Rzeź Ochoty

Rzeź Ochoty

Tablica upamiętniająca pomordowanych w Instytucie Radowym
Państwo	Polska pod okupacją III Rzeszy
Miejsce	Warszawa, Ochota
Data	4–15 sierpnia 1944
Liczba zabitych	10 000
Typ ataku	egzekucja przez rozstrzelanie
Sprawca	Brygada Szturmowa SS „RONA”, inne jednostki SS i Ordnungspolizei
Położenie na mapie Polski w 1939 r. (c) Lukasb1992 z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0 miejsce zdarzenia
52°12′36,0″N 20°58′15,6″E/52,210000 20,971000

Rzeź Ochoty – fala masowych pogromów, grabieży, podpaleń, rozstrzeliwań i gwałtów, jakie przetoczyły się przez warszawską dzielnicę Ochota w czasie powstania warszawskiego w dniach 4–25 sierpnia 1944 roku. Największe zbrodnie popełniono w szpitalach Ochoty, w budynku Instytutu Radowego, kolonii Staszica i obozie przejściowym na tzw. Zieleniaku (róg ul. Grójeckiej i Opaczewskiej). Ich sprawcą był głównie, tłumiący powstanie warszawskie w ramach sił niemieckich, pułk brygady SS RONA (Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa). Ogółem śmierć w powstaniu poniosło ok. 10 tysięcy mieszkańców Ochoty.

Przybycie RONA i pierwsze zbrodnie

Dawny budynek Wolnej Wszechnicy Polskiej – w 1944 siedziba sztabu RONA

W dniu wybuchu powstania warszawskiego SS-Reichsführer Heinrich Himmler wydał rozkaz zniszczenia miasta i wyniszczenia ludności cywilnej Warszawy znajdującej się w obrębie granic miasta^[1][2]. 4 sierpnia 1944 r. o godzinie 10 na Ochotę wkroczyły siły SS RONA pod dowództwem płk. Bronisława Kamińskiego. Sztab RONA, dowodzący łącznie 1700 żołnierzami, ulokował się w budynku Wolnej Wszechnicy Polskiej na ul. Opaczewskiej 2a (dzisiaj ul. Banacha 2), a jeden batalion RONA w budynku Liceum im. Hugona Kołłątaja przy ul. Grójeckiej 93, z zadaniem zwalczania powstańczej Reduty Kaliskiej.

Początkowo oddziały RONA miały realizować rozkazy zwalczania tylko sił powstańczych, zgodnie jednak z wcześniejszym rozkazem Himmlera z 1 sierpnia 1944 roku, już 4 sierpnia oddziały z RONA rozpoczęły serię gwałtów, rabunków i morderstw na ludności cywilnej z ul. Opaczewskiej. Luźne grupy RONA wpadały do mieszkań, wyrzucając lokatorów, strzelając do starców lub ociągających się z opuszczeniem lokalu^[3]. Morderstwa na cywilach były połączone z rabunkami mienia, niszczeniem i podpaleniami budynków^[3] – większość budynków ul. Opaczewskiej w tym dniu spłonęła. W dniach 4–5 sierpnia 1944 r. ludzi mordowano także w pobliskich ogródkach działkowych, a do piwnic okolicznych domów, w których ukrywali się ludzie, wrzucano granaty^[3].

Masowych mordów RONA oraz oddziały niemieckie dopuściły się, pacyfikując w dniach 4–5 sierpnia okolice ul. Grójeckiej. Zginęli wówczas m.in. lokatorzy domów: Grójecka 20B (160 ofiar), Grójecka 24 (około 40 ofiar), Grójecka 62 i Grójecka 81 (kilkanaście ofiar). Zabijano głównie młodych mężczyzn podejrzewanych o udział w powstaniu. Około 70 mieszkańców domu przy ul. Grójeckiej 104 zabito, wrzucając granaty do piwnicy, w której się ukrywali^[4].

Tablica poświęcona pamięci mieszkańców budynku przy ulicy Grójeckiej 104 w Warszawie, zamordowanych w czasie Powstania Warszawskiego

Należy mieć na uwadze, że według badań oddziałom RONA można przypisać ogółem w toku powstania około 700 mordów, często natomiast kolaboracyjne formacje na służbie niemieckiej były w relacjach utożsamiane i nawzajem mylone (RONA była praktycznie czysto rosyjska, bez Ukraińców i innych wschodnich narodowości)^[5].

