Sąd Najwyższy (Polska)

Sąd Najwyższy

Gmach Sądu Najwyższego w Warszawie
Obszar właściwości	Rzeczpospolita Polska
Podstawa prawna	Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, ustawa o Sądzie Najwyższym[1]
Instancja wyższa wobec	sądy powszechne, sądy wojskowe, sądy dyscyplinarne sędziów i asesorów sądów powszechnych i wojskowych, sąd dyscyplinarny prokuratorów oraz sądy dyscyplinarne 12 spośród 17 zawodów zaufania publicznego
Organizacja wewnętrzna
Przewodniczy	Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego
Pozostałe organy	Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego zgromadzenie sędziów orzekających w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej zgromadzenie sędziów wyznaczonych do orzekania w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej Kolegium Sądu Najwyższego
Funkcjonowanie
Okres funkcjonowania	od 1 września 1917[2]
Siedziba	Warszawa
Język urzędowy	język polski
Strona internetowa
Zastrzeżenia dotyczące pojęć prawnych

Polska Ten artykuł jest częścią serii: Ustrój i polityka Polski System prawny Konstytucja Ustrój polityczny Władza ustawodawcza Sejm RP Posłowie IX kadencji Marszałek Sejmu: Elżbieta Witek Senat RP Senatorowie X kadencji Marszałek Senatu: Tomasz Grodzki Zgromadzenie Narodowe Władza wykonawcza Prezydent: Andrzej Duda Prezes Rady Ministrów: Mateusz Morawiecki Rada Ministrów: Drugi rząd Mateusza Morawieckiego Władza sądownicza Wymiar sprawiedliwości Sąd Najwyższy Pierwszy Prezes: Małgorzata Manowska Naczelny Sąd Administracyjny prezes: Jacek Chlebny Trybunał Konstytucyjny prezes: Julia Przyłębska Trybunał Stanu Małgorzata Manowska Krajowa Rada Sądownictwa przewodniczący: Paweł Styrna Kontrola państwowa Najwyższa Izba Kontroli Marian Banaś Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek Rzecznik Praw Dziecka Marek Michalak Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji Witold Kołodziejski Finanse Narodowy Bank Polski Adam Glapiński Rada Polityki Pieniężnej Samorząd terytorialny Samorząd gminny Samorząd powiatowy Samorząd województwa Podział administracyjny Polski Partie polityczne Kluby parlamentarne tworzą lub współtworzą: Prawo i Sprawiedliwość Solidarna Polska Partia Republikańska Koalicja Obywatelska Platforma Obywatelska Nowoczesna Inicjatywa Polska Partia Zieloni Lewica Nowa Lewica Lewica Razem Koalicja Polska Polskie Stronnictwo Ludowe Centrum dla Polski Unia Europejskich Demokratów Koła poselskie tworzą i współtworzą: Konfederacja Wolność i Niepodległość Ruch Narodowy Wolnościowcy KORWiN Konfederacja Korony Polskiej Polska 2050 Porozumienie K’15 i Demokracja Bezpośrednia Polskie Sprawy Polska Partia Socjalistyczna Ugrupowania, które nie przekroczyły progu w wyborach do Sejmu w 2019 roku: Bezpartyjni Samorządowcy Skuteczni Akcja Zawiedzionych Emerytów Rencistów Prawica Rzeczypospolitej Wybory Wybory parlamentarne: 2019 Wybory prezydenckie: 2020 Wybory do PE: 2019 Wybory samorządowe: 2018 Referenda: 2015 Polityka zagraniczna Ministerstwo Spraw Zagranicznych minister: Zbigniew Rau Ambasadorowie Polski Placówki dyplomatyczne Komitet ds. Europejskich Parlamentarne Komisje Spraw Zagranicznych Sejmowa Senacka Polski Instytut Spraw Międzynarodowych

Portal Polska

Tablica przy wejściu do gmachu Sądu Najwyższego w Warszawie

Pałac Krasińskich, siedziba Sądu Najwyższego w latach 1917–1939

Gmach Sądów Grodzkich przy al. „Solidarności” 127 (dawniej ul. Leszno 53/55, stąd jego zwyczajowa nazwa „Sądy na Lesznie”). Siedziba Sądu Najwyższego w latach 1950–1999

Hol główny w gmachu Sądu Najwyższego w Warszawie

Sąd Najwyższy – organ sui generis wymiaru sprawiedliwości w Polsce sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania oraz wykonujący inne czynności określone w Konstytucji i ustawach.

