Osadnictwo wojskowe

Osadnik wojskowy z Osady Krechowieckiej w województwie wołyńskim, rok 1928

Osadnictwo wojskowe − nadawanie ziemi w okresie II Rzeczypospolitej na kresach wschodnich zasłużonym żołnierzom Wojska Polskiego oraz ochotnikom. Termin ten niekiedy jest używany także w odniesieniu do polskich żołnierzy osiedlanych na Ziemiach Odzyskanych po II wojnie światowej.

Okres międzywojenny

Osada Krechowiecka, słupy graniczne
Grzegorscy, rodzina osadników z Osady Krechowieckiej. Rok 1931

Postulaty przyznawania ziemi polskim osadnikom na Kresach pojawiły się w 1919 roku. Ich motywami była chęć nagrodzenia wysiłku żołnierzy, wzmocnienie polskości na Kresach[1] oraz zagospodarowanie nadwyżki siły roboczej, często niewykwalifikowanej, której pojawienia spodziewano się po demobilizacji[2]. W rozkazie z dnia 18 października 1920 roku Józef Piłsudski zwrócił się do przyszłych osadników:

Zaproponowałem już rządowi, by część zdobytej ziemi została własnością tych, co ją polską zrobili, uznoiwszy ją polską krwią i trudem niezmiernym. Ziemia ta, strudzona siewem krwawym wojny, czeka na siew pokoju, czeka na tych, co miecz na lemiesz zamienią, a chciałbym byście w tej pracy przyszłej tyleż zwycięstw pokojowych odnieśli, ileście ich mieli w pracy bojowej[3].

Podstawą prawną osadnictwa były dwie ustawy przyjęte jednogłośnie przez Sejm 17 grudnia 1920 r. Pierwsza dotyczyła przejęcia ziemi w zaborze rosyjskim (należących do rosyjskiego skarbu i rodziny carskiej, niektórych dóbr duchownych i klasztornych, opuszczonych przez ziemian dóbr prywatnych, a także części funkcjonujących polskich folwarków)[4]. Druga dotyczyła nadawania ziemi żołnierzom Wojska Polskiego. Zgodnie z zapisami ustawy do otrzymania ziemi darmo uprawnieni byli „inwalidzi i żołnierze Wojska Polskiego, którzy się szczególnie odznaczyli oraz żołnierze, którzy dobrowolnie wstąpili do Wojska Polskiego i odbyli służbę frontową. Wszyscy inni inwalidzi oraz żołnierze, zdolni do pracy na roli, mogli w miarę rozporządzalnego zapasu otrzymać ziemię odpłatnie”[5].

Akcja osadnictwa trwała od 1920 do 1923 roku, napotykając znaczne trudności finansowe i polityczne. W rezultacie z 99 153 podań tylko 7345 zostało rozpatrzonych pozytywnie; żołnierze i ochotnicy otrzymali 1331,46 km². Na mniejszą skalę proces ten został wznowiony po przewrocie majowym, ale został znowu wstrzymany po kilku latach.

W 1922 został założony Związek Osadników. Działaczem osadnictwa wojskowego był kpt. Jerzy Bonkowicz-Sittauer.

Blisko 80% rodzin osadników zostało objętych deportacją (wywózką na Syberię lub do republik w Azji Środkowej) po zagarnięciu kresów wschodnich Polski przez Związek Radziecki po 17 września 1939 roku. Wywózki, z których pierwsza nastąpiła 10 lutego 1940, trwały nieprzerwanie do ataku niemieckiego na ZSRR. Części zesłańców udało się dołączyć do tworzonej od roku 1941 przez generała Andersa Armii Polskiej w ZSRR, część zaś weszła w skład armii generała Berlinga. Pozostali przy życiu wrócili do kraju już po wojnie.

Okres powojenny

Osadnictwo wojskowe zaistniało znowu po II wojnie światowej, tym razem na „Kresach Zachodnich”, wzdłuż granicy polsko-niemieckiej. Miało zapewnić byt dla zdemobilizowanych żołnierzy i ich rodzin oraz stworzyć „wał polskości” w pasie przygranicznym[6].

