Plac Wolności w Katowicach

plac Wolności

Śródmieście
Środkowa część placu Wolności (2022)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Położenie na mapie Katowic plac Wolności
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de plac Wolności
Położenie na mapie województwa śląskiego plac Wolności
50°15′35,2″N 19°00′45,4″E/50,259781 19,012603

Plac Wolności na starych pocztówkach

Plac na pocztówce z 1917

Pierwszy kościół katolicki w Katowicach (1865)

Plac zimą na pocztówce z 1917

Wilhelmsplatz i Zweikaiserdenkmal (pomnik dwóch cesarzy)

Pomnik na pl. Wolności

Pomnik żołnierzy radzieckich

Pomnik żołnierzy radzieckich

Pomnik żołnierzy radzieckich

Pomnik żołnierzy radzieckich

Plac Wolności w Katowicach (do 1922^[1] i w latach 1939–1945^[2] Wilhelmsplatz^[3][4][5]) – plac miejski usytuowany w katowickiej dzielnicy Śródmieście^[6]. Rozchodzą się z niego promieniście ulice: 3 Maja biegnąca w kierunku Rynku, Sokolska prowadząca w stronę Koszutki i Bogucic, Gliwicka biegnąca w stronę Załęża i dalej – Chorzowa, oraz krótkie ulice Jana Matejki i Sądowa^[7]. Plac pełni funkcje rekreacyjne (zieleń miejska^[8], ławki, alejki spacerowe), stanowi punkt wyjściowy manifestacji, jest także ważnym węzłem komunikacyjnym, zarówno dla autobusów jak i tramwajów.

Historia

Plac Wolności jest jednym z najstarszych placów w mieście^[8]. Już w pierwszym niemieckim planie zabudowy Katowic z 1865 ówczesny Wilhelmsplatz sytuowany był na głównej osi miejskiej^[6][8], wyznaczanej dziś przez ul. 3 Maja – Rynek i ul. Warszawską. Plac do dziś zachował wytyczony wtedy plan sześcioboku^[8]. W pobliżu znajdował się już wówczas zbudowany w 1860 pierwszy kościół katolicki w Katowicach, a przy torach kolejowych wielki skład drewna firmy "Bracia Goldstein". W 1875 jego właściciele wybudowali tu swą miejską siedzibę – zwaną później pałacem Goldsteinów. W 1882, budując w sąsiedztwie budynek z ogrodem, przy placu ulokował swą siedzibę przeniesiony z Królewskiej Huty Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych (niem. Oberschlesischer Berg- und Hüttenmännischer Verein).

Gdy Katowice jeszcze nie posiadały praw miejskich obok placu stanął w 1860 pierwszy na terenie Katowic kościół katolicki z muru pruskiego. Kościół wyburzono w okresie gwałtownej rozbudowy śródmieścia na przełomie XIX i XX wieku^[9]. W dwudziestoleciu międzywojennym pod numerem 3 funkcjonował oddział Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych^[10] oraz lokal gastronomiczny "Sala Powstańców" z salą, przeznaczoną na różne uroczystości i zebrania^[11].

W 2000 wybudowano fontannę (wodotrysk z dominantą w formie układu tafli szklanych o powierzchni 35,6 m²). Obrzeże fontanny wykonano z jasnoszarych płyt granitowych^[12]. W 2005 w plebiscycie zorganizowanym dla mieszkańców miasta wybrano dla fontanny nazwę Akwarium. Nagrody dla zwycięzców plebiscytu wręczano obok fontanny na placu Wolności w dniu 17 września 2005^[13].

30 września 2009 na budynku przy pl. Wolności 7 odsłonięto pamiątkowa tablicę ku czci Kurta Schwaena – wybitnego kompozytora, urodzonego w Katowicach^[14].

Pomnik

Początkowo w centrum placu znajdował się odsłonięty 18 października 1898 pomnik dwóch niemieckich cesarzy (niem. Zweikaiserdenkmal): Wilhelma I i Fryderyka III^[15]. Jego autorem był Felix Görling. Zielenią na placu opiekował się założony w 1874 niemiecki Związek Upiększania Miasta (niem. Verschönerungsverein), który jednak zdobywał środki na swą działalność z dorywczych składek mieszkańców miasta. Dopiero około 1910 Magistrat ówczesnych Katowic udzielił Związkowi pierwszej subwencji na urządzenie tu regularnego skweru. 13 grudnia 1920^[16] nad ranem członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej wysadzili pomnik cesarzy^[15].

