Plac Trzech Krzyży w Warszawie

Plac Trzech Krzyży w Warszawie
Śródmieście
Ilustracja
Plac Trzech Krzyży, widok w kierunku północnym (2019)
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Plac Trzech Krzyży w Warszawie”
Ziemia52°13′44,2″N 21°01′20,5″E/52,228956 21,022361
Plac na akwareli Zygmunta Vogla (1785)
Brama triumfalna zaprojektowana przez Jakuba Kubickiego wzniesiona na placu w 1809 na powitanie wojsk polskich
Plac z kościołem św. Aleksandra w 1835
Plac ok. 1865, widok w kierunku wylotu Alej Ujazdowskich. Po prawej kamienica Antoniego Lucińskiego
Plac w latach 80. XIX wieku z kościołem św. Aleksandra w jego pierwotnej formie nadanej przez Chrystiana Piotra Aignera. Po prawej gmach Instytutu Głuchoniemych z nadbudowanym w latach 1873–1874 korpusem głównym
Świątynia po przebudowie w latach 1886–1895 przez Józefa Piusa Dziekońskiego
Plac w 1934, po lewej stronie widoczny nieistniejący wylot ul. Wspólnej
Widok w kierunku wylotu ul. Wiejskiej, po prawej gmach Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, przed 1939
Groby poległych podczas obrony Warszawy w 1939 na skwerze przed kościołem św. Aleksandra
Budowa budynku Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (PKPG). Widoczny tramwaj wjeżdżający na pętlę
Plac w latach 60.
Kolumny z krzyżami i posąg posąg świętego Jana Nepomucena trzymającego w rękach krzyż, w tle Instytut Głuchoniemych
Pierzeja wschodnia placu

Plac Trzech Krzyży – plac w śródmieściu Warszawy w ciągu Traktu Królewskiego, położony między wylotami ulic: Nowego Światu, Książęcej, Bolesława Prusa, Wiejskiej, Alej Ujazdowskich, Mokotowskiej, Hożej, Żurawiej i Brackiej. Został ukształtowany w XVIII wieku.

W 1965 założenie urbanistyczne placu Trzech Krzyży zostało wpisane do rejestru zabytków[1].

Historia

Plac Trzech Krzyży powstał w wężle dawnych traktów prowadzących ze Starej Warszawy (ul. Nowy Świat) do Solca (ul. Książęca), Ujazdowa (ul. Wiejska), Rakowca (ul. Mokotowska) i Grzybowa (ul. Bracka)[2][3]. Rozdroże było mniejsze od obecnego placu, a do połowy XVIII wieku w jego północnej części, wzdłuż dzisiejszej ulicy Żurawiej i dalej, wąwozem ulicy Książęcej, płynęła do Wisły rzeka Żurawka[4].

Około 1725 na placu wzniesiono dwie kolumny zwieńczone pozłacanymi krzyżami, wyznaczające początek Drogi Krzyżowej Kalwarii Ujazdowskiej, ufundowanej przez króla Augusta II. Droga wiodła do Grobu Chrystusa, znajdującego się przy Zamku Ujazdowskim, który miał zostać przebudowany na kościół i klasztor[5]. Dewocyjna fundacja króla dała początek dzisiejszym Alejom Ujazdowskim[6].

W 1756, na pamiątkę zakończenia brukowania warszawskich ulic i doprowadzenia bruku aż do tego miejsca[2], marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński postawił nieopodal kolumn, na osi Nowego Światu[7] w pobliżu wylotu obecnej ulicy Wiejskiej, posąg świętego Jana Nepomucena trzymającego w rękach krzyż[6][8]. Autorem posągu był prawdopodobnie Jan Jerzy Plersch[7]. Krzyż w rękach świętego był trzecim krzyżem w tym miejscu, stąd też w XVIII i XIX wieku plac nazywano placem Trzech Złotych Krzyży, placem Złotych Krzyży[9], ale także rozdrożem Złotych Krzyży[7] lub miejscem obok Złotych Krzyżów na Nowym Świecie[10]. Inne używane nazwy to plac pod Figurami, plac Aleksandra[9] i plac św. Aleksandra[11]. Obecną nazwę nadano oficjalnie w 1919[12].