Podstawą formalną osadnictwa był rozkaz nr 111 Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z 5 czerwca 1945 roku[6]. Jak wielką wagę przykładano do tej akcji „rozproszenia i rozmieszczenia” świadczy fakt, że na czele tzw. Generalnego Inspektoratu Osadnictwa Wojskowego, działającego pod patronatem Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego postawiono gen. Świerczewskiego i płk. Jaroszewicza[7]. Inspektorat wydał w czerwcu 1945 roku zarządzenie precyzujące zakres osadnictwa wojskowego do 12 powiatów przygranicznych nad Odrą i Nysą Łużycką. Równocześnie Państwowy Urząd Repatriacyjny zaniechał obsadzania tych powiatów innymi kategoriami osadników. Osadnictwo wojskowe opóźniło wydanie dekretu o częściowej demobilizacji dopiero 10 sierpnia 1945 roku, chociaż część żołnierzy spodziewając się jej już wcześniej zajmowała wybrane gospodarstwa. Akcją osiedleńczą kierowała bezpośrednio Komisja Osadnictwa Wojskowego z siedzibą w Poznaniu z siecią inspektoratów osadnictwa wojskowego. We wrześniu 1945 system ten został podporządkowany Ministerstwu Administracji Publicznej i powstały wojewódzkie i powiatowe komisje osadnictwa wojskowego. Wówczas też zaczęto legalizować osadnictwo osób cywilnych w powiatach przygranicznych. 15 lutego 1946 zlikwidowano inspektoraty wojskowe i w urzędach terenowych powstały w kolejnym miesiącu referaty osadnictwa wojskowego działające w ramach wydziałów osiedleńczych[6].

Osadnictwo wojskowe objęło wszystkich żołnierzy Wojska Polskiego oraz osoby walczące z Niemcami jako członkowie Gwardii Ludowej, Armii Ludowej, Polskiej Armii Ludowej, Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i Korpusu Bezpieczeństwa. Osadnicy wojskowi mieli prawo do przydziału ok. 10 ha ziemi i mebli do 3–4 pokoi. Do końca 1947 roku byli też zwolnieni z płacenia podatków. Otrzymywali także zapomogi pieniężne, żywność, inwentarz żywy i zboże do zasiewu, wojsko pomagało także w pracach polowych[6]. Do końca roku 1945 jednostki 1 Armii WP przekazały im 700 koni, 1300 krów i 180 świń. W dwa lata później przekazano jeszcze 2800 koni zagarniętych w Niemczech oraz zdemobilizowane wierzchowce (nie nadające się do prac polowych) 1 Dywizji Kawalerii[7].

Osiedlano tzw. grupy operacyjne, każda w sile 20 uzbrojonych żołnierzy. Z każdej grupy 18 zabezpieczało wybrane gospodarstwa, a pozostałych dwóch sprowadzało rodziny żołnierzy. Mimo wsparcia następował znaczny odpływ osadników wojskowych z powodu niekorzystnych warunków. Opóźnienie w przebiegu akcji spowodowało, że osadnicy kierowani byli na tereny splądrowane lub już zajmowane przez napływającą ludność cywilną[6]. Lokalnie udział osadników wojskowych był znaczny i tak np. wysuniętym najdalej na zachód powiecie chojeńskim sięgał 75%[6].

24 lipca 1948 Biuro Pełnomocnika MON ds. Osadnictwa Wojskowego uległo likwidacji. Do tego czasu osadnictwo wojskowe objęło około 200 tysięcy osób (zdemobilizowanych wojskowych i ich rodziny)[7].

Zobacz też

Przypisy

  1. Jan Jerzy Milewski, Osadnicy wojskowi na Kresach, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, 12/2004, s.44
  2. Janina Stobniak-Smogorzewska, Kresowe osadnictwo wojskowe 1920–1945, RYTM, Warszawa 2003, ISBN 83-7399-006-2, s.21
  3. Janina Stobniak-Smogorzewska, Kresowe osadnictwo wojskowe..., s.17
  4. Ustawa z dnia 17 grudnia 1920 r. o przejęciu na własność Państwa ziemi w niektórych powiatach Rzeczypospolitej Polskiej w: Dz.U. z 1921 r. nr 4, poz. 17
  5. Ustawa z dnia 17 grudnia 1920 r. o nadaniu ziemi żołnierzom Wojska Polskiego w: Dz.U. z 1921 r. nr 4, poz. 18
  6. a b c d e f Dobrzycki E., Lesiński H., Łaski Z. (red.): Pomorze szczecińskie 1945-1965. Poznań, Szczecin: Wydawnictwo Poznańskie, 1967, s. 88-90.
  7. a b c Arkadiusz Ogrodowczyk, Nad Odrą i Bałtykiem: Osadnictwo Wojskowe Na Zachodnich i Północnych Ziemiach Polski Po Drugiej Wojnie Światowej, wyd. Wyd. 1, Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1979, ISBN 83-11-06236-6, OCLC 6087428.

Bibliografia

  • Janina Stobniak-Smogorzewska: Kresowe osadnictwo wojskowe 1920–1945, RYTM, Warszawa 2003, ISBN 83-7399-006-2
  • Arkadiusz Ogrodowczyk: Nad Odrą i Batłykiem: Osadnictwo Wojskowe Na Zachodnich i Północnych Ziemiach Polski Po Drugiej Wojnie Światowej, 1979, ISBN 83-11-06236-6

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie