Pilzno (Polska)

Pilzno

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek w Pilźnie
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	dębicki
Gmina	Pilzno
Prawa miejskie	1354
Burmistrz	Ewa Gołębiowska
Powierzchnia	16,04[1] km²
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	4957[1] 309[1] os./km²
Strefa numeracyjna	14
Kod pocztowy	39-220
Tablice rejestracyjne	RDE
Położenie na mapie gminy Pilzno Pilzno
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Pilzno
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Pilzno
Położenie na mapie powiatu dębickiego Pilzno
49°58′43″N 21°17′29″E/49,978611 21,291389
TERC (TERYT)	1803064
SIMC	0982345
Urząd miejski Rynek 6 39-220 Pilzno
Strona internetowa

Pilzno – miasto w woj. podkarpackim, w powiecie dębickim, w Dolinie Dolnej Wisłoki.

Położone jest w historycznej ziemi sandomierskiej w Małopolsce^[2]. Miejscowość jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Pilzno. 31 grudnia 2018 Pilzno liczyło 4943 mieszkańców^[3].

Za czasów I Rzeczypospolitej było miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego^[4]. Od połowy XV w. do 1772 stolica powiatu pilźnieńskiego w województwie sandomierskim. W 1764 r. na krótko miasto stało się siedzibą sądów grodzkich^[5]. Przed 1945 Pilzno należało do województwa krakowskiego, po zakończeniu II wojny światowej weszło w skład nowo utworzonego województwa rzeszowskiego. Miasto było pod zaborem austriackim w czasie rozbiorów Polski. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnowskiego.

Historia

Martin Waldseemüller, fragment mapy Małopolski z zaznaczonym Pilznem (Pilsna)^[6]

Mapa Pilzna z 1909 roku

Do 1354 roku

Pierwsza wzmianka o Pilźnie występuje w legacie Idziego, pochodząca z 1105 roku, zatwierdzająca posiadłości i przywileje tegoż miasta nadane przez Bolesława Krzywoustego klasztorowi tynieckiemu, lecz o nim możemy się dowiedzieć już z ok. 1086 roku, kiedy to żona Władysława Hermana, Judyta Przemyślidka (lub Judyta Maria Salicka) nadała benedyktynom tynieckim Pilzno i inne posiadłości.

W 1328 roku Pilzno zostaje osadą (sołectwem) na prawie niemieckim, gdzie opat Michał, za zgodą braci zakonnych, nadaje sołectwo Ursusowi. Wówczas opat na 20 lat zwalnia osadę od płacenia dziesięcin. Od tego czasu gospodarka na tych terenach zaczęła się szybko rozwijać. W tym czasie również rozpoczął się w Polsce silny ruch kolonizacyjny (głównie z Niemiec) zainicjowany przez klasztory, pozwalający imigrantom na swobodny pobyt w tego rodzaju osadach. W granice wsi wówczas wchodziły: Pilzno Pawła Rawela (dzisiejszy Pilźnionek), Łęki Grzegorza i rzeka Czepina (prawdopodobnie dzisiejsza Dulcza)^[7].

Początki miasta Pilzna (1354 – XVI wiek)

Po 26 latach od powstania osady, Kazimierz Wielki wydał dokument, na mocy którego nadaje Pilznu prawa miejskie 3 października 1354 roku, tym samym odbierając go klasztorowi. Niestety, jak podaje Jan Długosz, Pilzno otrzymało obowiązek płacenia dziesięciny rocznej w wysokości 6 grzywien 14,5 groszy, czyli 302,5 groszy, aż do 1600 roku (daty nie podaje nam już Długosz). Nadanie praw miejskich było szczególnie związane z położeniem Pilzna przy szlaku handlowym z Krakowa na Ruś i drodze z Krakowa na Węgry.

Od tej pory Pilzno staje się miastem i zarazem królewszczyzną. Miasto założono na prawie niemieckim. Wójtostwo nad miastem król nadał szlachetnie urodzonemu Dobiesławowi, które podlegało tylko jemu. Przede wszystkim Kazimierz Wielki zwolnił miasto od wielu ciężarów nakładanych wówczas przez prawo polskie, m.in. zwalniał mieszczan od opłat ról: uprawnych – na 6 lat, nieuprawnych – na 12 (lub 20) lat, oraz (tymczasowo) zwolnił miasto od podatków.

Urząd Miasta i Gminy w Pilźnie, odnowiony w 2014 r.

Po uzyskaniu praw miejskich, Pilzno szybko zaczęło się rozwijać: wytyczono rynek, przywieziony przez kolonistów na wzór państw zachodnich, otrzymano pastwisko (błonie) niedaleko rynku, w którym pasterz czuwał nad bydłem całego miasta, budowano warsztaty prężnie rozwijające przemysł w mieście, a co ważne – zaczęto zajmować się handlem w mieście. W niedługim czasie miasto stało się głównym ośrodkiem w tym rejonie^[7]. Od końca XIV w. aż do rozbiorów, w mieście zbierały się sądy ziemskie dla szlachty z powiatu pilźnieńskiego^[8].