Zieleniak

Pomnik upamiętniający istnienie obozu przejściowego na terenie dzisiejszego targowiska przy Halach Banacha

Budynek Liceum im. Hugona Kołłątaja

5 sierpnia 1944 r. wskutek stale rosnącej liczby wyrzucanych z mieszkań ludzi zapadła decyzja o utworzeniu obozu przejściowego (będącego etapem na drodze do kolejnego obozu przejściowego w Pruszkowie), na terenie byłego targowiska warzywnego, tzw. Zieleniaka (dzisiejsze Hale Banacha). Do wieczora 5 sierpnia 1944 r. zgromadzono w nim kilkanaście tysięcy osób, a w kulminacyjnym momencie przebywało w nim kilkadziesiąt tysięcy^[6] mieszkańców Ochoty i najbliższych okolic. Miejsce to, otoczone ceglanym murem, uniemożliwiało ucieczkę zgromadzonej ludności. W dawnym budynku administracji targowiska urządziła swoją siedzibę załoga obozu, a budki dozorców przy bramach wjazdowych zostały zamienione na wartownie.

Od początku swojego istnienia Zieleniak stał się miejscem masowych zbrodni, ludzie najpierw byli ograbiani, wyciągani siłą z podpalanych domów na Ochocie i pędzeni w stronę obozu^[3]. Po drodze byli bici bądź zabijani, a najczęściej pijani żołnierze RONA wyciągali kobiety z kolumn ludności cywilnej i gwałcili je w okolicznych domach^[3], po czym zwykle mordowali. Przy bramie Zieleniaka byli rewidowani w poszukiwaniu kosztowności lub pieniędzy, następnie rozlokowywani na brukowanym placu targowiska. Od początku pobytu w obozie więźniom groziła śmierć: żołnierze RONA niejednokrotnie strzelali do osadzonych dla rozrywki, na terenie obozu nie było urządzeń sanitarnych ani wody (jedyne jej ujęcie zostało bardzo szybko wyczerpane), żywności (osadzeni otrzymywali jedynie co jakiś czas porcje spleśniałego chleba), brak było leków i pomocy lekarskiej. Nocami pijani ronowcy wyciągali z tłumu młode kobiety, które gwałcili na placu bądź w budynku pobliskiego Liceum im. Hugona Kołłątaja przy ul. Grójeckiej 93.

Wizytujący teren obozu dowódca sił niemieckich zwalczających powstanie warszawskie, Erich von dem Bach, stwierdził jednak, że nie dostrzegł nic zdrożnego, wszystko było w porządku^[3].

7 sierpnia obóz był całkowicie zapełniony ludnością cywilną; rosła liczba ofiar śmiertelnych. Ciała zmarłych układano w stertach przy murze obozowym lub próbowano pośpiesznie grzebać. W tym dniu kilkaset osób pochodzenia innego niż polskie wyprowadzono do podobnego obozu na Okęciu. 9 sierpnia wyprowadzono z Zieleniaka pierwszy transport więźniów do większego obozu przejściowego w Pruszkowie. Wskutek upadku kolejnych punktów obrony w powstaniu warszawskim obóz po raz kolejny zapełnił się ludźmi – z kolonii Lubeckiego i bloków ZUS przy ul. Filtrowej. Po upadku reduty „Wawelska” 11 sierpnia napłynęła kolejna fala wyrzuconych z mieszkań ludzi.

Zwłoki zamordowanych i zmarłych więźniów obozu palono w sali gimnastycznej Liceum im. Hugona Kołłątaja^[8]. W ten sposób 10 sierpnia spalono 80 chorych i rannych osób rozstrzelanych tego samego dnia pod murem Zieleniaka; zwłoki zostały przetransportowane przez przymuszoną do tego ludność cywilną, ułożone na stosach, oblane przez żołnierzy RONA spirytusem i podpalone^[3]. 12 września hitlerowcy zastrzelili na terenie Zieleniaka trzech harcerzy z Batalionu Gustawa schwytanych w powstaniu warszawskim (w tym 12-letniego chłopca); oficer niemiecki strzelił im w tył głowy w czasie, gdy składali do wykopanego dołu zwłoki z terenu obozu.

13 sierpnia rozpoczęła się końcowa ewakuacja ludności do obozu przejściowego w Pruszkowie. Przybywające w tym czasie grupy mieszkańców Ochoty przetrzymywano na terenie obozu krótko i zaraz potem były wywożone. Wybranych mężczyzn wcielano siłą do oddziałów zajmujących się paleniem zwłok pomordowanych warszawiaków (niem. Verbrennungskommando). Obóz działał do 19 sierpnia, kiedy to dokonano masowego mordu na 50 pacjentach z Instytutu Radowego. Jednostki SS RONA wycofały się z Ochoty w dniach 22–25 sierpnia 1944 roku.