W 1923 po utworzeniu województwa śląskiego zbudowano tu pomnik-grób Nieznanego Powstańca Śląskiego. Odsłaniał go Wojciech Korfanty wraz z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim^[17]. Tablicę na pomniku wykonał rzeźbiarz Tadeusz Błotnicki^[15]. W 1927 powstał komitet budowy nowego monumentu, zawiązany z inicjatywy Związku Powstańców Śląskich^[18]. Plany nie zostały zrealizowane ze względu na wybuch II wojny światowej^[18]. W czasach PRL-u wybudowano nowy pomnik – żołnierzy Armii Czerwonej projektu Pawła Stellera (1945), zastąpiony w latach pięćdziesiątych XX w. pomnikiem wykonanym przez rzeźbiarza Stanisława Marcinowa^[19].

Ruch Autonomii Śląska podjął działania w celu zastąpienia pomnika żołnierzy radzieckich pomnikiem ku czci ofiar Tragedii Śląskiej^[20]. W sondzie portalu Gazeta.pl aż 67 procent internautów opowiedziało się za usunięciem pomnika. Stowarzyszenie Pokolenie oraz Niezależne Zrzeszenie Studentów w latach 80 zaapelowało o zastąpienie pomnika żołnierzy Armii Czerwonej popiersiem prezydenta USA Ronalda Reagana. W związku z tym zaproponowano zmianę nazwy samego placu na Ronalda Reagana^[21]. Te plany nie weszły jednak w życie. Z końcem 2012 roku podjęto temat ponownie^[22], proponując przeniesienie pomnika na Cmentarz Żołnierzy Armii Czerwonej w Katowicach. Ostatecznie pomnik został zdemontowany 14 maja 2014 i po renowacji w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych przeniesiony na cmentarz żołnierzy sowieckich w katowickim Parku Kościuszki^[23].

Obiekty historyczne

Tablica na budynku przy pl. Wolności 7 ku czci Kurta Schwaena – wybitnego kompozytora, urodzonego w tej kamienicy

Willa ogrodowa (pl. Wolności 10) – siedziba Sądu Rejonowego

Pałac Goldsteinów (pl. Wolności 12a)

Kamienica na rogu placu Wolności i ulicy 3 Maja 33

Kamienica na rogu pl. Wolności i ul. Jana Matejki

Kamienica na rogu pl. Wolności 9 i ul. Sądowej 2

Kamienice – pierzeja północna placu

Przy placu Wolności znajdują się następujące historyczne obiekty:

• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 1); pochodząca z przełomu XIX i XX wieku, eklektyczna z elementami neoklasycyzmu; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1410/90^[24]), granice ochrony obejmują cały budynek^[8][25];
• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 2, róg z ul. Sokolską); wzniesiona około 1894 według projektu Luisa Dame, w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1454/91^[24]), granice ochrony obejmują cały budynek^[8][25]; w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonowała tu agentura towarzystwa ubezpieczeniowego Alliance Assurance Co. Ltd. Londyn^[10];
• kamienica mieszkalna (pl. Wolności 3)^[19];
• budynek dawnej fabryki słodyczy (pl. Wolności 4^[19])^[26];
• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 5); wzniesiona w 1907, w stylu neoklasycystycznym; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1411/90^[24]), granice ochrony obejmują cały budynek^[8][25];
• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 6); wzniesiona w 1896, w stylu eklektycznym z elementami neorenesansu i secesji; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1412/90^[24]), granice ochrony obejmują cały budynek^[8][25];
• narożna kamienica mieszkalna (pl. Wolności 7, róg z ul. Gliwicką)^[19];
• zabytkowa kamienica narożna (pl. Wolności 8, róg z ul. Gliwicką); wzniesiona pod koniec XIX wieku, w stylu uproszczonego baroku; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1413/90^[24]), granice ochrony obejmują cały budynek^[8][25];
• zabytkowa kamienica narożna (pl. Wolności 9, ul. Sądowa 2-2a); wzniesiona w 1901, według projektu Ludwika Goldsteina, w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1489/92^[24]), granice ochrony obejmują cały budynek^[8][25];
• willa ogrodowa (pl. Wolności 10); wzniesiona w latach 1907–1909, według projektu Ludwika Goldsteina z 1907, w stylu ekektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1455/91, A/637/2020^[27][24]), granice ochrony obejmują cały budynek wraz z najbliższym otoczeniem w ramach działek; w latach 1929–1932 willę przebudowała firma budowlana Brunona Iwańskiego^[8][25]; w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował tu Sąd Apelacyjny i Prokuratura Sądu Apelacyjnego^[28]; obecnie mieści się tu siedziba Sądu Rejonowego;
• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 10a); wzniesiona w latach 1911–1912, w stylu modernizmu; wpisana do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1490/92^[24]), granice ochrony obejmują cały budynek^[8][25];
• zabytkowy budynek mieszkalny (pl. Wolności 11); wzniesiony w latach 1903–1904, według projektu podpisanego przez Georga Schalscha, w stylu secesyjnym z elementami neogotyku; wpisany do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1491/92^[24]), granice ochrony obejmują cały budynek^[8][25]; w dwudziestoleciu międzywojennym pod numerem 11 swoją siedzibę miał konsulat hiszpański^[29];
• zabytkowy budynek mieszkalny (pl. Wolności 12); wzniesiony w latach 1874–1876, według projektu podpisanego przez mistrza murarskiego M. Goldsteina, w stylu modernistycznym; wpisany do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1492/92^[24]; obecnie nr rej. A/1040/22^[30]), granice ochrony obejmują cały budynek; w 1900 obiekt podwyższono o jedną kondygnację^[8][25];
• zabytkowy pałac Goldsteinów (pl. Wolności 12a)^[31][32]; wzniesiony w 1872^[33], w stylu klasycystycznym, murowany, tynkowany; wpisany do rejestru zabytków 3 grudnia 1983 (nr rej.: A/1315/83^[24]), granice ochrony obejmują całą działkę^[8][25]; w pałacu przed II wojną światową mieściła się Izba Przemysłowo-Handlowa, następnie bank; po roku 1952, do 1990, miało swoją siedzibę Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej oraz kino "Przyjaźń"; w latach 70. XX wieku w podziemiach pałacu istniał teatr awangardowy "12a", agenda studenckiego klubu Puls, mocnego również muzyką: śpiewali w nim Dżem^[34], Stanisław Soyka czy Krystyna Prońko ; W 1961 roku studenci Akademii Sztuk Pięknych pod wodzą Antoniego Halora założyli Studencki Dyskusyjny klub filmowy „Kino-oko”, którego seanse odbywały się w czwartkowe wieczory w kinie Przyjaźń^[35], aż do początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy to klub przeniósł się do siedziby Muzeum Historii Katowic do pałacu Goldsteinów została przeniesiona siedziba katowickiego urzędu stanu cywilnego – właścicielem zabytku jest miasto^[36].

Plac w literaturze

Plac jest wspomniany w powieści Wilhelma Szewczyka "Ptaki ptakom", opowiadającej o pierwszych dniach września 1939 w mieście, oraz w powieści Aleksandra Baumgardtena "Spotkanie z jutrem", opowiadającej o przybyłych w 1945 do Katowic lwowiakach-repatriantach. Opis placu na wiosnę 1946^[37]:

Zobacz też

• Place w Katowicach
• Ulica Wolności w Katowicach
• Zmiany nazw ulic i placów w Katowicach

Przypisy

Bibliografia

• Radziecki pomnik przy placu Wolności drażni PiS (pol.) www.katowice.gazeta.pl [dostęp 2011-09-09]
• Lech Szaraniec: Osady i osiedla Katowic. Katowice: Oficyna "Artur", 1996. ISBN 83-905115-0-9.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcie Pałacu Goldsteinów
• Zdjęcie fontanny - Akwarium. um.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-27)].
• Archiwalne widoki placu w bibliotece Polona