W 1787 na placu urządzono targowisko[13], a w 1831 został on wybrukowany[14].

We wrześniu 1939 oraz podczas powstania warszawskiego na skwerach znajdujących się w obrębie placu chowano poległych w czasie walk i bombardowań.

Od 4 sierpnia, po wyparciu oddziałów niemieckich z gmachów Gimnazjum im. Królowej Jadwigi i kina „Apollo”, aż do kapitulacji, plac Trzech Krzyży był kontrolowany przez powstańców[15]. Najcięższe walki toczyły się po jego wschodniej stronie, w rejonie szpitala św. Łazarza i ulicy Książęcej, która stanowiła jedyny łącznik pomiędzy Śródmieściem a Powiślem Czerniakowskim[16].

Zabudowa placu

Do połowy XVIII wieku luźna zabudowa otoczonego ogrodami placu była w większości drewniana. Pierwsze większe budynki murowane zaczęto wznosić ok. 1770. W 1776 – pałacyk Dominika Merliniego, nazywany także domkiem Holenderskim[6], (nr 4/6), a ok. 1787 kamienicę Antoniego Lucińskiego, podczaszego Stanisława Augusta Poniatowskiego (nr 3)[17].

We wrześniu 1809 na placu ustawiono bramę triumfalną z napisem Pamiątka chwalebnego powrotu Woyska Narodowego po szczęśliwie dla oręża polskiego odbytej kampanii MDCCCIX, na powitanie wojsk polskich pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego wracających do stolicy po kampanii austriackiej[18]. W listopadzie 1815 zbudowano tam drewnianą bramę triumfalną w stylu klasycystycznym z okazji wjazdu do Warszawy – od strony południowej tj. przez rogatki mokotowskie – cesarza Rosji Aleksandra I[19][20]. Był to jednoarkadowy łuk triumfalny z rozbudowaną partią rzeźbiarską[20]. Obydwie budowle zaprojektował Jakub Kubicki[18].

W 1817 plac powiększono wywłaszczając pięć posesji i rozbierając znajdujące się na nich budynki[21]. W latach 1818–1825 wzniesiono tam klasycystyczny kościół św. Aleksandra zaprojektowany przez Chrystiana Piotra Aignera[6]. Świątynia powstała ze składek urzędników państwowych i osób prywatnych, przeznaczonych pierwotnie na murowaną bramę triumfalną na cześć Aleksandra I, która miała zastąpić drewniany obiekt z 1815. Rosyjski monarcha przeszkodził jednak w realizacji tego pomysłu, wskutek czego zgromadzone środki postanowiono przeznaczyć na wzniesienie w pobliżu miejsca, w którym znajdowała się brama, kościoła św. Aleksandra. Zastąpił on stary drewniany kościółek parafialny św. Anny i św. Małgorzaty znajdujący się w pobliżu Belwederu[22].

Plac uregulowano i nazwano placem Aleksandra ku czci cara Aleksandra I[21]. W 1827 po wschodniej stronie placu zbudowano klasycystyczny gmach Instytutu Głuchoniemych[6]. Jednopiętrowy korpus główny budynku został w latach 1873–1874 nadbudowany o kolejne piętro. W takiej formie zachował się do dziś[23].

Od 1862 na parterze kamienicy pod nr 10 prowadził aptekę Henryk Klawe[24]. Dała ona początek jednej z najbardziej znanych rodzinnych warszawskich firm farmaceutycznych – Towarzystwu Przemysłu Chemiczno-Farmaceutycznego d. Mgr Klawe SA (później Polfa Warszawa)[25].