Historia

Lata 1917–1939

Sąd Najwyższy (SN) został utworzony w 1917 r., jeszcze przed powstaniem niepodległego państwa polskiego, na mocy przepisów o tymczasowej organizacji sądów^[3]. Jego pierwsza nazwa brzmiała Królewsko-Cesarski Sąd Najwyższy^[4]. Rozpoczął działalność 1 września 1917^[2].

Sąd Najwyższy stał się najwyższą instancją nowego systemu sądownictwa polskiego. Funkcję Pierwszego Prezesa SN powierzono Stanisławowi Pomian-Srzednickiemu. Dekretem Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z 8 lutego 1919 dokonano nowej regulacji kompetencji SN^[3].

Sąd Najwyższy rozstrzygał środki zaskarżenia od orzeczeń sądów II instancji i czuwał nad jednolitością orzecznictwa^[5]. Dzielił się na izby: cywilną i karną; w 1938 roku powstała także Izba do spraw Adwokatury, jednak działała ona przy Sądzie Najwyższym, nie zaś jako izba tego sądu (zlikwidowana na przełomie 1950/1951 roku)^[6]. Orzekał w składach: 3, 5, 7-osobowych, całej izby oraz Zgromadzenia Ogólnego^[5].

Po 1945

Ustawy z 1962, 1984 i 2002 r.

W lutym 1962 Sejm uchwalił ustawę o Sądzie Najwyższym^[7], którą zastąpiła ustawa uchwalona we wrześniu 1984^[8].

W 1989 r. rozwiązano Sąd Najwyższy w dotychczasowym składzie, a sędziów SN powołano na nowo^[5][9]. Po utworzeniu w 1990 sądów apelacyjnych przejęły one od Sądu Najwyższego rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów wojewódzkich^[5]. W 1996 r. Sądowi Najwyższemu powierzono rozpoznawanie kasacji od orzeczeń wydanych w II instancji^[5].

W listopadzie 2002 Sejm uchwalił ustawę o Sądzie Najwyższym, która zastąpiła ustawę z 1984 r.^[10]

Ustawy z 2017

W lipcu 2017 Sejm uchwalił ustawę zmieniającą ustrój Sądu Najwyższego^[11]. Ustawa zakładała, że wszyscy sędziowie Sądu Najwyższego mieliby zostać przeniesieni w stan spoczynku z wyjątkiem tych, których wskazaliby wspólnie minister sprawiedliwości i prezydent^[12][13]. Nowy Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego mógłby przedstawić pracownikom niebędącym sędziami nowe warunki pracy i płacy; w przypadku ich nieprzedstawienia stosunek pracy tych osób zostałby rozwiązany^[14]. Uchwalenie tej ustawy, a także ustaw: o Krajowej Radzie Sądownictwa^[15] i o ustroju sądów powszechnych^[16] uznawanych przez niektórych jako naruszających zasadę trójpodziału władz wywołało liczne protesty i demonstracje w całym kraju^[17][18]. Prezydent Andrzej Duda zawetował tę ustawę 31 lipca 2017^[19].

We wrześniu prezydent przedstawił projekt nowej ustawy^[20]. Projekt wprowadził instytucję skargi nadzwyczajnej, która ma za zadanie korygować prawomocne orzeczenia sądowe; miały zostać wyodrębnione dwie nowe izby Sądu Najwyższego: Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz Izba Dyscyplinarna; zmieniłby się tryb wyłaniania kandydatów na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego oraz wiek, w którym sędziowie przechodzą w stan spoczynku (65 lat) oraz przyspieszony trybu uchylenia immunitetu^[20].

W listopadzie zorganizowano protesty przeciwko zmianom^[21]. Przeciwników wsparła Krajowa Rada Sądownictwa^[22]. 8 grudnia Sejm głosami posłów PiS uchwalił ustawę^[23]. Weszła ona w życie 3 kwietnia 2018^[24].

