Od Waregów do Greków

Waregowie na szlaku rzecznym. Obraz Nikołaja Roericha z 1901 r.

Droga od Waregów do Greków: szlak główny i szlaki alternatywne. Źródło: Marika Mägi In Austrvegr (2018).

Dorzecze rzeki Wołchow. Początek szlaku.

Szlak od Waregów do Greków (starorus. Путь изъ варѧгъ въ греки^[1]), wielka droga od Normanów do Grecji^[2] lub szlak wschodni (staronord. Austrvegr^[3]) – szlak handlowy łączący we wczesnym średniowieczu Skandynawię z Konstantynopolem i Bliskim Wschodem za pośrednictwem sieci rzek. Odkryty i wykorzystywany przez wikińskich Waregów, służył zarówno wyprawom handlowym, jak i łupieżczym. Efektem istnienia szlaku było powstanie w IX wieku Rusi^[4][5].

Przebieg szlaku

Główna droga biegła ze szwedzkiej faktorii Birka nad Morzem Bałtyckim do portów nad Morzem Czarnym rzekami płynącymi poprzez ziemie Rusi (nord. Gardariki), przede wszystkim Dnieprem.

W kilku kluczowych miejscach łączyła się z innymi szlakami, między innymi ze szlakiem Wołgą prowadzącym do Morza Kaspijskiego.

Kluczową rolę w kontroli sieci szlaków rzecznych odgrywała wyżyna Wałdaj, w średniowiecznych źródłach znana jako Okowski Las, gdzie swoje źródła mają trzy wielkie rzeki: Dźwina (zlewisko bałtyckie), Wołga (zlewisko kaspijskie) i Dniepr (zlewisko czarnomorskie) oraz kilka mniejszych^[6].

Istniało kilka nitek szlaku:

• przez rzeki Wołchow i Łować do Dniepru (jez. Ładoga, Nowogród Wielki i Kijów)
• przez Dźwinę do Dniepru (Ryga, Kijów)
• przez Wisłę, San do Dniestru
• przez Odrę lub Wisłę do Dunaju
• przez Wołgę
• przez Wołgę i Don

Szlak dnieprzański

Najważniejsza nitka szlaku „od Waregów do Greków” – dnieprzańska – prowadzi od Zatoki Fińskiej rzeką Newą do jeziora Ładoga, a następnie w górę rzeki Wołchow (stacja Stara Ładoga, Aldeigjuborg) do jeziora Ilmen (stacja Nowogród Wielki, Holmgard). Stamtąd trasa biegła w górę rzeki Łować i następnie mniejszymi rzekami Kunją i Sieriożą, od której można dojść krótkim odcinkiem lądowym do rzeki Toropy, która jest dopływem Dźwiny^[a].

Inną możliwością było wpłynięcie do Dźwiny w jej ujściu (późniejsza Ryga) wprost przez Zatokę Ryską, mijając strzegącą wejścia do zatoki wyspę Ozylię, i dopłynięcie tą rzeką do rejonu Wałdaju (stacja Połock) lub dotarcie tam z Zatoki Fińskiej poprzez jezioro Pejpus (stacja Psków).

Dalej płynąc Dźwiną na wysokości wsi Suraż wpływa się pod prąd w rzekę Kasplę, i dalej płynie się w górę rzeką Kloc a następnie Udrą, gdzie dociera się krótkim, ok. 3 km, przejściem lądowym – stanowiącym wododział między zlewiskiem Bałtyku a zlewiskiem Morza Czarnego – do jeziora Kuprino i rzeki Katynki, która wpływa do Dniepru w pobliżu Smoleńska (Smaleskja, stanowisko Gniezdowo)^[7]. Dalej szlak wiedzie już Dnieprem.

Najważniejszą stacją na szlaku dnieprzańskim był Kijów (Konugard), gdzie było miejsce zimowania i przygotowań do spływu dolnym odcinkiem rzeki. Płynąc w dół Dniepru trzeba było pokonać niebezpieczne porohy (na długości ok. 70 km) i otwarte tereny stepowe zamieszkane przez koczownicze plemiona (min. Pieczyngów)^[8]. Szlak docierał do Morza Czarnego (stacja Berezań) i płynąc wzdłuż jego zachodniego wybrzeża (stacje Oczaków, Białogród, Kilia, Warna) dopływało się do Konstantynopola (Miklagard), stolicy Cesarstwa Bizantyńskiego.

