Nelly Sachs

Nelly Sachs
Leonie Sachs
Ilustracja
Nelly Sachs (1966)
Data i miejsce urodzenia

10 grudnia 1891
Berlin

Data i miejsce śmierci

12 maja 1970
Sztokholm

Narodowość

żydowska, niemiecka, szwedzka

Język

niemiecki

Dziedzina sztuki

poezja, proza, tłumaczenia

Ważne dzieła

In den Wohnungen des Todes, Eli: misterium męki Izraela, Flucht und Verwandlung, Fahrt ins Staublose, Zeichen im Sand, Rozżarzone zagadki, Suche nach Lebenden

Faksymile
Nagrody

Nelly Sachs, właściwie Leonie Sachs (ur. 10 grudnia 1891 w Berlinie, zm. 12 maja 1970 w Sztokholmie) – niemiecka poetka, pisarka i tłumaczka żydowskiego pochodzenia, mieszkająca od 1940 w Szwecji. Tworzyła w języku niemieckim, tłumaczyła też na ten język poezję szwedzką. Laureatka literackiej Nagrody Nobla (1966).

Przed II wojną światową wydała w Niemczech zbiór opowiadań Legenden und Erzählungen (1921) i kilkanaście wierszy. Począwszy od 1947 zaczęły się ukazywać jej utwory, których tematem była martyrologia Żydów w czasach hitleryzmu. Jest autorką m.in. sztuk teatralnych Eli: misterium męki Izraela (1951) oraz Zeichen im Sand (1962), a także zbiorów wierszy: In den Wohnungen des Todes (1947), Und niemand weiß weiter (1957), Flucht und Verwandlung (1959), Fahrt ins Staublose (1961), Rozżarzone zagadki (1964/1968), Suche nach Lebenden (1971).

Życiorys

Młodość

Tablica pamiątkowa na domu rodzinnym Nelly Sachs w Schönebergu, przy Maaßenstraße 12

Leonie Sachs urodziła się 10 grudnia 1891 w zamożnej rodzinie żydowskich przemysłowców, mieszkającej przy Maaßenstraße 12 w Schönebergu (od 1920 dzielnicy Berlina), jako jedyne dziecko Georga Williama Sachsa (1858–1930) oraz Margarete Sachs z domu Karger (1871–1950). Jej ojciec wraz z bratem Maximilianem Alexem Sachsem prowadzili fabrykę, gdzie wytwarzano produkty z gumy, założoną w 1868 przez jej dziadka Adolfa Abrahama Loebela Sachsa (1827–1911)[1][2]. Jej rodzina należała do gminy żydowskiej w Berlinie, ale nie uczęszczała do synagogi, ani też nie obchodziła świąt żydowskich[3].

Zamiłowanie do muzyki, literatury i sztuki zaszczepił w niej ojciec[3]. Jako dziewczynka zafascynowana była tańcem; chętnie tańczyła, podczas gdy ojciec grał na pianinie[4][5]. Uczęszczała przez trzy lata do prywatnej szkoły dla dziewcząt Dorotheen w Moabicie[6][7], a następnie, w latach 1903–1908, do szkoły Hélène Auberts przy Brückenallee 6[2][7]. Już w czasach szkolnych napisała pierwsze wiersze (Vom Manne, der am Tage der unschuldigen Kindlein starb i Der Tod im Pfarrhof)[6].

W 1906, z okazji piętnastych urodzin, otrzymała od rodziców powieść Gösta Berling szwedzkiej pisarki Selmy Lagerlöf (1858–1940), która stała się dla Sachs wzorem literata. Rok później nawiązała z nią wieloletnią korespondencję. Prowadziła również regularną wymianę listów z niemieckim prozaikiem Hermannem Hessem (1877–1962), który przesłał jej swoją podobiznę[8].