Napad węgierski

W 1471 roku Kazimierz Jagiellończyk próbował wykorzystać zamieszki na Węgrzech spowodowane niezadowoleniem z rządów tamtejszego króla Węgier, Macieja Korwina, by posadzić tam swojego syna, Kazimierza (później ogłoszonego świętym), poprzez wysłanie go tam razem z wojskiem. Niestety, wyprawa zakończyła się porażką i Kazimierz był zmuszony wrócić do kraju. Z tego powodu Korwin pod koniec 1473 roku postanowił wyprawić się na Polskę. W wyprawie towarzyszył mu Tomasz Tarczay. Na początku 1474 r. zaatakowali oni znaczną część ówczesnej Małopolski, docierając do Pilzna, które oblegali przez kilka dni (nie jest do końca pewne jak długo). W końcu 1 lutego 1474 r. zdobyli miasto, splądrowali je i spalili, zabijając starców, dzieci i młodzież, a dorosłych wywieziono do Węgier jako jeńców. Król, pragnąc przyjść z pomocą zniszczonemu Pilznu, zwolnił je na 12 lat z wszelkich podatków. To samo zrobił również z innymi miejscowościami, które ucierpiały na skutek napadu^[7].

Zelżenie sytuacji pozwoliło miastu szybko się odbudować. W 1487 rozpoczęto budowę nowych wałów obronnych. W międzyczasie, tj. w latach 1486–1488, kontynuowano budowę wodociągów miejskich. Na przełomie XV i XVI wieku Pilzno stało się głównym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym, a pilźnieńscy kupcy sprzedawali swoje towary w Krakowie, Sandomierzu, Lwowie i Wrocławiu. Rzemieślnicy zrzeszeni byli w cechy. W 1577 roku Pilzno uzyskało przywilej de non tolerandis Judaeis^[9]. W 1581, według spisu rzemieślników, mieszkało w Pilźnie 60 mistrzów^[10].

Do 1772 roku

Wiek XVII to okres powolnego upadku miasta, co wiązało się z kryzysem miast w całej Rzeczypospolitej. Dodatkowo miasto nawiedzały liczne kataklizmy, takie jak zarazy, które powtarzały się w latach 1601, 1623, 1624 i 1647, oraz epidemia dżumy w latach 1652–1654^[11]. Miasto dotknęły również liczne pożary. W 1627, po kolejnym wielkim pożarze, zakazano mieszczanom kryć dachy w mieście słomą^[10]. Najtragiczniejsze w skutkach okazały się wojny. Miasto ucierpiało w czasie potopu szwedzkiego, a szczególnie w czasie najazdu Rakoczego w 1657, który niemal zrównał miasto z ziemią^[10]. W 1702, w czasie III wojny północnej, miasto zostało ponownie zniszczone przez Szwedów. W czasie konfederacji barskiej 11 kwietnia 1772 roku na terenie przykościelnego cmentarza doszło do starcia między wojskami konfederacji a Rosjanami, podczas którego zginęło 15 Rosjan^[11]. Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, Pilzno weszło w skład zaboru austriackiego^[10].

XIX i XX wiek

Pomnik Armii Krajowej

W zaborze austriackim Pilzno było początkowo ważnym ośrodkiem administracyjnym – cyrkułem (w latach 1773–1782 z siedzibą w Rzeszowie), który następnie przeniesiono do Tarnowa^[12]. W 1809 ludność Pilzna powstała przeciwko Austriakom na wieść o zbliżaniu się wojsk Księstwa Warszawskiego, jednak w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 r., Pilzno pozostało pod panowaniem austriackim. W 1846 doszło w mieście do rzezi związanej z rabacją galicyjską. Zamordowano wówczas dziesięć osób, w tym burmistrza. Prawdziwą klęską dla miasta okazała się decyzja władz austriackich, by nowo budowana linia kolejowa przebiegała nie przez Pilzno, ale przez mniej wówczas liczącą się Dębicę. Powodem tej decyzji było sprzeciwienie się części rajców Pilzna, którzy nie zgodzili się na jej budowę w Pilźnie. Spowodowało to zniweczenie szansy na rozwój Pilzna, które stało się drugorzędnym ośrodkiem w regionie, i równoczesny wzrost znaczenia Dębicy. Od 1868, Pilzno było stolicą powiatu. 31 grudnia 1877 powstało Stowarzyszenie Oszczędności i Pożyczek w Pilźnie, a w 1905 roku Spółka Oszczędności i Pożyczek systemu Raiffeisena. Oba stowarzyszenia połączyły się w Bank Spółdzielczy im. dr Franciszka Stefczyka w Pilźnie^[13].

W 1931 włączono je do powiatu ropczyckiego. W 1935 miastem powiatowym stała się Dębica^[10]. Podczas II wojny światowej okolice miasta stały się szybko miejscem formowania komórek konspiracyjnych ZWZ, przemianowanego później na AK, BCH oraz NOW. Po wojnie Pilzno było nadal częścią powiatu dębickiego do 1975, kiedy zlikwidowano powiaty. W 1999 przywrócono powiaty i Pilzno ponownie znalazło się w powiecie dębickim.