W Kijowie główny szlak dnieprzański krzyżował się z lądowym transkontynentalnym szlakiem radanitów wyznaczonym w połowie X wieku przez żydowskich kupców z hiszpańskiej Andaluzji.

Szlak wołżański

Oprócz głównego szlaku dnieprzańskiego, istniała alternatywna droga wołżańska, zwana „saraceńską”. Wiodła ona również z jeziora Ilmen i rzeki Łować, od której krótkim odcinkiem lądowym można było przedostać się już do Wołgi albo alternatywnie z jeziora Ładoga rzeką Świr, jeziorem Onega, jeziorem Białym (stacja Białooziersk) i rzeką Szeksną do Wołgi.

Wołga przepływała przez północną Ruś (min. stacja Jarosław, dopływy rzek Oki i Kamy i wyjście na Don) a dalej przez tereny nadwołżańskich Bułgarów (stacja Bułgar Wielki) do ziemi Chazarów nad Morzem Kaspijskim (stacja Itil), gdzie następowała wymiana handlowa z bagdadzkim kalifatem Abbasydów i ludami Azji Środkowej^[5].

Podróż drogą wołżańską trwała dłużej niż dnieprzańską, ale była bezpieczniejsza (nie ma porohów) i dawała możliwość dotarcia do bogatych rynków wschodnich i odnóg Jedwabnego Szlaku.

Głównym ośrodkiem nad Wołgą był Kaganat Chazarski, który jednak został zniszczony w roku 965/966 przez Rusinów z Kijowa.

Odnogi szlaku

Istniały też odnogi głównych szlaków. Jeden z nich, prypecko-bużański, umożliwiał połączenie dorzeczy Wisły i Dniepru.

Inna wykorzystywana przez Waregów droga rzeczna biegła trasą od ujścia Wisły (port Truso, później Gdańsk) rzekami Wisłą, Sanem i Dniestrem do Morza Czarnego (port Białogród, Akerman). Wymagała ona lądowej przewłoki (ok. 65 km) pomiędzy Przemyślem nad Sanem a Haliczem nad Dniestrem, w rejonie Grodów Czerwieńskich.

Również z Bałtyku od ujścia Odry (port Jomsborg, później Wolin i Szczecin) prowadził szlak odrzański, który poprzez Bramę Morawską i rzekę Morawę łączył się z Dunajem i docierał do Morza Czarnego (port Kilia).

Pierwsi władcy Polski, Mieszko I i Bolesław Chrobry, prowadzili politykę, której celem było kontrolowanie najbardziej strategicznych odcinków tych szlaków handlowych.

Historia

"Szlaki drogowe", mapa z Geografii ziem dawnej Polski Antoniego Sujkowskiego (1918).

Do IX wieku handel Grecji z północno-wschodnią Europą odbywał się za pośrednictwem istniejących od czasów greckiej kolonizacji faktorii handlowych położonych nad północnymi wybrzeżami Morza Czarnego, min. na Krymie i u ujść dużych rzek. Handel opierał się głównie na pośrednictwie towarów z ludami zamieszkującymi wnętrze kontynentu.

We wczesnym średniowieczu szlaki śródziemnomorskie i czarnomorskie łączące Europę zachodnią z Bliskim i Dalekim Wschodem opanowali żydowscy kupcy radanici. Zostali oni jednak wyparci przez kupców włoskich, głównie weneckich, dlatego wytyczyli lądowy szlak transkontynentalny, który łączył andaluzyjski Kalifat Kordoby z nadwołżańskim Kaganatem Chazarskim.

Znaleziska archeologiczne, dowodzą, że towary z Bliskiego Wschodu docierały do Skandynawii, dostarczając tam m.in. bizantyjskie monety. Handel ten nie był intensywny, jednak prawdopodobnie to właśnie on pobudził mieszkańców Skandynawii do poszukiwania własnych dróg do greckich rynków.