Od 1871 funkcjonujące na placu Trzech Krzyży targowisko zaczęło być stopniowo przenoszone na posesję u zbiegu placu i ul. Hożej, gdzie dla potrzeb handlu wybudowano trzypiętrowe oficyny[26]. Później bazar przeniesiono na parcelę położoną między ulicami: Wspólną, Hożą i Kruczą, gdzie działał do września 1939[26].

W latach 1884–1886 u wylotu ulicy Brackiej wzniesiono monumentalną kamienicę Pod Gryfami, zaprojektowaną przez Józefa Hussa[6].

Ponieważ kościół św. Aleksandra okazał się być zbyt mały dla szybko rozwijającej się parafii, w latach 1886–1894 został on znacznie powiększony według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego w stylu neorenesansu[6]. W związku z przebudową świątyni kolumny z krzyżami oraz figurę św. Jana Nepomucena przeniesiono na nowy skwer, urządzony w 1894 naprzeciw głównego wejścia do świątyni[27]. W latach 1897–1900 zwietrzałe marmurowe trzony kolumn wymieniono na nowe, wykonane z różowego granitu, które zachowały się do dziś[28].

Po udzieleniu w 1892 przez miasto koncesji paryskiemu towarzystwu akcyjnemu Compagnie Nouvelle des châlets de commodité pour la France et l’Etranger, w północno-zachodniej części placu Trzech Krzyży powstał jeden z pierwszych nowoczesnych szaletów publicznych w Warszawie, składający się z niewielkiego murowanego budynku i blaszanej konstrukcji w kształcie rotundy (tzw. grzybka)[29]. Rozebrany w 2005 obiekt był ostatnim z kilkunastu tego typu obiektów zbudowanych przez francuskie towarzystwo w Warszawie[30][31].

W latach 1913–1914 na rogu ulic Hożej i Mokotowskiej wzniesiono siedmiopiętrową, zachowaną do dzisiaj, kamienicę Sukierta, zaprojektowaną przez Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa[32].

W grudniu 1922 na placu doszło do starć pomiędzy przeciwnikami i zwolennikami wyboru na urząd prezydenta Gabriela Narutowicza, w wyniku których rannych zostało kilkanaście osób[33].

W 1924 jednopiętrowy budynek biurowy znajdujący się u wylotu ulicy Wiejskiej i Alej Ujazdowskich przebudowano na siedzibę Gimnazjum im. Królowej Jadwigi[14]. Nowy gmach zaprojektował Józef Handzelewicz[34].

W latach 1938–1939[35] pod nr 2, na rogu ulicy Prusa, wzniesiono wielki wielofunkcyjny budynek należący do włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà[36] zaprojektowany przez Edwarda Ebera[37]. W styczniu 1939 uruchomiono tam jedno z największych i najnowocześniejszych warszawskich kin, „Napoleon”, przemianowane w okresie okupacji na „Apollo” (od października 1942 kino było przeznaczone wyłącznie dla Niemców)[38].

W czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939 skwer przy kościele św. Aleksandra zamieniono w cmentarz[37]. Groby usunięto jesienią 1939[37]. W okresie okupacji plac znajdował się w granicach dzielnicy niemieckiej[39]. Po zamknięciu w listopadzie 1939[40] Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, w budynku zorganizowano tzw. Dom Żołnierza (Soldatenheim)[39][41]. Niemcy zajęli także szereg obiektów znajdujących się w pobliżu placu m.in. budynek YMCA przy ulicy Konopnickiej 6 oraz gmach Izby Przemysłowo-Handlowej przy ul. Wiejskiej 10, a także budynki w Alejach Ujazdowskich. Na dwóch przeciwległych krańcach placu (róg ulic Hożej i Mokotowskiej oraz Książęcej i Nowego Światu) uruchomiono sklepy Julius Meinl, przeznaczone wyłącznie dla Niemców[39]. W kwietniu 1942 przez plac zaczęła przejeżdżać przeznaczona wyłącznie dla okupanta nowo uruchomiona okólna linia tramwajowa „O”[42].

