Miary rzymskie

Miary długości

Podstawową jednostką rzymskich miar długości była stopa: pes. Mniejsze jednostki, na które dzielono stopę, noszą te same nazwy co jednostki wagi, na które dzielono librę: dodrans (3/4), bes (2/3), triens (1/3), quadrans (1/4), sextans (1/6), uncia (1/12), digitus (1/16), semuncia (1/24), sicilicus (1/48).

Odległości mierzone były osobnymi miarami. Były to: gradus (krok), passus (podwójny krok), pertica (tyczka), actus (długość bruzdy wyoranej przez woły bez zatrzymania dla wypoczynku), miliarium lub mille passus (tysiąc kroków, czyli mila rzymska). W nieznanym współcześnie momencie zrównano passus z 5 stopami, tworząc następujący system:

Wielkość w m.MiliariumActusPerticaPassusGradusPes
Miliarium14781
Actus35,4741 2/31
Pertica2,956500121
Passus1,47810002421
Gradus0,739200048421
Pes0,2965 0001201052 1/21

Rzymianie akceptowali także łokieć, cubitus, miarę pochodzenia egipskiego, która nie dała się włączyć w rzymski system. Zrównano ją z 1½ stopy, ustalając długość na 0,44 m.

Miary powierzchni

Najpospolitszą miarą powierzchni, było iugerum (liczba mnoga: iugera). Podobnie jak w Grecji plethron, iugerum pierwotnie oznaczało obszar, który para wołów (stąd nazwa od iugum = jarzmo) może zaorać w ciągu dnia. Było to pole o bokach 120 i 240 stóp (ok. 35,5 m i 71 m) = 2520,6 m². Gdy zachodziła potrzeba posługiwania się większymi jednostkami, stosowano heredium = 2 iugera, centuria = 200 iugera i saltus = 800 iugera. W praktyce rozmiary heredium i centurii przy pomiarach towarzyszących zwłaszcza przy zakładaniu kolonii mogły odbiegać od wskazanych wyżej w zależności od jakości i obszaru ziemi, która była do dyspozycji.

W Egipcie rzymskim w powszechnym użyciu była arura (gr. ἄρουρα) – stara miara faraońska, równa kwadratowi o boku 100 łokci. Przy łokciu 0,525 m, arura równała się 2756 m², przy łokciu 0,450 m, arura = 2025 m².

Miary pojemności

Miary pojemności wywodzą się z naczyń, w których przechowano takie produkty, jak oliwa wino, miód, ziarno, mąka, suszone owoce (były to naczynia gliniane, drewnianymi beczkami we wczesnych epokach w basenie Morza Śródziemnego w ogóle się nie posługiwano). Ponieważ innych naczyń używano do płynów, innych do artykułów sypkich, ustalono dla nich osobne serie miar. Przy dużych jednostkach miary o tej samej nazwie miały różną pojemność w zależności od tego, czy były przeznaczone do oliwy czy wina.

Płyny

Rzymianie przejęli swe miary pojemności od Ateńczyków. System raz ustalony (w III w. p.n.e.) nie podlegał poważniejszym zmianom aż po czasy bizantyńskie. Podstawową jednostką dla płynów był sextarius = 0,545 l.

Wielkość w l.QuadrantalUrnaCongiusSextariusLibraHeminaQuartariusAcetabulumCyathus
Quadrantal (amfora)26,201
Urna13,1021
Congius3,27841
Sextarius0,545482461
Libra0,3278040101 2/31
Hemina0,27496481221 1/51
Quartarius0,136192962442 2/521
Acetabulum0,0683841924884 4/5421
Cyathus0,045557628872127 1/5631 1/21

Gdy w grę wchodziły duże ilości płynów, posługiwano się miarą culleus = 20 quadrantali = 524 l. Przy małych ilościach, np. przy przygotowywaniu leków, stosowano cochlear (łyżka) = ¼ cyathus.

Substancje sypkie

Do mierzenia substancji sypkich używano tych samych miar od sextariusa w dół. Dla większych ilości tych produktów stosowano modius, odpowiadający greckiemu hekteus (1/6 medimnosa = 8,733 l) i jego połowę semimodius = 4,366 l. Sześć modii czyli attycki medimnos równał się 43,5 l, okresie hellenistycznym natomiast medimnos równał się 51,8 l.

Miary masy

Rzymianie nazywali swoją podstawową jednostkę wagową libra lub pondus.

Słowo libra oznacza zarówno miarę, jak i przyrząd służący do ważenia, czyli wagę. Geneza tego terminu nie jest jasna, zapewne nie jest pochodzenia indoeuropejskiego. Libra, poczynając przynajmniej od III w. p.n.e. (bardzo prawdopodobnie i wcześniej), miała ustaloną wagę nieulegającą poważniejszym wahaniom.

Obliczenia wagi monet rzymskich i odważników pozwalają określić ją na około (wynik jest średnią różnych danych) 327,45 g. Libra dzieliła się na 12 uncji (1 uncja = 27,288 g).

Dość często tłumaczy się ten termin przez funt (słowo pochodzące pośrednio od pondus), który określał miary średniowieczne i nowożytne powstałe pod wyraźnym wpływem rzymskiej libry. Jednostki podziału libry przedstawia zestawienie:

NazwaWaga w gramachWaga w uncjach
Libra (as)327,4512
Deunx300,1611
Dextans272,8810
Dodrans245,599
Bes218,308
Septunx191,027
Semis163,736
Quincunx136,445
Triens109,154
Quadrans81,863
Sextans54,582
Sescuncia40,931 1/2
Uncia27,2881
Semuncia13,6641/2
Binale sextulae9,0961/3
Sicilicus6,8221/4
Sextula4,5481/6
Drachma3,4111/8
Dimidia sextula2,7741/12
Scripulum1,1371/24
Obolus0,5681/48
Lupinus0,2831/96
Siliqua0,1891/144

Jednostki takie jak drachma i obolus, pochodzenia greckiego, weszły w użycie w czasach cesarskich. Siliqua, odpowiednik greckiego keration, i lupinus („waga ziarna łubinu”) pojawiły się dopiero od czasów Konstantyna i służyły do ważenia złota. Funkcjonowały także jednostki wyższe od libry:

NazwaWielokrotność libryWaga w gramachWaga w uncjach
Dupondius2654,924
Tressis3982,3536
Nonussis92947,05108
Vicessis206549240
Tricessis309823,5360
Centussis10032 7451200

Bibliografia

  • Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t-1, pod red. Ewy Wipszyckiej, Warszawa 1982.