Opinia Komisji Weneckiej

8 grudnia Komisja Wenecka wydała opinię o reformach sądownictwa w Polsce. Według Komisji ustawa o Sądzie Najwyższym razem z ustawą o Krajowej Radzie Sądownictwa oddaje sądownictwo pod kontrolę rządzącej partii i prezydenta. Jest to sprzeczne z zasadą trójpodziału władz deklarowanego w polskiej konstytucji jako podstawa ustroju (art. 10) i niezależności sądownictwa (art. 173). Obie te zasady są też integralną częścią dorobku konstytucyjnego wszystkich państw Europy rządzonych przez prawo^{[25] s. 20}.

Według Komisji Weneckiej niższy wiek emerytalny spowoduje przejście prawie 40% sędziów na emeryturę. Jeśli władze podejrzewają najstarszych sędziów o współpracę z rządami komunistycznymi, to powinny być użyte procedury dyscyplinarne lub lustracyjne (art. 36 § 1 pkt 8), a nie zmiana wieku emerytalnego^{[25] s. 11}. Mają oni składać do prezydenta podanie o przedłużenie urzędowania, co daje mu nadmierny wpływ na sędziów^{[25] s. 12}. Ustawa umożliwia prezydentowi zdecydowanie o tym, że w dwóch nowych izbach (Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz Izbie Dyscyplinarnej) zasiądą nowi sędziowie wybrani przez Krajową Radę Sądownictwa zdominowaną przez rządzącą partię. Sędziowie ci będą także decydowali o prawidłowości wyborów, co jest poważnym zagrożeniem dla demokracji^{[25] s. 10}. Izba Kontroli może kontrolować decyzje pozostałych izb, a Izba Dyscyplinarna pociągać do odpowiedzialności sędziów pozostałych izb. Stanowi to zagrożenie że cały wymiar sprawiedliwości będzie zdominowany przez nowych sędziów wybranych z decydującym wpływem partii rządzącej. Uprawnienia te rozciągają się też w przeszłość, bo Izba Kontroli może kontrolować sprawy rozstrzygnięte do 20 lat wcześniej. Ławnicy będą wybrani przez Senat także według orientacji politycznej^{[25] s. 19}.

„Na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości, może delegować, na czas określony, nie dłuższy niż 2 lata, sędziego posiadającego co najmniej dziesięcioletni staż na stanowisku sędziego, za jego zgodą do pełnienia czynności sędziowskich w Sądzie Najwyższym.” (art. 40 § 1) Według Komisji Weneckiej przepis ten daje prezesowi i ministrowi uznaniową władzę dotyczącą awansów^{[25] s. 18}.

Prezesi sądu mają szerokie uprawnienia w określaniu składów orzekających:

„Art. 35. § 3. Sędzia może być wyznaczony przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego do udziału w rozpoznaniu określonej sprawy w innej izbie oraz, za zgodą sędziego, do orzekania na czas określony w innej izbie.

Art. 73. § 2. Ławników Sądu Najwyższego do orzekania w sprawach dyscyplinarnych wyznacza każdorazowo do sprawy Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego.

Art. 80. § 1. Przydziału spraw i wyznaczenia składu orzekającego dokonuje Prezes Sądu Najwyższego kierujący pracą danej izby.”

Według Komisji Weneckiej wszystkie te uprawnienia są uznaniowe i dlatego łatwe do nadużycia, aby zapewnić, że konkretna sprawa jest osądzona przez „odpowiedni” skład. Jest to w konflikcie z kontynentalną zasadą, że skład orzekający jest ustalany z góry albo przez zapisane w prawie obiektywne kryteria^{[25] s. 18}.

Według Komisji Weneckiej:

– ławnicy nie powinni brać udziału w postępowaniach przed Sądem Najwyższym,

– skarga nadzwyczajna na ostateczne wyroki jest niebezpieczna dla stabilności porządku prawnego,

– spory wyborcze nie powinny być rozstrzygane przez nową Izbę,

– obecnie zasiadający sędziowie powinni pracować do osiągnięcia obecnego wieku emerytalnego,

– prezydent nie powinien mieć uznaniowej władzy przedłużenia sędziom pracy poza wiek emerytalny

– 5 kandydatów na I Prezesa, przedstawionych prezydentowi, powinno mieć znaczące poparcie sędziów

– ustawa powinna ograniczać uznaniowość I Prezesa w rozdzielaniu spraw i wyznaczaniu składów orzekających^{[25] s. 26}.