W wieku 17 lat zakochała się w pewnym mężczyźnie (jego nazwisko nie jest znane), gdy przebywała z rodzicami w sanatorium w Dusznikach-Zdroju. Uczucie, prawdopodobnie nieodwzajemnione, wywarło duży wpływ na kondycję psychiczną przyszłej pisarki, skutkiem czego była nerwica i anoreksja. Profesor Richard Cassirer (1868–1925), który był znajomym rodziny, podjął się leczenia nastolatki. Skłonności Sachs do myśli samobójczych i załamań nerwowych często powracały jednak w kolejnych latach. Doświadczenie nieszczęśliwej miłości z okresu młodości ukształtowało poetycki obraz oblubieńca w jej późniejszej twórczości[2][9], m.in. w cyklu wierszy Gebete für den toten Bräutigam (1947)[10]. Sachs nigdy nie wyszła za mąż, ani nie miała dzieci[7].

Dorosłość do opuszczenia Niemiec

Nelly Sachs (1910)

Cassirer zachęcał Sachs do pisania wierszy, by dzięki nim mogła opowiedzieć o swoich uczuciach i przeżyciach, zamiast tłumić je w sobie. Początkowo główną rolę w jej twórczości odgrywała przyroda, a następnie w jej sonetach (pisanych od 1910[4]) pojawiła się miłość i ukochany. W opowiadaniach poruszała z kolei temat problemów wychowawczych i relacji między rodzicami a dziećmi oraz relacji między kobietami a mężczyznami. W wielu utworach ważne miejsce miała także religia chrześcijańska i śmierć – symbol ofiary[11]. Jej wiersze inspirowane były niemieckimi utworami romantycznymi[3]. Fascynował ją nadal taniec. Tancerka Niddy Impekoven(1904–2002) była źródłem inspiracji dla Tänze – pierwszej sztuki Sachs pisanej do teatru lalek[4][6].

Już w 1915 Sachs starała się bezskutecznie, by jej wiersze i proza zostały wydane przez Cotta press[10]. W 1921 berliński wydawca F. W. Mayer opublikował Legenden und Erzählungen, zbiór legend i opowieści jej autorstwa, który powstał jako prywatne notatki[11][10]. Opowiadania z elementami mitów i baśni, przywodzące na myśl średniowieczny świat wyobraźni, nie przypadły do gustu odbiorcom, gdyż nie były pisane zgodnie w wymogami modnego wówczas w Niemczech ekspresjonizmu[3][4]. Z uznaniem natomiast wypowiedziała się o nich Lagerlöf, pisząc, że sama by ich lepiej nie napisała[7][12]. Sachs swój kolejny utwór – wiersz Zur Ruh – opublikowała dopiero w 1929, w berlińskiej Vossische Zeitung. Był to jej pierwszy wiersz, jaki w ogóle został wydany[4][12].

Nie otrzymała wykształcenia zawodowego, zajmowała się jedynie sztuką i literaturą. Przyjęła rolę kochającej córki, która była odpowiedzialna za matkę i dom – po śmierci w listopadzie 1930 ojca chorującego na raka[2][11]. Po jego odejściu napisała wiersze, których tematem była więź i bliskość między córką a ojcem[13]. Chętnie przebywała w towarzystwie przyjaciółek, które dzieliły jej artystyczne zainteresowania, do ich grona należały: Dora Jablonski (później Horwitz, 1891–1942), Gudrun Harlan (później Dähnert, 1907–1976) i Annaliese Neff (1910–1992)[14]. W latach 1936–1938 była członkinią Żydowskiego Związku Kulturalnego (Jüdischer Kulturbund), gdzie czytano jej wiersze, prozę i sztukę kukiełkową Chelion[13].

Po dojściu do władzy Adolfa Hitlera w 1933, sytuacja Żydów w Niemczech stawała się z roku na rok coraz gorsza – zgodnie z polityką nazistów narastały prześladowania i antysemityzm. Gestapo splądrowało mieszkanie pisarki i przesłuchiwało ją, co przeżyła tak mocno, że straciła mowę na pięć dni. Wielu Żydów decydowało się na emigrację, nie widząc możliwości egzystencji w obliczu ciągłego zagrożenia. Sachs szukała pomocy u Lagerlöf, pisząc do niej w 1938 list, na który nie otrzymała jednak odpowiedzi. Harlan udała się więc latem 1939 do posiadłości Mårbacka i spotkała się z sędziwą noblistką, uzyskując jej poparcie i została dzięki jej wstawiennictwu przyjęta przez księcia Eugeniusza Bernadotte. Po dłuższym czasie niemiecka pisarka i jej schorowana matka dostały upragnione szwedzkie wizy, dzięki którym mogły w końcu opuścić III Rzeszę[15][4][16][3].