Podczas powstania warszawskiego zabudowa placu Trzech Krzyży została częściowo zniszczona przez niemiecką artylerię i lotnictwo. Na początku września 1944 samoloty Luftwaffe zbombardowały gmach Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, budynek towarzystwa ubezpieczeniowego Riunione Adriatica di Sicurtà i kościół św. Aleksandra[43]. Ocalał jedynie kościół dolny, lewa wieża świątyni, fragmenty murów rotundy oraz portyk od strony Nowego Światu[44].

W latach 1947–1949 w zachodniej części placu wzniesiono budynek Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, zaprojektowany przez Stanisława Bieńkuńskiego i Stanisława Rychłowskiego[45]. Odciął od placu wylot ul Wspólnej[45]. Monumentalny gmach, nawiązujący do reprezentacyjnej architektury lat 30., był pierwszym po wojnie budynkiem w Warszawie zrealizowanym z prefabrykatów (pustaków z gruzobetonu)[46].

W 1949 opracowano koncepcję otwarcia placu Trzech Krzyży od strony wschodniej, gdzie na zboczu skarpy miał powstać ziemny amfiteatr. Ten pomysł nie został jednak zrealizowany[47]. Nie zdecydowano się również na rozebranie stosunkowo dobrze zachowanych kamienic w narożniku Nowego Światu i Książęcej w celu odsłonięcia południowej fasady gmachu Komitetu Centralnego PZPR[48][49].

W latach 1949–1952 odbudowano kościół św. Aleksandra w formie zbliżonej do pierwotnego projektu Chrystiana Piotra Aignera. W ocenie Biura Odbudowy Stolicy świątynia dzięki swej zmniejszonej bryle miała być lepiej wkomponowana w zabudowę placu[50]. Na miejscu kościoła zaprojektowanego przez Józefa Piusa Dziekońskiego wykonano taras otaczający świątynię i tworzący plac przed głównym wejściem. Dwa wejścia do dolnego kościoła, znajdującego się pod tarasem, zostały umieszczone na poziomie placu Trzech Krzyży[51]. W 1951, pomimo protestów parafian, zburzono ocalałą lewą wieżę świątyni[52].

Po wojnie zrekonstruowano obie kamienice w północnej pierzei placu, wypełniając lukę między nimi pseudorenesansowym dwupiętrowym budynkiem, w którym od 1952 mieściła się redakcja tygodnika „Szpilki” (nr 16a)[53]. Z kolei po stronie południowej nie odbudowano gmachu Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, pozostawiając jedynie i wydłużając do Alej Ujazdowskich jego południową oficynę[54], przez co plac został nieznacznie wydłużony w kierunku ulicy Wiejskiej[36]. Na skwerze urządzonym w miejscu, w którym znajdował się budynek towarzystwa Riunione Adriatica di Sicurtà, ustawiono kamień z tablicą upamiętniającą bojownika Gwardii Ludowej Ładysława Buczyńskiego, który zginął podczas zamachu na kino „Apollo” w styczniu 1943[55][56]. Upamiętnienie usunięto w latach 90. XX w związku z budową w tym miejscu hotelu Sheraton[55].

W latach 70. zburzono kamienicę nr 10, a wyposażenie apteki Henryka Klawego przewieziono do apteki „Cefarmu” przy ul. Krakowskie Przedmieście 19 (po jej likwidacji w 2011 spółka przekazała je do Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej)[57].

W latach 1996–1998 przy narożniku z Książęcą wzniesiono biurowiec Holland Park, który – po zakończeniu w 1996 budowy hotelu Sheraton[58] – wypełnił brakujący fragment pierzei placu po stronie wschodniej[59]. W 2017 zakończyła się rozbudowa budynku, który zmienił nazwę na Ethos[60].

W 2003 zakończono przebudowę kamienicy Antoniego Lucińskiego, która została nadbudowana szklanym dachem i połączona z budynkami dawnej Destylarni Wódek Karola Schneidera i kamienicą Karszo-Siedlewskich (Al. Ujazdowskie 51). Nowy obiekt biurowo-usługowy otrzymał nazwę Domu Dochodowego o Trzech Frontach[61].

