313. Oct 1771
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
zagrożony

Nasiona miłorzębu – pomnika przyrody w Cieszynie

Miłorząb dwuklapowy, m. chiński, m. dwudzielny^[4] (Ginkgo biloba L.) – gatunek drzewa należącego do rodziny miłorzębowatych. Pochodzi z Chin^[5]. Obecnie jest gatunkiem zagrożonym na stanowiskach naturalnych^[5]. Miłorząb dwuklapowy podobny jest do kopalnego gatunku Ginkgo adiantoides. Czasami używana nazwa miłorząb japoński^[a][6] jest myląca, gdyż gatunek ten nie występuje naturalnie w Japonii, a jedynie z tego kraju drzewo to po raz pierwszy trafiło do Europy.

Występowanie

Gatunek endemiczny i reliktowy występujący na stanowiskach naturalnych wyłącznie w południowo-wschodniej części Chin. Przez długi czas utrzymywało się przekonanie, że ani w Chinach ani w Japonii miłorząb nie występuje już w stanie dzikim, a jego osobniki rosnące m.in. przy wielu świątyniach i klasztorach zawdzięczają swe istnienie jedynie opiece kapłanów i mnichów. Dopiero w połowie XX w. sami Chińczycy odkryli jego jedyne stanowisko w prowincji Anhui^[7].

Stanowisko naturalne zajmuje obszar 1018 ha, znajduje się tam 167 drzew o pierśnicy powyżej 123 cm, są to dwudziestometrowe drzewa o wieku powyżej 1000 lat, kilka drzew w wieku do 3400 lat i wysokości 40 m. Stamtąd w XI wieku został rozpowszechniony w innych prowincjach Chin i Japonii, najpierw jako drzewo owocowe (jadalny zarodek – „pestka”), głównie przez buddyjskich mnichów, a następnie jako drzewo ozdobne w innych rejonach świata. Roślina długowieczna, dożywająca nawet 4000 lat. Do Europy miłorząb został sprowadzony w pierwszej połowie XVIII wieku z Japonii do Holandii do ogrodu botanicznego w Utrechcie (najstarszy okaz w Europie). Nie jest pewne, kiedy sprowadzono go do Polski, a najstarszy zachowany okaz rośnie od lat 70. lub 80. XVIII w ogrodzie przy pałacu w Łańcucie^[8]. W latach 80. XX w. mierzył 31 m wysokości, a na wysokości 130 cm nad ziemią miał 352 cm obwodu^[9]. Inne okazy w Polsce pojawiały się kolejno: w 1808 – w Ogrodzie Botanicznym w Krakowie, 1824 – w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie, 1827 – w arboretum w Kórniku w PAN oraz w Ogrodzie Dendrologicznym w Przelewicach.

Morfologia

Liść miłorzębu

Liście i kwiaty męskie

Kwiaty żeńskie

Jest jednym z nielicznych przedstawicieli roślin nagozalążkowych, które mają spłaszczone, opadające na zimę liście (nie przekształcone w szpilki). System korzeniowy palowy i głęboki.

Pokrój

Dorasta w swojej ojczyźnie do wysokości 30–40 metrów. Korona młodych okazów stożkowata, gałęzie odrastają prostopadle do pnia lub kierują się ukośnie, z czasem konary wyginają się ku dołowi, wierzchołek zaokrągla się i cała korona staje się cylindryczna. Okazy męskie od żeńskich można odróżnić po pokroju: drzewa męskie – mają pokrój zbliżony do nagozalążkowych, wyraźnie widać strzałę – pokrój strzelisty, a drzewa żeńskie – pokrój zbliżony do okrytozalążkowych.

Pień

Prosty^[5], „strzałowaty”. Kora bruzdowana, szarobrunatna, u starszych egzemplarzy głęboko spękana^[5]. Gałęzie osadzone na pniu prostopadle. Gałązki zróżnicowane na żółtawopopielate długopędy i gęsto ustawione na nich krótkopędy, o charakterystycznych wałeczkach, będących pozostałościami po opadłych łuskach i liściach (do ok. 4 cm długości). Długopędy roczne często grubsze na końcu niż u nasady. Okazy żeńskie i męskie można odróżnić po pędach: żeński pęd ma pąki małe i na wierzchołku zaostrzone a męski duże i zaokrąglone.

Liście

Pąki są grube i ostro zakończone. Mają zieloną bądź czerwoną barwę^[5]. Liście są skrętoległe na długopędach, blaszka liściowa klapowana, na krótkopędach są gęsto skupione i ułożone okółkowo po 5–8, a blaszka liściowa jest wachlarzowata^[5]. Kształt szerokowachlarzowaty, blaszka skórzasta, twarda, zielona, aparaty szparkowe jak u okrytozalążkowych na spodniej stronie liści, o unerwieniu widlastym, rozgałęziającym się dychotomicznie, jesienią przebarwiają się na kolor jaskrawożółty^[5] (już w drugiej dekadzie września przebarwia się; liście utrzymują się na drzewie aż do ujemnych temperatur, a potem bardzo długo utrzymują się żółte na powierzchni gleby). Liście posiadają wcięcie na wierzchołku jeśli wyrastają z długopędów, natomiast te na krótkopędach wcięcia nie posiadają.