Odpowiedź Prezesa Rady Ministrów RP

Według premiera Morawieckiego Komisja Wenecka powinna Polskę pochwalić, a reformy uzasadnił brakiem rozliczenia sędziów za zbrodnie sędziowskie z lat stalinowskich i komunistycznych oraz fatalnym stanem sądownictwa^[26].

Reakcja Komisji Europejskiej

20 grudnia 2017 Komisja Europejska wnioskowała do Rady Unii Europejskiej o stwierdzenie istnienia „wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia zasady praworządności” w Polsce na podstawie art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej^[27]. Było to pierwsze w historii użycie tego artykułu. Według Komisji reforma sądownictwa podporządkowała sądy kontroli politycznej rządzącej większości i „brak niezależności sądów rodzi poważne wątpliwości, czy prawo UE jest skutecznie stosowane”. Jednocześnie Komisja wydała Polsce czwarte zalecenie w sprawie praworządności od którego uzależniła ponowne rozpatrzenie wniosku. Zalecenie dotyczyło zmian w ustawach o Krajowej Radzie Sądownictwa i sądach powszechnych, przywrócenia niezależności i legitymacji Trybunału Konstytucyjnego oraz „zmiany ustawy o Sądzie Najwyższym, tak aby nie stosowano obniżonego wieku emerytalnego wobec obecnych sędziów, zniesiono swobodę decyzyjną Prezydenta odnośnie do przedłużania kadencji sędziów Sądu Najwyższego, a także wyeliminowano postępowanie na podstawie skargi nadzwyczajnej, dające możliwość ponownego otwarcia spraw, w których prawomocny wyrok zapadł wiele lat temu”^[28][29].

Stanowisko polskiego MSZ

Według MSZ „Kampania negatywnych informacji o reformach przeprowadzanych w naszym kraju, nie jest oparta na faktach i uniemożliwia nam odniesienie się do stawianych zarzutów” a decyzja Komisji Europejskiej miała charakter polityczny, a nie prawny. Według ministerstwa „wątpliwości, co do zgodności prawa krajowego z prawem UE powinny być rozstrzygane w drodze rutynowej procedury przed Trybunałem Sprawiedliwości UE”^[30].

Nowelizacje z 2018 roku

Między kwietniem a lipcem 2018 ustawę o Sądzie Najwyższym zmieniano trzykrotnie. Dokonały tego następujące akty: ustawa z dnia 12 kwietnia 2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz ustawy o Sądzie Najwyższym^[31], ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw^[32] i ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw^[33]. W ustawie z 8 grudnia 2017 zmieniono m.in. przepisy dotyczące skargi nadzwyczajnej (zawężono prawo jej złożenia do prokuratora generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich) oraz odnoszące się do mianowania przez prezydenta RP sędziów SN (obowiązek zasięgania opinii Krajowej Rady Sądownictwa).

W lipcu 2018 odbyły się kolejne protesty przeciwko zmianom w Sądzie Najwyższym^[34].

1 stycznia 2019 roku weszła w życie ustawa z dnia 21 listopada 2018 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym^[35], która uznaje kadencję Małgorzaty Gersdorf jako Pierwszej Prezes Sądu Najwyższego za nieprzerwaną i przywraca sędziów SN, których ustawa z 8 grudnia 2017 r. traktowała jak sędziów w stanie spoczynku. Ustawa ta uznaje tych sędziów za sędziów w stanie czynnym^[36].

Wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w Luksemburgu

Trybunał wydał 24 czerwca 2019 wyrok w sprawie C 619/18 Komisja Europejska v. Polska, stwierdzając, że polskie przepisy o obniżeniu wieku emerytalnego sędziów Sądu Najwyższego naruszają zasady nieusuwalności sędziów i niezależności sędziowskiej^[37][38]. W reakcji na wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej minister spraw zagranicznych Jacek Czaputowicz powiedział w wywiadzie dla telewizji Polsat News, że „orzeczenie TSUE nie będzie miało praktycznego znaczenia w Polsce, bowiem dostosowaliśmy się już do tego tymczasowego orzeczenia”^[39].