Toponimia

Etymologia nazwy miasta jest niejasna, może się odnosić zarówno do nazw terenowych z języków słowiańskich, oznaczających moczary, bagna, teren podmokły alternatywnie, może mieć związek z niemiecką akcją kolonizacyjną miasta w XIII wieku.

Etnografia okolic Pilzna

Muzeum Regionalne w Pilźnie, odnowione w 2012 roku oddane do użytku w 2013 r.

W 1869 Pilzno i okolice opisał m.in. Wincenty Pol (tekst w oryginalnej pisowni): „Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar Wisłoki, Ropy, Jasły, Jasełki i średniego Wisłoka zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od dołów Sanockich począwszy, to jest od okolicy Komborni, Haczowa, Trześniowa aż po Grybowski dział: Gorlice, Szembark i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię pilźniańską, która jest już ziemią województwa sandomierskiego. Cała okolica Głuchoniemców jest nowo-siedlinami Sasów; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i siedmiogrodzcy Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską dijalektu małopolskiego, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a tkactwo jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu.”^[14]. Informacje o późnośredniowiecznym osadnictwie w okolicach Pilzna zawiera również wzmianka w „Słowniku Geograficznym”: „Ludność południowej części powiatu pilźnieńskiego stanowią nowsi osadnicy, którzy posuwali się dolinami rzek w góry w XIII i XIV wieku. Część osadników pochodziła ze Szlązka, Moraw, Saksonii, i Holandyi i zachowała właściwości w stroju, który jest podobny do stroju używanego przez Sasów na Węgrzech i Siedmiogrodzie. Dziś są spolszczeni, ale lud okoliczny nazywa ich Głuchoniemcami.”^[15].

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2018 miasto liczy 4943 mieszkańców^[3].

• Piramida wieku mieszkańców Pilzna w 2014 roku^[16].

Zabytki

(c) Palkin z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Kościół św. Jana Chrzciciela

Zabytkowa zabudowa ulicy Węgierskiej

Zabytkowa zabudowa ulicy Legionów

Najstarszym i najcenniejszym zabytkiem Pilzna jest kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Kościół ten powstał ok. 1256, a jego założycielami byli opaci tynieccy. Obecny wygląd kościół zawdzięcza kolejnym przebudowom, przy czym najważniejsza dokonała się w roku 1370 oraz 1482. Bezpośrednim powodem przebudowy kościoła był najazd wojsk węgierskich w roku 1474, w wyniku którego kościół oraz miasto zostały spalone. Na zmianę wyglądu kościoła miały również wpływ kolejne pożogi, które nie oszczędzały również miasta w roku 1536, 1700 i 1877. Innym cennym zabytkiem jest Kościół oo. Karmelitów z początku XV wieku^[17]. Na uwagę zasługuję zachowany układ urbanistyczny dawnego miasta oraz pozostałości średniowiecznych i nowożytnych obwarowań (w tym budynek prochowni-arsenału, basteje, działobitnie, wały), kamieniczki w rynku oraz budynek „Sokoła” z 1906. Na terenie miasta znajdują się cmentarze wojenne z I wojny światowej: nr 236 oraz 237.

Inne atrakcje turystyczne

W Pilźnie znajduje się Muzeum Lalek oraz Muzeum Regionalne.

Sport

Pilzneńskie tradycje sportowe sięgają początku XX wieku i są związane z Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół”.

W latach 70. powstała drużyna piłkarska LZS Pilzno, którą w 1995 reaktywowano pod nazwą Rzemieślnik Pilzno^[18], na cześć patronów klubów – miejscowych rzemieślników. W styczniu 2019 klub po wycofaniu głównego sponsora oraz cechu rzemiosła zmienił pierwotną nazwę na KS Pilzno^[19], a następnie, po konkursie na nową nazwę, na KS "Legion" Pilzno^[20]. Obecnie klub występuje w IV lidze podkarpackiej (od 1998/99, pierwszy sezon w lidze małopolskiej - 3 miejsce).

W Pilźnie prężnie działa również klub szachowy Hetman. Sekcja działa z przerwami od 1968^[21], obecnie gra w II lidze.

Edukacja

Publiczna Szkoła Podstawowa im. Władysława Jagiełły w Pilźnie

Liceum Ogólnokształcące im. Sebastiana Petrycego w Pilźnie

Rzemieślnicza Branżowa Szkoła l Stopnia im. Bł. Karoliny Kózkówny w Pilźnie

Parafia

W mieście znajduje się rzymskokatolicka parafia pw. św. Jana Chrzciciela.

Ludzie związani z Pilznem

Honorowi obywatele

• Rudolf Ciszka^[22]

Miasta i gminy partnerskie

• – Gyomaendrőd, Węgry
• – Karczew, Polska^[23]
• – Rudki, Ukraina^[24]

Zobacz też

• cmentarz żydowski w Pilźnie
• powiat pilzneński
• Pilzno
• Kiełbasa swojska pilzneńska

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Pilzno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 148 .
• Pilzno (Polska), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 451 .