Do ucieczki z Niemiec w 1940 Sachs napisała około 300 wierszy, z których kilkanaście zostało opublikowanych w niemieckich gazetach, m.in. w Berliner Tageblatt w 1933, w Jugend w 1935 i w CV-Zeitung w 1936[4][13][17]. Później pisarka niechętnie wspominała o przedwojennej twórczości, uważając, że nie ma ona znaczenia i należy ją pominąć[4].

Pierwsze lata emigracji w Szwecji

16 maja 1940 (dwa miesiące po śmierci Lagerlöf) Nelly i Margarete Sachs opuściły Niemcy, udając się do Szwecji jednym z ostatnich samolotów pasażerskich[18][4][16]. Dzięki pomocy gminy żydowskiej zamieszkały w Sztokholmie przy Bergsundstrand 23 w jednopokojowym mieszkaniu na parterze, znajdującym się opodal zatoki Liljeholmsviken[19][20]. Otrzymywały też od niej 200 koron miesięcznie, a także pomoc rzeczową, żyły w skromnych warunkach[20]. Nelly nauczyła się języka szwedzkiego i tłumaczyła na niemiecki wiersze, które napisali: Gunnar Ekelöf, Johannes Edfelt, Edith Södergran, Pär Lagerkvist i Karl Vennberg[21][3][22]. W latach 1944–1947 pracowała jako tłumaczka dla Samarbetskommittén för demokratiskt uppbyggnadsarbete (SDU)[23].

Po przybyciu do Szwecji Sachs niemal przestała tworzyć prozę, z wyjątkiem autobiograficznych notatek i refleksji Leben unter Bedrohung oraz Briefe aus der Nacht, skupiła się natomiast na wierszach i eksperymentalnych utworach scenicznych. Między 1940 a 1945 powstało wiele utworów, z których jest znana[22]. W pierwszych latach pobytu w Szwecji powstał cykl wierszy In den Wohnungen des Todes, wydany w 1947 w radzieckiej strefie okupacyjnej przez wydawnictwo Aufbau, poświęcony martyrologii Żydów w czasach hitleryzmu i metamorfozie ludzkości[3]. W 1947 wydana została przez Aufbau pierwsza antologia poezji szwedzkiej w jej wyborze i tłumaczeniu – Von Welle und Granit[22]. Wydany w 1951 dramat Eli: misterium męki Izraela o ośmioletnim polskim chłopcu grającym na flecie i poszukiwaniach jego mordercy został napisany w latach 1943–1944, a zarys koncepcji utworu powstał w ciągu zaledwie kilku dni[24][3][25]. W 1949 emigracyjne wydawnictwo Bermann-Fischer z Amsterdamu wydało drugi powojenny cykl wierszy Sachs – Sternverdunkelung, przybliżający różnego rodzaju granice – między narodami, między życiem a śmiercią, między pamięcią a niepamięcią czy też między epokami[26].

W 1948 Nelly i Margarete Sachs przeprowadziły się do innego mieszkania pod tym samym adresem, położonego na drugim piętrze, składającego się z salonu, sypialni i kuchni, gdzie mieszkały do śmierci[16][20]. Matka Sachs zmarła w lutym 1950, co nadwyrężyło zdrowie psychiczne poetki, osłabione już wcześniej informacjami na temat Holokaustu, a także śmiercią wielu jej przyjaciół oraz krewnych w obozach zagłady[3]. Nelly, która była bardzo związana z matką, wspominała ją w wierszach oraz w cyklu medytacji prozą Briefe aus der Nacht. 24 kwietnia 1952 otrzymała obywatelstwo szwedzkie[27].