Pierwsza wzmianka w źródłach o przebyciu tej drogi pochodzi z roku 839 i znajduje się we frankijskiej kronice Roczniki bertyńskie. Wśród wysłanników cesarza bizantyjskiego na dwór króla Franków Ludwika Pobożnego znajdowała się grupa grupa ludzi „zwących siebie Rhosami”, którzy przybyli do Konstantynopola (prawdopodobnie rok wcześniej, czyli w 838 roku), lecz nie mogli wrócić tą samą drogą ze względu na wrogie plemiona. Wybrali więc okrężną drogę powrotną przez państwo Franków. Po przesłuchaniu przybyszów okazało się, że pochodzą oni z narodu Szwedów (Suenones)^[9].

Od tego czasu Waregowie zaczęli się pojawiać w Konstantynopolu i chazarskim Itil. Wkrótce, w 860 roku, nastąpił też pierwszy atak Rusów na Konstantynopol. Intensywny rozwój szlaku zaczął się w momencie przejęcia kontroli nad całym terytorium od Zatoki Fińskiej po ujście Dniepru przez Rurykowiczów, co nastąpiło prawdopodobnie w ostatnich dziesięcioleciach IX wieku za rządów Olega Mądrego.

Handlowano na nim przede wszystkim futrami, miodem i niewolnikami.

Archeologia

Około 14 km na zachód od Smoleńska, we wsi Gniezdowo, obok Katynia, nad Dnieprem, znajduje się cmentarzysko kilku tysięcy kurhanów z IX-X wieku, co świadczy o obecności tam dużego ośrodka Skandynawów, który kontrolował krótki lądowy odcinek szlaku między dorzeczem Dźwiny i Dniepru oraz przejście lądowe przez Bramę Smoleńską^[10].

Wykopaliska z 2020 roku zlokalizowały 20 km na zachód od Stambułu (Konstantynopola) nad brzegiem jeziora Küçükçekmece miejscowość Bathonea, gdzie między IX a XI wiekiem znajdowała się stała osada Waregów^[11].

Współczesne wyprawy

Trasa wołżańska jest ciągle wykorzystywanym szlakiem towarowo-pasażerskim, min. przez rosyjskie przedsiębiorstwo „Wołgobałt”.

Od końca lat 80. regularnie podejmowane są wyprawy przez miłośników z Rosji, Finlandii i Szwecji, całością lub różnymi odcinkami szlaku, na replikach statków wikińskich lub innych łodziach. Umożliwiły one wyznaczenie najbardziej prawdopodobnych tras szlaków i poznanie uwarunkowań wypraw rzecznych „od Waregów do Greków”^[12].

Od lat 90. również kpt. Henryk Wolski przemierza dawne szlaki rzeczne Słowian i Wikingów. Między innymi w roku 2006 miała miejsce jego ekspedycja na statku „Wělet”, wzorowanym na okrętach słowiańskich z XII wieku, z Gdańska Wisłą, Sanem i Dniestrem aż do Morza Czarnego. Ekspedycja dotarła do Odessy po 59 dniach^[13].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• WładysławW. Duczko WładysławW., Ruś wikingów, NataliaN. Kreczmar (tłum.), warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2006, ISBN 978-83-7436-098-2, OCLC 749584052 .
• Feliks Koneczny Dzieje Rosji, część I, rozdz. II Ruś jako droga do Grecji (860-1043) wyd. Antyk, Komorów 2003, ISBN 83-87809-81-0
• Nestor Najstarsza kronika kijowska. Powieść minionych lat, Ossolineum 2005, ISBN 83-04-04750-0
• Lew Gumilow Od Rusi do Rosji, PIW, Warszawa 2004, ISBN 83-89700-04-2
• StefanS. Bratkowski StefanS., Pan Nowogród Wielki, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1999, ISBN 83-88072-23-4, OCLC 830287801 .
• Marika Mägi In Austrvegr: The Role of the Eastern Baltic in Viking Age Communication across the Baltic Sea, wyd. BRILL 2018, ISBN 978-9004216655