19 listopada 2019 Trybunał wydał wyrok w sprawach połączonych C-585/18, C-624/18iC-625/18A.K. dotyczących Krajowej Rady Sądownictwa oraz CPiDO dotycząca Sądu Najwyższego stwierdzając, że to Sąd Najwyższy w Polsce ma badać niezależność nowej Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego by ustalić czy może ona rozpoznawać spory dotyczące sędziów oraz zaznaczył, że Krajowa Rada Sądownictwa, która składa wnioski z rekomendacją do prezydenta o powołanie na stanowisko sędziego, może robić to w sposób obiektywny, jednak tylko pod warunkiem, że będzie wystarczająco niezależna od władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz od samego prezydenta wykazując w tym kontekście, że należy mieć na uwadze okoliczności wybrania członków Rady oraz sposób w jaki KRS konkretnie wypełnia wyznaczone jej zadanie stania na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów^[40].

W nawiązaniu do powyższego orzeczenia Trybunału, w wyroku III PO 7/18 z 5 grudnia 2019 sędziowie Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego oddali wniosek prezesa Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego o przekazanie sprawy sędziego Izbie Dyscyplinarnej oraz uchylili uchwałę Krajowej Rady Sądownictwa w przedmiocie dalszego zajmowania stanowiska sędziego^[41]. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy uznał, że „obecna KRS nie jest organem bezstronnym i niezawisłym od organów władzy ustawodawczej i wykonawczej”, zaś powołana przez nią nowa Izba Dyscyplinarna „nie jest sądem w rozumieniu prawa UE i krajowego”^[42][43][44].

16 lutego 2022 TSUE oddalił skargę Polski na rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 2020/2092 (UE, Euratom) z dnia 16 grudnia 2020 r., którym wprowadzono mechanizm uzależnienia wypłaty środków europejskich na rzecz państw członkowskich od przestrzegania przez te państwa zasad państwa prawnego^[45].

Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego w sprawie Kpt 1/20

21 kwietnia 2020 TK wydał postanowienie na wniosek Marszałka Sejmu RP dotyczący rzekomego sporu kompetencyjnego^[46][47] między Sejmem RP a Sądem Najwyższym oraz między Prezydentem RP a Sądem Najwyższym^[48]. Orzekł w nim m.in. że uchwała trzech izb Sądu Najwyższego – Cywilnej, Karnej i Pracy – z 23 stycznia 2020^[49] będąca następstwem wyroku Trybunału Sprawiedliwości^[50] i stwierdzająca, że można podważać prawo sędziów powołanych z udziałem nowej Krajowej Rady Sądownictwa do orzekania jest niezgodna z konstytucją, traktatem o Unii Europejskiej i Europejską Konwencją Praw Człowieka^[51]. W 2006 roku Trybunał Konstytucyjny wskazał, że w „sprawach zasadniczych”, „o wymiarze ustrojowym” zachowuje on pozycję „sądu ostatniego słowa” w odniesieniu do polskiej Konstytucji^[52].

Nowelizacje z 2022 roku

26 maja 2022 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw^[53][54]. Ustawa wprowadziła test niezawisłości i bezstronności sędziów, zlikwidowała Izbę Dyscyplinarną i utworzyła Izbę Odpowiedzialności Zawodowej - tworzoną spośród 33 sędziów losowanych przez Prezydenta RP, z których ma być wyznaczanych 11^[55]. Wprowadzenie tego aktu było przeprowadzone wieloma dyskusjami, a tekst projektu ustawy się wielokrotnie zmieniał, w szczególności poprzez dyskusje pomiędzy Prawem i Sprawiedliwością, Solidarną Polską a Kancelarią Prezydenta^[56]. Opozycja twierdziła, że ustawa nie wypełnia założeń związanych z ochroną niezawisłości sędziów i ich niezależności i tym samym nie wypełnia żądań Unii Europejskiej^[57], natomiast rzecznik rządu Piotr Müller stwierdził, że ustawa uchwalona przez Sejm spełnia „kamienie milowe” wynegocjowane pomiędzy rządem a Komisją Europejską^[58].

W związku z dalszym niewykonaniem postanowienia TSUE, Komisja Europejska – według stanu na dzień 27 października 2022 – dokonała potrącenia siedmiu transz kar na łączną kwotę 267 milionów euro^[59][60][61].