Czas uznania

Laureaci literackiej Nagrody Nobla Samuel Agnon i Nelly Sachs (10 grudnia 1966)

W 1957 ukazał się zbiór wierszy Und niemand weiß weiter[28]. W tym czasie jej twórczość została zauważona w RFN, a na przełomie lat 50. i 60. XX wieku Niemcy uczynili z niej symbol żydowsko-niemieckiego pojednania po Zagładzie[29]. W 1957 Sachs została członkiem korespondencyjnym Niemieckiej Akademii Języka i Poezji w Darmstadt[30]. Pod koniec 1957 zaczęła prowadzić korespondencję z poetą Paulem Celanem, z którym się zaprzyjaźniła i którego nazywała „ukochanym bratem”[31].

W 1960, pierwszy raz od ucieczki z kraju, Sachs odwiedziła Niemcy. Stany lękowe wywołane wspomnieniami spowodowały kolejne załamanie i urojenia, a poetka przez trzy lata leczyła się w szpitalu psychiatrycznym Beckomberga w Sztokholmie[19][4][29]. Wspierali ją przyjaciele, w tym Bengt i Margaretha Holmqvist. W tym czasie powstały cykle wierszy Fahrt ins Staublose i Noch feiert Tod das Leben[30].

W 1959 jej kolejny tom wierszy Flucht und Verwandlung ukazał się w wydawnictwie Deutsche Verlags-Anstalt, a w 1961 wydawnictwo Suhrkamp, które było odtąd jej wydawcą, opublikowało tom jej wierszy[32]. W 1961 niemieckie miasto Dortmund ufundowało Nagrodę Nelly Sachs, której poetka została pierwszą laureatką. W tym samym roku została członkiem korespondencyjnym Freie Akademie der Künste w Hamburgu[31]. W 1962 zostały wydane jej dramaty poetyckie w zbiorze Zeichen im Sand. W 1963 ukazały się jej wiersze wybrane z posłowiem jej przyjaciela Hansa Magnusa Enzensbergera. W 1964 wyszły dwie pierwsze części cyklu Rozżarzone zagadki, które w całości zostały wydane w 1968[32]. W 1965 odwiedziła Berlin oraz Frankfurt nad Menem, gdzie otrzymała Nagrodę Pokojową Księgarzy Niemieckich[31].

Za swoją twórczość otrzymała w 1966 Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Wyróżniona została wspólnie z izraelskim prozaikiem Samuelem Agnonem, piszącym w języku jidysz i po hebrajsku. Nagrodę odebrali wspólnie w Sztokholmie 10 grudnia 1966, w dniu jej siedemdziesiątych piątych urodzin[33], a jej przyznanie uzasadniono następująco:

Nagroda przyznana została dwojgu największym twórcom, z których każdy na swój sposób reprezentuje w naszych czasach posłannictwo żydowskie[33].

Grób Nelly Sachs na cmentarzu w Solnie

W 1967 dostała ataku serca, w ostatnich latach życia cierpiała z powodu depresji urojeniowej i raka jelita grubego[34]. Zmarła 12 maja 1970 w Sztokholmie i została pochowana 19 maja na cmentarzu żydowskim w Solnie[4][34]. Jej dzieła zostały przetłumaczone m.in. na: angielski, duński, fiński, francuski, hebrajski, hiszpański, japoński, koreański, norweski, polski, portugalski, szwedzki i węgierski. Biblioteka Królewska w Sztokholmie odtworzyła pokój na wzór tego, w jakim mieszkała poetka po przybyciu do Szwecji. W bibliotece tej znajduje się też zbiór książek, listów, zdjęć i pamiątek rodzinnych należących do Nelly Sachs[35].

Charakterystyka i recepcja twórczości

Wczesna twórczość

Jej wczesna (przedwojenna) twórczość, choć rzadko wydawana, była jednak doceniana przez pisarzy takich jak Heinrich Böll i Stefan Zweig. Ten drugi uważał, że jej wiersze nie przypominają poezji innych kobiet i podziwiał ich „nadzwyczajną wewnętrzną gwałtowność”. W odróżnieniu od Zweiga, który widział coś szczególnie męskiego w jej twórczości, biografowie Sachs łączyli wyrażane w niej wartości z feminizmem. Podkreślali przy tym, że Sachs dbała o niezależność twórczą, nie poddając się prądom literackim dominującym w czasach Republiki Weimarskiej i nie należąc do żadnej z grup literackich[36]. Na wiersze, które wtedy pisała, wpływ miał natomiast romantyzm niemiecki. Będąc na emigracji Sachs odrzuciła swoją twórczość powstałą w Niemczech i żądała, by jej nie wydawać, ani o niej nie wspominać, zaś opis jej dorobku rozpoczynać od utworów, których tematem była Shoah[7].