Łącznie w okresie powstania warszawskiego przez Zieleniak przeszło blisko 60 tysięcy mieszkańców stolicy^[9]. W ten sposób stał się on najbardziej znanym – obok kościoła św. Wojciecha na Woli – punktem zbornym dla wypędzanej ludności Warszawy^[10]. W czasie kilkunastodniowego okresu funkcjonowania obozu setki więźniów umarły z głodu, pragnienia, skrajnego wyczerpania lub zostały zastrzelone przez żołnierzy RONA. Ogółem na terenie obozu przejściowego Zieleniak śmierć poniosło ok. 1000 mieszkańców miasta^[6][11], z czego blisko 300 zostało zamordowanych przez ronowców^[12].

Instytut Radowy

Budynek ówczesnego Instytutu Radowego

5 i 6 sierpnia oddziały RONA wtargnęły do Instytutu Radowego M. Skłodowskiej-Curie przy ul. Wawelskiej 15, dokonując rabunku mienia szpitalnego i należącego do personelu placówki oraz przebywających tam chorych, a następnie demolując obiekt (podpalono bibliotekę, zniszczono zapasy żywności, zdemolowano aptekę i zniszczono wyposażenie szpitala). 90 pacjentów instytutu i 80-osobowy personel lekarski i pomocniczy wraz z rodzinami planowano natychmiast rozstrzelać, po pół godzinie zdecydowano pozostawić jedynie pacjentów i osiem osób personelu, a resztę odprawić do obozu przejściowego na Zieleniaku; zastrzelono członka rodziny jednego z lekarzy. W nocy 5 sierpnia rozpoczęto gwałty na pozostawionym w placówce personelu szpitala. 6 sierpnia rozpoczęto podpalanie budynku i mordowanie pacjentów (podpalając materace łóżek, na których leżeli^[8]). 60 pozostałych osób schroniło się w piwnicy budynku oraz kominach i dzięki temu uniknęło śmierci.

Między 9 a 10 sierpnia żołnierze RONA ponownie podpalili szpital, gdy zauważyli pozostałe przy życiu osoby, a 19 sierpnia wyciągnęli z budynku wszystkich pozostałych przy życiu pacjentów i personel, zabijając na miejscu kilku najciężej chorych. 50 pozostałych przy życiu pacjentów Instytutu Radowego wysłano do obozu przejściowego na Zieleniaku i 19 sierpnia rozstrzelano (według relacji naocznych świadków, strzałem w tył głowy) i spalono na stosie w sali gimnastycznej Liceum im. Hugona Kołłątaja^[8]. Jednej pacjentce pochodzenia ukraińskiego, przeznaczonej do rozstrzelania, darowano życie. Łącznie śmierć poniosło ok. 90 osób – pacjentów oraz kilku pracowników szpitala.

Kolonia Staszica

Kolonia Staszica

Miejsce pamięci przy al. Niepodległości 221

Pierwsze zbrodnie na terenie kolonii Staszica, kolonii Lubeckiego oraz na pobliskiej ul. Białobrzeskiej, Kopińskiej i Szczęśliwickiej RONA popełniła 5 sierpnia 1944 r., a ich kulminacja miała miejsce po 11 sierpnia 1944 r., gdy upadł ostatni większy punkt oporu na Ochocie – Reduta Wawelska. Powszechne były gwałty, rabunki mienia, podpalenia budynków, rozstrzeliwania, morderstwa na ukrywającej się w piwnicach ludności cywilnej, zwykle przeprowadzane przez wrzucanie do budynków granatów.

Na terenie kolonii Lubeckiego została spustoszona ul. Mianowskiego i Mochnackiego^[13], południowa strona ul. Filtrowej^[14] oraz blok mieszkalny na ul. Pługa 1/3. 7 sierpnia pod budynkiem przy ul. Filtrowej 83 zginął od strzału w głowę 82-letni malarz Wiktor Mazurowski, zabity ponieważ nie nadążał za kolumną pędzoną w stronę Zieleniaka. Zastrzelona została także jego żona, pianistka Jadwiga Zaleska-Mazurowska^[15].