Ważniejsze obiekty

Budynki

Pomniki i upamiętnienia

  • Figura św. Jana Nepomucena i dwie kolumny z krzyżami.
  • W październiku 1968 przed Instytutem Głuchoniemych odsłonięto zrekonstruowany pomnik jego założyciela, ks. Jakuba Falkowskiego (ustawiony przed budynkiem po raz pierwszy w 1875 i zniszczony przez Niemców w 1944)[62].
  • W grudniu 1980, w miejscu nieodbudowanej części gmachu Gimnazjum im. Królowej Jadwigi, odsłonięto głaz z tablicą upamiętniającą szkołę[63].
  • 22 września 1985[64], w czasie obchodów 90. rocznicy ruchu ludowego w Polsce, w południowo-wschodniej części placu odsłonięto pomnik Wincentego Witosa[65][66].
  • W październiku 2007 przed Instytutem Głuchoniemych odsłonięto pomnik Wandy Tazbir[67].

Transport

W 1881 przez plac poprowadzono linię tramwaju konnego, a w 1908 zaczęły kursować tędy tramwaje elektryczne[68].

Po 1945, w związku ze zmianą polityki komunikacyjnej i ograniczeniem liczby linii tramwajowych w centrum Warszawy, nie odbudowano linii w Alejach Ujazdowskich[69]. Uruchomione w 1946 tramwaje zawracały na pętli wybudowanej u wylotu ulicy Wiejskiej. Zachowano jednak linię na ulicy Książęcej. Przed przywróceniem ruchu tramwajowego w rejonie placu przebudowano (przekuto) także torowisko, zgodnie z podjętą w 1945 decyzją o zmianie szerokości torów tramwajowych w Warszawie z 1525 mm na 1435 mm[69].

Tramwaje zniknęły z placu Trzech Krzyży w październiku 1960, kiedy to zlikwidowano linię prowadzącą od Alej Jerozolimskich, ulicą Nowy Świat, północno-wschodnim narożnikiem placu, i dalej – Książęcą, Ludną, Solcem do al. 3 maja[70].

W 1970 przebudowano jezdnię i przesunięto skwer znajdujący się na placu, łagodząc łuki przy wjeździe w Aleje Ujazdowskie[71].

Współcześnie przez plac przebiegają najważniejsze linie autobusowe łączące Stare Miasto z Wilanowem. Z pozostałych ulic wychodzących z placu istotne znaczenie komunikacyjne ma ulica Książęca, stanowiąca dogodne połączenie śródmieścia z Solcem.

W kulturze

  • W aptece na placu Trzech Krzyży (nr 10) rozpoczyna się powieść Leopolda Tyrmanda Zły (1955)[72]. Tam, przed Instytutem Głuchoniemych, znajdował się również kiosk Juliusza Kalodonta[73].
  • Plac został upamiętniony w książce Józefa Ziemiana Papierosiarze z placu Trzech Krzyży (I wydanie polskie w 1989). Autor opisał w niej prawdziwą historię grupy żydowskich dzieci, które uciekły z getta na „aryjską” stronę, i aby przetrwać trudniły się handlem papierosami na uczęszczanym przez niemieckich żołnierzy placu[74]. W 2021 na ścianie gmachu Instytutu Głuchoniemych odsłonięto tablicę upamiętniającą małych papierosiarzy[75].
  • W okresie PRL północna część placu Trzech Krzyży była jednym z najpopularniejszych w stolicy miejsc spotkań gejów[76].
  • Plac „zagrał” w wielu polskich filmach m.in. w Dekalogu III, Warszawie, Człowieku z M-3, Nie ma róży bez ognia oraz Lekarstwie na miłość[77].
  • Historii życia kulturalnego toczącego się w nieistniejących kawiarniach na placu Trzech Krzyży poświęcony jest jeden z odcinków serialu dokumentalnego Tam gdzie się ludzie nie umawiali[78].