Rola w uwiecznieniu martyrologii Żydów

Sachs opisała dzieje narodu żydowskiego, w okresie przed, w czasie i po II wojnie światowej. Jej wiersze są epitafium dla milionów zgładzonych Żydów – opowiadają o cierpieniach ludzi w gettach, obozach pracy, obozach koncentracyjnych. Wypędzanych z domów, prześladowanych i torturowanych. Pozbawionych godności i towarzystwa bliskich, umierających w okrutny i haniebny sposób. Sachs dała więc głos ofiarom Holokaustu. Zagłada Żydów miała dla niej nie tylko wymiar historyczny – była przejawem istniejącego na świecie zła, zagrażającego ciągle człowieczeństwu. Jej poezja była wezwaniem do przeciwstawiania się przemocy. Opłakiwała ludzkość, ale nie rozpaczała, było w niej miejsce na żałobę, ale także na pojednanie[3][37][38][39]. Sachs podkreśliła, że tworzenie w okresie Holokaustu było dla niej bardzo ważne:

Gdybym nie mogła pisać, nie przeżyłabym. Śmierć była moją mistrzynią. Jak mogłabym zajmować się czymś innym, metafory są moimi ranami. Trzeba wiedzieć o tym, aby zrozumieć moją twórczość[40].

Poezja stała się dla Sachs przestrzenią „rekonwalescencji i refleksji”[39]. W jej wierszach pojawiali się „uratowani”, „gapie”, a także „mordercy”. Powtarzające się obrazy i wątki, charakterystyczne dla jej wierszy, takie jak palce, dłonie, motyle, gwiazdy i ptaki, tworzą konstelacje, pozwalające wyobrazić sobie to, co niewypowiedziane[3][41].

W drugiej połowie lat 60. XX wieku jej twórczość osiągnęła apogeum popularności. W Niemczech traktowano poetkę wręcz jako „maskotkę pamięci”. Po latach zaczęły jednak pojawiać się głosy krytyków, twierdzących, że uznanie Sachs zdobyła głównie z powodu niemieckich wyrzutów sumienia i zwracających uwagę na sentymentalizm i manieryczność obecne w jej twórczości[42].

Znaczenie mistyki

O ile Sachs pochodziła z zasymilowanej rodziny i nie obchodziła świąt żydowskich, to tragiczna sytuacja Żydów w okresie narodowego socjalizmu, a zwłaszcza Holokaust, skłoniły pisarkę do poszukiwania w żydowskiej i chrześcijańskiej mistyce drogi do zrozumienia sensu życia[43][3]. Na jej twórczość wpływ miały Kabała, prace badacza żydowskiego mistycyzmu Gershoma Scholema oraz chasydzkie opowieści Martina Bubera[3].

Inspiracją do dramatu poetyckiego Eli: misterium męki Izraela była legenda chasydzka Martina Bubera. Sachs nie znała języka jidysz, ale umiejętnie wplotła rytm chasydzki w dzieło pisane po niemiecku. Dramat Sachs nawiązuje do tradycji średniowiecznego misterium chrześcijańskiego (stąd jego podtytuł: „Misterium męki Izraela”), lecz jego akcja toczy się w czasie obchodzonego przez Żydów Jamim Noraim – od święta Nowego Roku (Rosz ha-Szana) do Dnia Pojednania (Jom Kipur). Dzieło Sachs sprawia wrażenie mozaiki zamkniętych obrazów, gdzie obecne jest życie codzienne, humor, taniec i śpiew. Najważniejsze zdarzenia przeniesione zostały na płaszczyznę transcendentalną, a śmierć niewinnego dziecka i cierpienie po nim jest wątkiem, który spaja całość[44][45].

