Piąta kolumna

Piąta kolumna – określenie stosowane w opracowaniach historycznych i publicystyce, a także w propagandzie politycznej w odniesieniu do grup obywateli będących bądź uznawanych za wrogów wewnętrznych, dywersantów, sabotażystów, szpiegów.

Pochodzenie terminu

Określenie „piąta kolumna” narodziło się w czasie hiszpańskiej wojny domowej (1936–1939), ale jego dokładne pochodzenie jest niejasne.

Według najbardziej rozpowszechnionej teorii miał go użyć po raz pierwszy jeden z przywódców rebeliantów generał Mola. W przemówieniu radiowym miał stwierdzić, że gdy 4 kolumny wojsk Nacjonalistów posuwają się na Madryt, to piąta kolumna czeka w mieście na sygnał do powstania. Wersję taką ogłosiła 3 października 1936 roku w komunistycznym dzienniku Mundo Obrero partyjna propagandzistka, Dolores Ibarruri. Wtedy też określenie „piąta kolumna” pojawiło się publicznie po raz pierwszy[1]. Natychmiast podjęła je cała prasa republikańska[2], a za nią również media zagraniczne[3]. Domniemane przemówienie Moli nigdy nie zostało zidentyfikowane przez historyków[4].

Konkurencyjna, jednak, znacznie mniej popularna teoria sugeruje, że określenie „piąta kolumna” zostało ukute i kłamliwie przypisane Nacjonalistom przez republikańską propagandę. Miałoby tak się stać albo w celu podniesienia własnego morale, albo w celu usprawiedliwienia fali terroru i represji, skierowanej przeciw domniemanym wrogom Republiki. Jako argument przytacza się fakt, że 30 września 1936 niemiecki charge d’affaires w Alicante w tajnym telegramie do Berlina pisał, że w strefie Republikańskiej „rozpowszechniane jest domniemane stwierdzenie generała Franco” o treści identycznej jak ta w 3 dni potem przypisana przez Ibarruri generałowi Mola[5].

Piąta kolumna w Czechosłowacji

(c) Bundesarchiv, Bild 146-1972-026-51 / CC-BY-SA 3.0
Zbiórka Henleinowców z Sudetendeutsches Freikorps

Terminu „V kolumna” używa się zwykle jako określenia grup dywersantów rekrutowanych spośród nacjonalistycznych środowisk w obrębie mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji i Polsce w okresie hitlerowskiej agresji na te dwa kraje, a także wobec różnego rodzaju zagranicznych agentur wywiadowczych III Rzeszy współdziałających z wojskami regularnymi.

Piąta kolumna w Polsce

Mniejszość niemiecka w Polsce od początku utworzenia II Rzeczypospolitej wspierała wysiłki Niemiec w polityce wymierzonej przeciw państwu polskiemu oraz kwestionowaniu jego granic państwowych. Przedstawiciele mniejszości niemieckiej z polskiego Pomorza 20 grudnia 1930 roku uzyskali w Berlinie zapewnienie od ówczesnego kanclerza Niemiec Heinricha Brüninga[6], że „Rzesza podziwia szczerze ofiarność Niemców na Pomorzu, którzy znajdują się na pierwszej linii frontu polityki rewizji granic”[7]. Kanclerz zapewnił ich, że Niemcy nigdy nie zrezygnują z tej polityki.

W okresie przed II wojną światową na terenie Polski działało wiele organizacji niemieckich uznawanych za piątą kolumnę:

Wraz z kilkoma pomniejszymi organizacjami stowarzyszenia te skupiały w swoich szeregach ok. 25% ludności niemieckiej zamieszkującej terytorium II Rzeczypospolitej i utrzymywały stały, tajny kontakt z organami partyjnymi i wywiadu Niemiec – NSDAP, Auslandsorganisation, Gestapo, Abwehrą oraz SD.

W 1937 z ok. 800 tys. Niemców zamieszkałych w Polsce ok. 200 tys. było członkami organizacji hitlerowskich[10].

W 1939 powstał przy SS Hauptamt Volksdeutsche Mittelstelle (VoMi) tzw. „Komitet Sześciu”, tajna komórka koordynująca działania mniejszości niemieckiej w Polsce. Polacy pozostawali w złudnym przeświadczeniu o dalszym rozbiciu organizacyjnym mniejszości niemieckiej[11]. Organizacji tej podlegały m.in. organizacje narodowo-socjalistyczne w przedwojennej Polsce jak Zjednoczenie Niemieckie (niem. Deutsche Vereinigung DtV) i Partia Młodoniemiecka w Polsce (niem. Jungdeutsche Partei in Polen skrót JDP)[12].