Przypisy

  1. ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 grudnia 2013 r. Województwo mazowieckie. Warszawa. [w:] Narodowy Instytut Dziedzictwa [on-line]. nid.pl. s. 50. [dostęp 2014-01-26].
  2. ↑ a b Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 227.
  3. ↑ Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 205.
  4. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1034. ISBN 83-01-08836-2.
  5. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 9.
  6. ↑ a b c d e f g Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 206.
  7. ↑ a b c Marek Kwiatkowski: Plac Trzech Krzyży [w:] Rocznik Warszawski XXI. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990, s. 47. ISBN 83-06-02033-2.
  8. ↑ Autorem rzeźby mógł być Jan Jerzy Plersch Zob. Marta Leśniewska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 75. ISBN 83-908950-8-0.
  9. ↑ a b Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 186. ISBN 978-83-62189-08-3.
  10. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 9, 12.
  11. ↑ Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom I. Śródmieście Południowe. Warszawa: Wydawnictwo VEDA, 2004, s. 30. ISBN 83-85584-45-5.
  12. ↑ Kwiryna Handke: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 1998, s. 209. ISBN 83-86619-97X.
  13. ↑ Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 228.
  14. ↑ a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 903. ISBN 83-01-08836-2.
  15. ↑ Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1969, s. 117, 536.
  16. ↑ Izabella Maliszewska, Stanisław Maliszewski: Śródmieście Południowe. Warszawskie Termopile 1944. Warszawa: Fundacja „Wystawa Warszawa Walczy 1939-1945”, s. 91. ISBN 83-87545-42-2.
  17. ↑ Marek Kwiatkowski: Architektura mieszkaniowa Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 292. ISBN 83-06-0147-8.
  18. ↑ a b Stanisław Łoza: Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa: Budownictwo i Architektura, 1954, s. 163.
  19. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 8.
  20. ↑ a b Piotr Paszkiewicz: Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1991, s. 143. ISBN 83-900047-7-1.
  21. ↑ a b Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 294. ISBN 83-213-2958-6.
  22. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 8-9.
  23. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 37, 39.
  24. ↑ Maria Klawe-Mazurowa: Z Meklemburgii do Warszawy. Warszawa: Fundacja bez wizy, 2017, s. 440–448. ISBN 978-83-945874-0-6.
  25. ↑ Michał Krasucki: Warszawskie dziedzictwo postindustrialne. Warszawa: Fundacja Hereditas, 2011, s. 242. ISBN 978-83-931723-5-1.
  26. ↑ a b Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 297. ISBN 978-83-62189-08-3.
  27. ↑ Adam Dylewski: Warszawa. Praktyczny przewodnik. Bielsko-Biała: Pascal, 2008, s. 265-268. ISBN 978-83-7513-139-0.
  28. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra.. s. 85.
  29. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 224-225. ISBN 83-06-00089-7.
  30. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne... s. 225.
  31. ↑ Wojciech Karpieszuk: Spacer po Warszawie szlakiem gejów i lesbijek. warszawa.gazeta.pl, 5.10.2009. [dostęp 2014-01-23].
  32. ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 4. Gagarina–Humańska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 1997, s. 251. ISBN 83-909794-5-4.
  33. ↑ Marian Marek Drozdowski: Warszawiacy i ich miasto w latach Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 362.
  34. ↑ Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 93. ISBN 83-908950-8-0.
  35. ↑ Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 15, kwiecień 2017. 
  36. ↑ a b Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 229.
  37. ↑ a b c Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 16, kwiecień 2017. 
  38. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 2010, s. 374. ISBN 978-83-07-03239-9.
  39. ↑ a b c Józef Ziemian: Papierosiarze z placu Trzech Krzyży. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 1995, s. 15. ISBN 83-86058-33-1.
  40. ↑ Historia naszej szkoły. [w:] X Liceum Ogólnokształcące im. Królowej Jadwigi w Warszawie [on-line]. krolowka.pl. [dostęp 2016-01-31].
  41. ↑ Gimnazjum im. Królowej Jadwigi. warszawa1939.pl. [dostęp 2014-02-11].
  42. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 124. ISBN 83-907574-00.