Twórczość

Zbiory prozy

  • Legenden und Erzählungen, F. W. Mayer, Berlin 1921 [pol. Legendy i opowieści]

Zbiory wierszy

  • In den Wohnungen des Todes, Aufbau-Verlag, Berlin 1947 [pol. W mieszkaniach śmierci]
  • Sternverdunkelung. Gedichte, Bermann-Fischer/Querido, Amsterdam 1949 [pol. Zaciemnienie gwiazd]
  • Und niemand weiß weiter. Gedichte., Ellermann, Hamburg/ Monachium 1957 [pol. I nikt nie wie co dalej]
  • Flucht und Verwandlung. Gedichte, Deutsche VerlagsAnstalt, Stuttgart 1959 [pol. Ucieczka i przemiana]
  • Fahrt ins Staublose. Die Gedichte der Nelly Sachs, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1961 [pol. Podróż w bezpył]
  • Ausgewählte Gedichte, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1963
  • Glühende Rätsel, Insel, Frankfurt nad Menem 1964/1968 (pol. Rozżarzone zagadki, polskie wydanie z 2006 roku, tł. Ryszard Krynicki, ISBN 83-85568-79-4)
  • Späte Gedichte, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1965
  • Landschaft aus Schreien. Ausgewählte Gedichte, Aufbau-Verlag, Berlin/Weimar 1966 [pol. Krajobraz krzyków]
  • Suche nach Lebenden, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1971 [pol. Poszukiwanie żywych]
  • Teile dich Nacht. Die letzen Gedichte, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1971

Sztuki teatralne

  • Eli. Ein Mysterienspiel vom Leiden Israels, Forssell, Malmö 1951 (pol. Eli: misterium męki Izraela, polskie wydanie z 2002 roku, tł. Maria Borzęcka i Olga Karolczyk, ISBN 83-912837-2-0)
  • Zeichen im Sand. Die szenischen Dichtungen, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1962 [pol. Znaki na piasku]
  • Verzauberung. Späte szenische Dichtungen, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1970

Zbiory twórczości (wybór)

  • Gedichte, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1977
  • Nelly Sachs – Werke. Kommentierte Ausgabe in vier Bänden, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 2010

Listy

  • Ruth Dinesen, Helmut Müssener, Briefe der Nelly Sachs, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1984
  • Barbara Wiedemann, Paul Celan – Nelly Sachs. Briefwechsel, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 1993
  • Bernhard Albers, Karl Schwedhelm – Nelly Sachs. Briefwechsel und Dokumente, Rimbaud, Akwizgran 1998

Tłumaczenia na język polski

Na język polski jej wiersze tłumaczyli: Zbigniew Herbert, Leopold Lewin, Feliks Przybylak, Wanda Markowska, Zdzisław Wawrzyniak, a przede wszystkim Ryszard Krynicki[33]. W „Literaturze na Świecie” opublikowano rozmowę Sachs z jej przyjacielem Hansem Magnusem Enzensbergerem, a także fragmenty korespondencji poetki i Paula Celana[46]. W 2002 został wydany przekład sztuki Eli. Misterium męki Izraela, dokonany przez Marię Borzęcką i Olgę Karolczyk[47], a w 2006 wybór wierszy Rozżarzone zagadki w przekładzie Ryszarda Krynickiego[48].

Nagrody

Upamiętnienie

  • Upamiętnia ją odkryta w 1992 asteroida (18396) Nellysachs[49]
  • W 2016 wybito srebrną monetę o nominale 20 euro z okazji 125. rocznicy jej urodzin[50]
  • W 127. rocznicę urodzin, 10 grudnia 2018, została upamiętniona przez Google Doodle[51]

Przypisy

  1. Krawiecka 2010 ↓, s. 10–11.
  2. a b c d Dinesen 2005 ↓.
  3. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Krick-Aigner 2009 ↓.
  4. a b c d e f g h i j k Olsson 2020 ↓.
  5. Krawiecka 2010 ↓, s. 11.
  6. a b c Krawiecka 2010 ↓, s. 12.
  7. a b c d e Fioretos 2010 ↓.
  8. Krawiecka 2010 ↓, s. 13.
  9. Krawiecka 2010 ↓, s. 13–14.
  10. a b c Hoyer 2014 ↓, s. 18.
  11. a b c Krawiecka 2010 ↓, s. 14.
  12. a b Hoyer 2014 ↓, s. 19.
  13. a b c Krawiecka 2010 ↓, s. 15.
  14. Hoyer 2014 ↓, s. 21.
  15. Krawiecka 2010 ↓, s. 15–16.
  16. a b c Hoyer 2014 ↓, s. 23.
  17. Hoyer 2014 ↓, s. 2w.
  18. Krawiecka 2010 ↓, s. 16.
  19. a b Pedersen 2018 ↓.
  20. a b c Krawiecka 2010 ↓, s. 17.
  21. Nelly Sachs – Biographical. Nobelprize.org. (ang.).
  22. a b c Hoyer 2014 ↓, s. 24.
  23. Krawiecka 2010 ↓, s. 18.
  24. Borzęcka 2002 ↓, s. 6.
  25. Schuback 2019 ↓, s. 131.
  26. Hoyer 2014 ↓, s. 25.
  27. Krawiecka 2010 ↓, s. 20.
  28. Krawiecka 2010 ↓, s. 21.
  29. a b Krupa 2019 ↓, s. 120.
  30. a b Krawiecka 2010 ↓, s. 22.
  31. a b c Krawiecka 2010 ↓, s. 23.
  32. a b Nelly Sachs. Wydawnictwo a5. [dostęp 2020-12-15].
  33. a b c Borzęcka 2002 ↓, s. 5.
  34. a b Krawiecka 2010 ↓, s. 26.
  35. Krawiecka 2010 ↓, s. 27–28.
  36. Hoyer 2014 ↓, s. 19–21.
  37. Krawiecka 2010 ↓, s. 27.
  38. Borzęcka 2002 ↓, s. 11–13.
  39. a b Roszak 2017 ↓, s. 62.
  40. Borzęcka 2002 ↓, s. 10.
  41. Krupa 2019 ↓, s. 105.
  42. Krupa 2019 ↓, s. 121.
  43. Sachs Nelly, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-12-15].
  44. Borzęcka 2002 ↓, s. 6–9.
  45. Schuback 2019 ↓, s. 131–133.
  46. „Literatura na Świecie” 1994, nr 6, s. 137–154, 163–167.
  47. Nelly Sachs: Eli. Misterium męki Izraela. Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie, 2002. ISBN 83-912837-2-0.
  48. Nelly Sachs: Rozżarzone zagadki. Gluhende Ratsel. Wydawnictwo a5, 2006. ISBN 83-85568-79-4.
  49. (18396) Nellysachs w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.)
  50. Moneta w bazie Münzkatalog-Online.
  51. Nelly Sachs’ 127th Birthday. google.com [dostęp 2020-12-15].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

  • Nelly Sachs Collection (ang.) – kolekcja przedstawia twórczość poetki, zawiera kopie korespondencji Nelly Sachs, pisma, wycinki z gazet o niej i jej pracach oraz pisma dotyczące Nagrody Nobla

Media użyte na tej stronie

NobelP2.png
Alfred Nobel from public domain photo, in circle. (Photo taken 1896 or earlier).
Nelly Sachs 1910.jpg
Deutsche Dichterin und Nobelpreisträgerin Nelly Sachs
Nelly Sachs Signature.jpg
Unterschrift der deutschen Dichterin Nelly Sachs
Nelly-Sachs-Samuel-Agnon.jpg
Photograph of the Nobel laureates Nelly Sachs and Samuel Agnon preparing for the festivities in Stockholm.
Judiska, Nelly Sachs.JPG
Picture of Nelly Sachs's grave at Judiska norra begravningsplatsen in Solna
Gedenktafel Maaßenstr 12 (Schö) Nelly Sachs.jpg
Autor: OTFW, Berlin, Licencja: CC BY-SA 3.0
Memorial plaque, Nelly Sachs, Maaßenstraße 12, Berlin-Schöneberg, Germany