Siedziba

W latach 1917–1939 siedzibą Sądu Najwyższego był pałac Krasińskich^[62]. W latach 1945–1950 siedziba SN znajdowała się tymczasowo w Łodzi, skąd w 1950 została przeniesiona do stolicy do dawnego gmachu sądów grodzkich na Lesznie (z adresem ul. Ogrodowa 6)^[63][64].

Od 1999 Sąd Najwyższy mieści się w budynku przy placu Krasińskich 2/4/6 w Warszawie^[65].

Na kolumnach budynku umieszczono 86 paremii prawniczych w języku polskim i łacińskim. Przygotował je zespół romanistów pod kierunkiem Witolda Wołodkiewicza. Oprócz Sądu Najwyższego budynek mieści także Sąd Apelacyjny w Warszawie oraz oddział Instytutu Pamięci Narodowej^[66].

Kompetencje i działalność

Sąd Najwyższy działa na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i ustawy o Sądzie Najwyższym^[1]. Nie należy on do sądownictwa powszechnego ani do sądów szczególnych^[67]. Jest on powołany do:

1. sprawowania nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania – jest to tzw. nadzór judykacyjny (art. 183 ust. 1 Konstytucji). Do środków służących wykonywaniu takiego nadzoru służą:
   1. rozpoznawanie skarg nadzwyczajnych, kasacji oraz innych środków odwoławczych (nadzór instancyjny^[67]),
   2. podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne (nadzór pozainstancyjny^[67]) – zgodnie z art. 398¹⁷ § 1 Kodeksu postępowania cywilnego – jeżeli przy rozpatrywaniu skargi kasacyjnej wyłoni się zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości w praktyce sądowej lub wywołujące rozbieżności w orzecznictwie, wówczas Sąd Najwyższy może odroczyć wydanie orzeczenia i przekazać sprawę do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi tego sądu (skład 7 sędziów, całej izby lub izb połączonych; zagadnienia prawne mogą być także rozstrzygane przez pełny skład Sądu Najwyższego)^[5].
      Uchwały całej izby lub większego gremium uzyskują moc zasady prawnej i wiążą wszystkie składy SN^[5]. Skład 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej^[5].
      Zasady prawne wiążą wszystkie składy SN we wszystkich sprawach, a odstąpienie od takiej zasady możliwe jest wyłącznie poprzez uchwalenie nowej zasady prawnej^[5]. Uchwały interpretacyjne Sądu Najwyższego nie mają waloru powszechnego obowiązywania – jeśli nie uzyskały rangi zasady prawnej, to formalnie wiążą tylko w sprawie, w związku z którą zostały podjęte. Inne orzeczenia SN nie są formalnie wiążące, ale ze względu na autorytet najwyższej instancji sądowej kształtują kierunki orzecznictwa^[5]. W postępowaniu karnym na podstawie art. 441 § 1 Kodeksu postępowania karnego jeżeli przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, sąd odwoławczy może odroczyć rozpoznanie sprawy i przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Sąd Najwyższy może przekazać rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego powiększonemu składowi tego sądu albo przejąć sprawę do swojego rozpoznania. Uchwała Sądu Najwyższego wiąże w danej sprawie.
2. rozpoznawania protestów wyborczych oraz stwierdzania ważności wyborów do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a także ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego;
3. rozpoznawania protestów wyborczych do Parlamentu Europejskiego;
4. rozstrzygania nadzorczego w stosunku do samorządów zawodowych: adwokatów, radców prawnych oraz notariuszy;
5. rozpatrywania skarg kasacyjnych na orzeczenia Trybunału do Spraw Sportu przy PKOl,
6. opiniowania ustaw i innych aktów normatywnych na podstawie których orzekają i funkcjonują sądy, a także innych ustaw w zakresie, w jakim uzna to za celowe;
7. wykonywania innych czynności określonych w ustawach^[68].

Organizację wewnętrzną Sądu Najwyższego określa regulamin zawarty w rozporządzeniu Prezydenta RP^[69].