  43. ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 779. ISBN 978-83-240-1057-8.
  44. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 87, 90.
  45. ↑ a b Jerzy S. Majewski. Od rozdroża Złotych Krzyży.... „Stolica”, s. 17, kwiecień 2017. 
  46. ↑ Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie 1945-1965. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2003, s. 26. ISBN 83-908950-6-4.
  47. ↑ Jarosław Zieliński: Realizm socjalistyczny w Warszawie. Urbanistyka i architektura (1949-1956). Warszawa: Fundacja Hereditas, 2009, s. 122-123. ISBN 978-83-927791-3-1.
  48. ↑ Andrzej Skalimowski: Dom Partii. Historia gmachu KC PZPR w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2010, s. 105. ISBN 978-83-7543-170-4.
  49. ↑ Stefan Kurowski: Warszawa na tle stolic Europy. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1987, s. 91, 219. ISBN 83-228-0087-8.
  50. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra... s. 94.
  51. ↑ Antoni Stanisław Tomaszewski: Kościoły Warszawy w odbudowie. Warszawa: Rada Archidiecezjalna Odbudowy Kościołów Warszawy, 1956, s. 25.
  52. ↑ Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra.. s. 99.
  53. ↑ Warszawa.Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1966, s. 307.
  54. ↑ Jarosław Zieliński. Wiejska od 1770 r.. „Stolica”, s. 20, listopad–grudzień 2019. 
  55. ↑ a b Grzegorz Sołtysiak, Jerzy S. Majewski: Warszawa. Ballada o okaleczonym mieście. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Baobab, 2006, s. 178. ISBN 978-83-7626-380-9.
  56. ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 234. ISBN 83-912463-4-5.
  57. ↑ Katarzyna Komar-Michalczyk. Leki z warszawskiej apteki. „Stolica”, s. 36, lipiec−sierpień 2021. 
  58. ↑ Encyklopedia Warszawy. Supplement 1996. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 18. ISBN 83-01-12057-6.
  59. ↑ Marta Leśniewska: Architektura w Warszawie. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2005, s. 110. ISBN 83-908950-8-0.
  60. ↑ Michał Wojtczuk: Inwestycje w Warszawie. Koniec budowy biurowca Ethos przy pl. Trzech Krzyży. [w:] Gazeta Stołeczna [on-line]. warszawa.wyborcza.pl, 5 czerwca 2017. [dostęp 2019-06-03].
  61. ↑ Dom Dochodowy. [w:] Platan Group [on-line]. platangroup.com.pl. [dostęp 2014-01-18].
  62. ↑ Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1990, s. 62. ISBN 83-7005-211-8.
  63. ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 321. ISBN 83-912463-4-5.
  64. ↑ Dobrosław Kobielski, Józef Zięba: Kronika lat 1944–1986 [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 61. ISBN 83-03-01684-9.
  65. ↑ Wiesław Głębocki: Warszawskie pomniki. Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1990, s. 96. ISBN 83-7005-211-8.
  66. ↑ Irena Grzesiuk-Olszewska: Warszawska rzeźba pomnikowa. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003, s. 158. ISBN 83-88973-59-2.
  67. ↑ Wanda Maria Tazbir. [w:] Muzeum Powstania Warszawskiego [on-line]. 1944.pl. [dostęp 2016-09-11].
  68. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908–1998. Cz. II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 4, 9. ISBN 83-907574-00.
  69. ↑ a b Warszawskie tramwaje elektryczne 1908-1998. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 39, 41. ISBN 83-907574-00.
  70. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908-1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 116. ISBN 83-907574-00.
  71. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 697.
  72. ↑ Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1990, s. 9. ISBN 83-07-01982-6.
  73. ↑ Leopold Tyrmand: Zły. s. 17.
  74. ↑ Józef Ziemian: Papierosiarze z placu Trzech Krzyży. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 1995, s. 3. ISBN 83-86058-33-1.
  75. ↑ Tomasz Urzykowski: Mali papierosiarze z placu Trzech Krzyży upamiętnieni. Ich historia jest niezwykła. warszawa.wyborcza.pl, 10 października 2021. [dostęp 2021-10-18].
  76. ↑ Homo Warszawa. Przewodnik kulturalno-historyczny. Warszawa: Abiekt.pl, Otwarte Forum i Lambda Warszawa, 2009, s. 93, 95. ISBN 978-83-926968-1-0.
  77. ↑ Grzegorz Sołtysiak: Filmowy przewodnik po Warszawie. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego, 2007, s. 160-161. ISBN 978-83-60142-70-7.
  78. ↑ Tam gdzie się ludzie nie umawiali. filmpolski.pl. [dostęp 2014-02-03].

Bibliografia

  • Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 205–206.
  • Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 903-904. ISBN 83-01-08836-2.
  • Tadeusz Stefan Jaroszewski: Kościół św. Aleksandra. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
  • Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Plac Trzech Krzyży w Warszawie 2019a.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Plac Trzech Krzyży w Warszawie
St Alexanderkerk op het Plein der Drie Kruizen (Plac Trzech Krzyży) Reproducti, Bestanddeelnr 190-1000.jpg
Autor: Willem van de Poll, Licencja: CC0
Collectie / Archief : Fotocollectie Van de Poll

Reportage / Serie : Reis naar Polen
Beschrijving : St. Alexanderkerk op het Plein der Drie Kruizen (Plac Trzech Krzyży). Reproductie van foto
Datum : 1934
Locatie : Polen, Warschau
Trefwoorden : kerken, pleinen
Fotograaf : Poll, Willem van de
Auteursrechthebbende : Nationaal Archief
Materiaalsoort : Glasnegatief
Nummer archiefinventaris : bekijk toegang 2.24.14.02

Bestanddeelnummer : 190-1000
Plac Trzech Krzyży Konrad Brandel.jpg
Plac Trzech Krzyży w Warszawie, widok w kierunku północnym
Plac Trzech Krzyży w Warszawie ok. 1895.jpg
Plac Trzech Krzyży w Warszawie
Groby na placu Trzech Krzyży 1939.jpg
Groby poległych w obronie Warszawy we wrześniu 1939. Plac Trzech Krzyży w Warszawie
Kościół ś. Aleksandra w Warszawie (44414).jpg
Kościół ś. Aleksandra w Warszawie
Plac Trzech Krzyży w Warszawie w latach 60.jpg
Plac Trzech Krzyży w Warszawie w latach 60
Plac Trzech Krzyży w Warszawie 2021d.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Plac Trzech Krzyży w Warszawie
Plac Trzech Krzyży Karol Beyer ok. 1865.jpg
Plac Trzech Krzyży Karol Beyer, widok w kierunku wylotu Alej Ujazdowskich. Po prawej kamienica Antoniego Lucińskiego
Plac Trzech Krzyży pierzeja wschodnia 2019.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Plac Trzech Krzyży w Warszawie, pierzeja wschodnia
Diamond road sign junction across major road.svg
Crossroads with a major road ahead.
Carl August Richter Brama triumfalna plac Trzech Krzyży 1809.jpg
Brama triumfalna zaprojektowana przez Jakuba Kubickiego wzniesiona w 1809 na placu Trzech Krzyży w Warszawie. Miedzioryt, c. po 1809 r. z opisem dwujęzycznym: Pamiątka chwalebnego powrotu woyska narodowego po szczęśliwie dla oręża polskiego odbytey kampanii M.D.C.C.C.IX.R. En memoire du glorieux retour de l`armée nationale aprés la campagne de M.D.C.C.C.IX. Heureusement terminée par les armes polonoises
Odbudowa placu Trzech Krzyży.jpg
Plac Trzech Krzyży w 1948 lub 1949
Plac Trzech Krzyży.jpg
Plac Trzech Krzyży