W okresie międzywojennym kontrwywiad RP wykrył kilka nielegalnych niemieckich organizacji np. Volksbundjugendgruppe w Katowicach w 1933, Narodowo-Socjalistyczny Niemiecki Ruch Robotniczy, w skrócie NSDAB, na polskiej części Górnego Śląska w 1934 (celem NSDAB było oderwanie tej części Górnego Śląska od Polski i przyłączenie jej do Niemiec), Schwarze Hand (pol. Czarna Ręka) w Chorzowie[13], Die Schwarze Schaar (pol. Czarna Drużyna). W latach 1936/37 szereg tych organizacji zostało zdelegalizowanych, a ich członkowie stanęli przed sądem. Aresztowani zostali m.in. Rudolf Wiesner, którego faszystowska Partia Młodoniemiecka kreowała na führera mniejszości niemieckiej w Polsce oraz pierwszy przywódca rywalizującej z nią Dtv Erik von Witzleben[12].

Z członków nazistowskich organizacji mniejszości niemieckiej rekrutowały się bojówki Selbstschutzu prowadzące akcje sabotażowe na ziemiach polskich przed 1 września. Wraz z agresją III Rzeszy na Polskę 1 września 1939, jednostki „Selbstschutzu” rozpoczęły działania zbrojne przeciwko ludności polskiej i polskim siłom zbrojnym, jednocześnie podejmując działania sabotażowe, mające na celu wspomożenie niemieckiej inwazji[14]. W czasie kampanii wrześniowej, 3 września oddziały niemieckiej piątej kolumny, zorganizowane w formacje Selbstschutz, Hauptamt Volksdeutsche Mittelstelle i Hitlerjugend, dokonały akcji dywersyjnej w Bydgoszczy[15], w wyniku której zginęła polska ludność cywilna i 240 żołnierzy Wojska Polskiego z przegrupowującej się Armii „Pomorze”.

Wprawdzie działania V kolumny mają zwykle drugorzędne znaczenie, ale termin ten doskonale wpisuje się w stereotyp wroga wewnętrznego, co w warunkach wojennych może stać się przyczyną pogromów, represji wojska lub administracji rządowej przeciwko mniejszościom narodowym itp. zjawisk.

Inne kraje

Pojęcie „piątej kolumny” przywołuje się m.in. w kontekście internowania obywateli USA pochodzenia japońskiego po ataku na Pearl Harbor (7 grudnia 1941) oraz w odniesieniu do radykalnych środowisk muzułmańskich w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych po zamachu na World Trade Center (11 września 2001). W czasie przemówienia (19 czerwca 1967) Władysław Gomułka, nawiązując do wojny sześciodniowej – gdzie Izrael zwyciężył koalicję państw arabskich, wspieraną przez ZSRR – nazwał Żydów mieszkających w Polsce „piątą kolumną”.

Na Ukrainie „piątą kolumną” określany jest ruch prorosyjski[16][17][18], zwłaszcza partie polityczne Blok Rosyjski і Komunistyczna Partia Ukrainy, oraz Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego[16][17].