Kwiaty

Roślina dwupienna^[5], choć wszczepia się gałązki żeńskie w korony drzew męskich (pierwszy taki znany, udany eksperyment przeprowadzono na początku XIX w. w ogrodzie botanicznym w Wiedniu^[10]). Kwiaty męskie to żółte kotki o długości 2–4 cm^[5]. Pojawiają się późną wiosną^[5]. Bardzo mocno pylą; pyłek przenoszony jest na odległość do 1,5 km. Kwiaty żeńskie to dwa nagie zalążki o długości 4 mm^[5]. Umiejscowione są na długiej szypułce (4 cm długości) na krótkopędzie. Liczba kwiatów przeważnie parzysta. Nie zawsze oba zalążki rozwijają się.

Dojrzewające nasiona w osnówkach

Nasiona

Nasiona są żółte, na długiej szypule, otoczone mięsistą osnówką^[5]. Przypominają śliwkę^[5] o średnicy około 2,5–3 cm (Uwaga: nie należy ich mylić z owocami – nagonasienne nie wytwarzają owoców). Prażone nasiona są jadalne. Osnówki maja nieprzyjemny zapach zjełczałego masła.

Przekrój pnia

Drewno

Zróżnicowane na jasnobrązowy biel i czerwonawożółtą twardziel, posiada jedwabisty połysk oraz zwartą strukturę z wąskimi i dobrze widocznymi słojami rocznymi, przypomina drewno drzew iglastych – jest lekkie i miękkie, poza tym odporne na gnicie i ogień, bardzo cenione, stosowane w rzeźbiarstwie oraz do produkcji mebli i pojemników do przechowywania japońskiej wódki sake.

Biologia i ekologia

Rozwój

Drzewo dwupienne, rozdzielnopłciowe. Kwitnie po 40 latach uprawy z nasion. Zapłodnienie trwa do około 5 miesięcy (to zależy od temperatury i wilgotności). Nasiona z polskich miłorzębów mają bardzo małą zdolność kiełkowania rzędu 20–30%. Zazwyczaj rozwija się tylko jeden zalążek kwiatu żeńskiego. U starszych okazów (zwykle ponadstuletnich) na pniu pojawiają się narośle zwane czi-czi. Początkowo guzowate, wielkości pięści, mają budowę pędu, ale są nieulistnione. Przybierają z czasem formę korzeni powietrznych, które po zetknięciu się z glebą zakorzeniają się^[7]. Pod wpływem np. ruchów skorupy ziemskiej odrywają się od drzewa i wyrastają z nich nowe osobniki.

Wymagania siedliskowe

Jest rośliną światłolubną, nie znosi stanowisk ocienionych, na których zamiera. Odporny na mróz. Drzewa o wysokości ponad 20 metrów i 1 metrze pierśnicy nie należą do rzadkości. Bardzo dobrze wytrzymuje bardzo małe napowietrzenie gleby. Świetnie znosi zasolenie. Jest bardzo odporny na suszę glebową. Źle rośnie na glebach piaszczystych i na takich, na których jest wysokie lustro wody. Odporny na choroby i szkodniki – nie spotyka się żadnych. Bardzo wolno przyrasta na grubość pnia i dosyć długo musi być palikowany. Nadaje się na bonsai. Świetnie znosi cięcie.

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Liść miłorzębu dwuklapowego (Ginkgonis folium) – cały lub połamany, wysuszony liść o zawartości nie mniej niż 0,5% flawonoidów^[11].

Skład

Wyciąg z miłorzębu dwuklapowego zawiera glikozydy flawonowe m.in. izoramnetynę, olejek kamforowy, kwercetynę oraz laktony terpenowe (ginkolidy a, b, c i bilobalid). Lek usprawnia krążenie obwodowe i mózgowe, zapobiega zwapnieniu naczyń, hamuje agregację płytek krwi, zwiększa jej przepływ, usprawnia pamięć i ułatwia koncentrację^[12].

Wskazania do stosowania

Postępujące obniżenie wydolności intelektualnej oraz zaburzenia ukrwienia obwodowego i mózgowego. Mogą wystąpić spontanicznie krwawienia i reakcje alergiczne^[12]. Zmniejsza ryzyko raka u myszy^[13]. Celowości stosowania miłorzębu w profilaktyce demencji oraz choroby Alzheimera, a także jego pozytywnego wpływu na sprawność umysłową, nie udało się potwierdzić w badaniach klinicznych^[14][15]. Istnieją także badania wykazujące, że duże dawki miłorzębu dwuklapowego mogą być szkodliwe dla zdrowia, np. mogą przyczyniać się do powstawania udarów. Stwierdzono jednakże, że wyciąg z miłorzębu (EGb761) wykazuje skuteczność w leczeniu całego zakresu zaburzeń kognitywnych związanych z wiekiem^[16].

Roślina ozdobna

Najstarszy miłorząb w Polsce (ogród przypałacowy w Łańcucie)

W Polsce gatunek dosyć często spotykany w parkach i ogrodach jako drzewo ozdobne, odporne na mrozy. Dzięki odporności na zasolenie gleby i zanieczyszczenia powietrza w wielu krajach stosuje się go do obsadzania ulic. Wybiera się przy tym prawie wyłącznie okazy męskie, gdyż dojrzałe nasiona spadając zaśmiecają ulice, a rozkładając się wydają nieprzyjemną woń^[7].

W Japonii jest jednym z popularnych drzew jesieni. Łatwo je znaleźć w świątyniach buddyjskich, chramach shintō, parkach miejskich i wzdłuż ulic. Metropolia Tokio wybrała miłorząb jako swoje drzewo-symbol^[17].

W centrum Hiroszimy znajduje się ogród o nazwie Shukkei-en, założony czterysta lat temu. Podczas amerykańskiego ataku nuklearnego w 1945 roku został on całkowicie zniszczony, albowiem epicentrum eksplozji było oddalone zaledwie o 1,2 km. Po wojnie został odtworzony i udostępniony zwiedzającym. W ogrodzie rośnie miłorząb, którego wiek szacuje się na ponad 200 lat^[18]. Tablica umieszczona przy nim informuje: Ten miłorząb jako jedyne drzewo [w tym ogrodzie] przetrwał burzę ogniową po bombardowaniu atomowym w dniu 6 sierpnia 1945 roku. Obwód pnia: około 4 m, wysokość: około 17 m. Jest przechylony przez podmuch wybuchu, przycinanie gałęzi zapobiega jego upadkowi.

Roślina magiczna

• Panuje przekonanie, że miłorzęby sadzono przy świątyniach dlatego, by chroniły je przed pożarami. W przypadku pojawienia się ognia na płonące dachy miały spadać z każdego liścia krople wody. W 1923 r. po silnym trzęsieniu ziemi spłonęło prawie do szczętu całe Tokio. Ocalała m.in. stara świątynia Kwannon, osłonięta przez wielki okaz miłorzębu, a wraz z nią ludzie, którzy się w niej skryli. W pożarze drzewo utraciło wprawdzie wszystkie liście, ale przeżyło i na wiosnę znów okryło się zielenią^[7].
• Narośle czi-czi na pniach starych miłorzębów Chińczycy czczą jako symbole płodności i urodzaju, a Chinki modlą się pod nimi o liczne potomstwo i o pokarm dla niego^[7].

Inne zastosowania

• Białe jądro zawarte w nasieniu jest w Chinach przysmakiem^[5].
• Chińczycy wyrabiają z osnówek mydło.
• W Japonii nasiona, zwane tam 銀杏 ginnan^[19], są powszechnie spożywane (po uprażeniu, gotowaniu). Dodaje się je również do popularnej potrawy chawan-mushi (rodzaj kremu jajecznego z warzywami, ginnan i zazwyczaj kurczakiem)^[19][20].

Odmiany

Na świecie jest około 200 odmian, m.in.:

• ‘Bolesław Chrobry’ – blaszki bardziej pogrubione, postrzępione i pofryzowane; odmiana wyhodowana w Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu^[21];
• ‘Stefan Batory’ – wyhodowana na UP w Poznaniu^[21];
• ‘Władysław Łokietek’ – bardzo wolno rośnie (10 lat osiąga 60–70 cm,a 20 lat – 1,7 m); bardzo drobne liście; odmiana polska, wyhodowana na UP w Poznaniu^[21];
• ‘Mieszko I’ – średni wzrost, pokrój stożkowy; wyhodowana na UP w Poznaniu^[21];
• ‘Przemysław II’ – wąski pokrój o lekko przewieszających pędach; wyhodowana na UP w Poznaniu^[21];
• ‘Kazimierz Wielki’ – przewieszające pędy, korona kopulasta, pędy grube i długie, blaszki liściowe do 20 cm, intensywnie i szybko rosnący; wyhodowana na UP w Poznaniu^[21];
• ‘Fastigiata’ – wąska, kolumnowa; klon męski
• ‘Mariken’ – holenderska, do małych ogrodów, szczepiona, powstała z „czarciej miotły”; ciemniejsze liście, kuliste, niektóre liście zrośnięte po 2; klon męski
• ‘Pendula’ – płacząca^[5]
• ‘Pragense’ – znaleziono w Pradze w latach 60. Początkowo pędy wzniesione do góry, po kilku latach pędy przewieszają się; krótkie przyrosty 20–30 cm; klon męski
• ‘Saratoga’ – amerykańska odmiana – lata 80.; inny kształt blaszki liściowej, podstawa zawsze klinowata; kopulasta korona; często krzewiasta; klon męski
• ‘Variegata’ – powstała w Chinach w 1856; w 1995 r. trafiła do Polski; rośnie wolno; z białymi paskami lub plamami na liściach, bardzo duża zmienność liści; im więcej słońca tym bardziej pstra; korona szeroko kopulasta; klon żeński

Uwagi

Przypisy