Dom przy ulicy Langiewicza 13

Kolonia Staszica 6 sierpnia była systematycznie plądrowana przez żołnierzy RONA, podpalających budynki i poszukujących w domach alkoholu i kosztowności. Kolejna zbrodnia została popełniona w powstańczym szpitalu polowym przy ul. Langiewicza 11/13, gdzie przebywało 15 rannych; pięciu rannych zabito wrzuconymi do środka granatami (reszcie udało się schronić w piwnicy budynku), a sanitariuszki zgwałcono. Następnie rozstrzelano pięciu nieuzbrojonych powstańców na rogu ul. Suchej i Filtrowej. RONA przystąpiła do dalszej grabieży, podpaleń oraz wyciągania ludzi z budynków; z willi przy ul. Jesionowej 3 wyprowadzono aktora dramatycznego Mariusza Maszyńskiego^[16] wraz z żoną Niną, jego dwie siostry – malarki Halinę i Stanisławę oraz gospodynię Józefę Milewską. Z drugiej części budynku wyciągnięto architekta Stefana Tomorowicza z żoną – wszyscy zostali zamordowani przez RONA w pierwszych dniach sierpnia^[17].

Jedna z największych masakr na terenie kolonii Staszica miała miejsce 7 sierpnia w kamienicy przy al. Niepodległości 217/223. Żołnierze RONA zamordowali tam około 50 osób po tym, gdy okazało się, iż mieszkańcy domu obrabowani przez inną grupę żołnierzy nie mogą im zapewnić łupów. Wśród zamordowanych przeważały kobiety, dzieci i osoby starsze^[18].

Ofiary i straty

Liczba ofiar śmiertelnych pacyfikacji Ochoty wynosi ok. 10 tysięcy^[6], w tym 1000 pomordowanych na terenie obozu przejściowego na Zieleniaku.

Miejsc większych zbiorowych egzekucji, oznaczonych tablicami upamiętniającymi śmierć od kilkudziesięciu do ponad stu ofiar, jest na warszawskiej Ochocie kilkadziesiąt. Miejsca mniej licznych mordów są w większości nieznane, ale można przyjąć, że prawie każde podwórko tej dzielnicy było miejscem kaźni. Większość zbrodni zakończyła się na terenie Ochoty wraz z upadkiem ostatniej reduty powstańczej w budynku Wojskowego Instytutu Geograficznego 13 sierpnia 1944, jednak jeszcze 19 sierpnia dokonano masowego mordu na 60 ewakuowanych pacjentach Instytutu Radowego, których rozstrzelano i spalono na stosie w sali gimnastycznej Liceum Kołłątaja. 20 sierpnia zlikwidowano obóz przejściowy na Zieleniaku, a 25 sierpnia bito i mordowano pacjentów i personel z ewakuowanego Szpitala Dzieciątka Jezus przy dawnej ul. Lindleya 4.

Szczególnie tragiczny był los kobiet i dziewcząt Ochoty masowo gwałconych przez żołnierzy RONA. Liczba ofiar pozostaje trudna do oszacowania.

Od połowy sierpnia do początku października trwał na terenie opuszczonej przez ludność cywilną rabunek pozostawionego w domach i lokalach majątku. Zagrabione rzeczy Niemcy ładowali do pociągów towarowych na stacji Warszawa Zachodnia i odprawiali do Rzeszy, natomiast szosą w kierunku Piotrkowa wyruszały załadowane zrabowanym majątkiem konwoje samochodów. W końcu przystąpiły do działania niemieckie oddziały niszczycielskie (niem. Vernichtungskommando), które podpalały kolejno ulicę za ulicą, dokonując dalszych zniszczeń.

Zobacz też

• rzeź Woli

Przypisy

Bibliografia

• Szymon Datner, Kazimierz Leszczyński: Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 (w dokumentach). Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo MON, 1962.
• Józef Kazimierz Wroniszewski: Ochota 1939-1945. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1976.
• Józef Kazimierz Wroniszewski: Ochota 1944. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.
• Józef Kazimierski, Ryszard Kołodziejczyk: Dzieje Ochoty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
• Maja Motyl, Stanisław Rutkowski: Powstanie Warszawskie – rejestr miejsc i faktów zbrodni. Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytut Pamięci Narodowej, 1994.
• Czesław Madajczyk: Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972.
• Lidia Ujazdowska: Zagłada Ochoty. Warszawa: Wydawnictwo Fronda, 2005. ISBN 83-922344-1-3.
• Zdzisław Zaborski: Durchgangslager 121. Niemiecka zbrodnia specjalna. Pruszków: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Pruszkowie, 2010. ISBN 978-83-62144-04-4.
• Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po Powstaniu 1944. T. I: Pamiętniki, relacje. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. ISBN 83-06-01589-4.

Linki zewnętrzne

• Jerzy S. Majewski: Wawelska 66/74. [dostęp 2009-01-10].
• Crimes at the Radium Institute Hospital. [dostęp 2009-01-10]. (ang.).
• Rzeź Ochoty – cierpienie dzielnicy – zbiór zeznań świadków rzezi Ochoty dostępny w repozytorium "Zapisy Terroru"