Zobacz też

Przypisy

  1. Preston Paul (2011), La Guerra Civil Española: reacción, revolución y venganza, Madrid, ISBN 978-84-9989-150-7
  2. zob. zdigitalizowane archiwa prasy hiszpańskiej, dostępne na serwisach Prensa Historica i Hemeroteca Digital
  3. w Polsce termin po raz pierwszy podał komunikat PAT z 17 października 1936. Już następnego dnia cytowały go gazety, zob. np. Oviedo ostatecznie uwolnione, [w:] Dziennik Wileński 18.10.1936
  4. De Jong Louis (2019), The German Fifth Column in the Second World War, London, ISBN 9781000008098, Preston Paul (2012), The Spanish Holocaust: Inquisition and Extermination in Twentieth-Century Spain, London, ISBN 978-0-393-23966-9
  5. Ruiz, Julius (2014), The 'Red Terror' and the Spanish Civil War, Cambridge, ISBN 978-1-107-05454-7, s. 187
  6. Edmund Męclewski, Spadkobiercy III Rzeszy, KAW, Katowice 1978.
  7. Martin Broszat, 200 Jahre deutche Polenpolitik, München 1963.
  8. Historia. Encyklopedia Multimedialna PWN, Bartłomiej Kaczorowski (red.), Leszek Lewoc, Robert Podsiadły, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, ISBN 83-88756-29-X, OCLC 838944462.
  9. Christian Raitz von Frentz (1999). „Deutscher Volksverband”. A Lesson Forgotten: Minority Protection Under the League of Nations: the Case of the German Minority in Poland, 1920-1934. LIT Verlag Münster. s. 250–251. ISBN 3-8258-4472-2.
  10. Słownik Wiedzy Obywatelskiej PWN, Warszawa 1970.
  11. Eugeniusz Guz, Winni szukają winnych, Katowice: „Śląsk”, 1984, s. 232-233, ISBN 83-216-0351-3, OCLC 69454866.
  12. a b Julitta Mikulska Bernaś, Franciszek Bernaś, V kolumna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1977.
  13. Eugeniusz Guz, Winni szukają winnych, 1984, rozdz. A jednak Piąta kolumna, s. 284-285, ISBN 83-216-0351-3.
  14. Praca zbiorowa, Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Polski ruch oporu 1939-1945, MON, Warszawa 1988.
  15. Praca zbiorowa, „Polacy, Niemcy”, wyd Unia, Katowice 1995, ISBN 83-86250-02-X, Karol Marian Pospieszalski „Dzień 3 września w Bydgoszczy w świetle niemieckich źródeł”, s. 231.
  16. a b «П'ята колона в Україні: загроза державності». ukraine-poland.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-22)]..
  17. a b Богдан Червак. «П'ята колона» крокує Україною.– Українське слово, № 5, 1 – 7 лютого 2006 року.
  18. Олександр Крамар. Російська п’ята колона на пострадянському просторі: історія нічого не навчила.

Bibliografia

  • Florence S. Hellman, Nazi Fifth Column Activities: A List of References, Library of Congress, Uniwersytet Michigan 1943.
  • The German fifth column in Poland, Polish ministry of information by Hutchinson & co. ltd., London 1941.
  • Luther, Tammo, Volkstumspolitik des Deutschen Reiches 1933-1938. Die Auslanddeutschen im Spannungsfeld zwischen Traditionalisten und Nationalsozialisten, Franz Steiner, Stuttgart 2004.
  • Louis De Jong, C.M. Geyl, The German fifth column in the Second World War, University of Chicago Press 1956 [1] wersja cyfrowa książki.
  • Mirosław Cygański, Hitlerowskie organizacje dywersyjne w województwie śląskim 1931–1936, Wyd. Śląsk, 1971.
  • Grünberg Karol, Nazi-Front Schlesien. Niemieckie organizacje polityczne w województwie śląskim w latach 1933–1939, Wyd. Śląsk, Katowice 1963.
  • Seweryn Osiński, V kolumna na Pomorzu Gdańskim, Książka i Wiedza, 1965.
  • Praca zbiorowa: Wojna narodowo rewolucyjna w Hiszpanii 1936-1939. MON. ISBN 83-11-06305-2.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Inspection of Selbstschutz unit in Bydgoszcz.jpg
Bydgoszcz - jesień 1939 roku. Zdjęcie przedstawia inspekcję jednostki paramilitarnego Selbstschutzu, którą dokonują (od lewej):
  • Josef Meier ("Krwawy Meier") - dowódca struktur Selbstschutzu w powiecie bydgoskim;
  • Werner Kampe - nadburmistrz Bydgoszczy
  • Ludolf-Hermann von Alvensleben - dowódca pomorskiego Selbstschutzu
Bundesarchiv Bild 146-1972-026-51, Anschluss sudetendeutscher Gebiete.jpg
(c) Bundesarchiv, Bild 146-1972-026-51 / CC-BY-SA 3.0
Dla celów dokumentacyjnych Niemieckie Archiwum Federalne często zachowywało oryginalny opis fotografii, który może być błędny, tendencyjny, przestarzały bądź politycznie skrajny. Info non-talk.svg
Heeres-Filmstelle

Einmarsch in das Sudetenland. Sudetendeutsche Freikorps auf dem Marktplatz zur Begrüßung deutscher Truppen angetreten.
Members of the Sudeten-German Volontary Corps are standing by to greet Hitler upon his arrival in Niemes. [Text aus amerikanischer Quelle, Adolf Hitler war nicht in Niemes anwesend]
10.10.1938

Niemes. Sudetenland
Dolores Ibárruri 1936.jpg
Spanish political leader Dolores Ibárruri (1895-1989).