Sąd Najwyższy orzeka na rozprawach i posiedzeniach. Posiedzenia są jawne lub niejawne (§ 88 regulaminu). Sąd Najwyższy orzeka w składzie 3 sędziów, chyba że ustawa stanowi inaczej^[70].

Zgodnie z art. 5 ustawy, Sąd Najwyższy co roku przedstawia Prezydentowi i Krajowej Radzie Sądownictwa, a także Sejmowi RP i Senatowi RP informację o swojej działalności oraz o wynikających z niej istotnych problemach. Dokument jest dostępny w postaci druków: sejmowego i senackiego.

Organy

Organami Sądu Najwyższego są:

• Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego,
• Prezes Sądu Najwyższego (dla każdej z izb),
• Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego,
• Zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego (dla każdej z izb, za wyjątkiem Izby Odpowiedzialności Zawodowej),
• Zgromadzenie sędziów orzekających w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej,
• Zgromadzenie sędziów wyznaczonych do orzekania w Izbie Odpowiedzialności Zawodowej,
• Kolegium Sądu Najwyższego.

W Sądzie Najwyższym działają także (ale nie są to organy SN):

• Kancelaria Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego,
• Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego.

Izby

• Izba Cywilna – do jej właściwości należą sprawy z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego, rodzinnego i opiekuńczego, sprawy dotyczące rejestracji przedsiębiorców i rejestracji zastawów^[71]. Patrz także sekcja Kontrowersje.
• Izba Karna – do jej właściwości należą sprawy rozpoznawane na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego, Kodeksu karnego skarbowego, Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia oraz inne sprawy, do których stosuje się przepisy Kodeksu postępowania karnego, a także sprawy karne wojskowe^[72].
• Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych – do jej właściwości należą sprawy z zakresu prawa pracy, ubezpieczeń społecznych, a także sprawy o roszczenia twórców wynalazków, wzorów użytkowych i przemysłowych oraz topografii układów scalonych o wynagrodzenie, jak również sprawy rejestrowe, z wyłączeniem rejestracji przedsiębiorców i rejestracji zastawów^[73].
• Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych – do jej właściwości należy rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych, rozpoznawanie protestów wyborczych i protestów przeciwko ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego oraz stwierdzanie ważności wyborów i referendum, inne sprawy z zakresu prawa publicznego, w tym sprawy z zakresu ochrony konkurencji, regulacji energetyki, telekomunikacji i transportu kolejowego oraz sprawy, w których złożono odwołanie od decyzji Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, a także skargi dotyczące przewlekłości postępowania przed sądami powszechnymi i wojskowymi oraz Sądem Najwyższym^[74]. Patrz także sekcja Kontrowersje.
• Izba Odpowiedzialności Zawodowej – do jej właściwości należą sprawy dyscyplinarne sędziów Sądu Najwyższego, adwokatów, notariuszy, radców prawnych, sędziów sądów wojskowych i powszechnych, prokuratorów, sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych dotyczące sędziów Sądu Najwyższego oraz z zakresu przeniesienia sędziego Sądu Najwyższego w stan spoczynku^[75].

Pracami każdej z izb kierują Prezesi Sądu Najwyższego, a izby dzielą się dalej na wydziały. Ustawą z 2017 r. zniesiono Izbę Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych oraz Izbę Wojskową^[76]. Ta ostatnia rozpoznawała sprawy podlegające orzecznictwu sądów wojskowych.

Kontrowersje

8 kwietnia 2020^[77][78] Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w postanowieniu na wniosek Komisji Europejskiej zobowiązał Polskę do natychmiastowego zawieszenia stosowania przepisów krajowych dotyczących właściwości Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego w sprawach dyscyplinarnych sędziów^[79]. Zabezpieczenie było konsekwencją zignorowania przez Polskę wyroków Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2019 i 15 stycznia 2020, w których sędziowie stwierdzili, że „Izba Dyscyplinarna, z uwagi na okoliczności jej utworzenia, zakres uprawnień, skład oraz udział w jej powołaniu Krajowej Rady Sądownictwa w nowym składzie, nie może być uznana za sąd ani w rozumieniu prawa Unii, ani prawa polskiego”^[80][81].

Trybunał Konstytucyjny w 5-osobowym składzie wydał orzeczenie w sprawie wykonywania środków tymczasowych TSUE, które dotyczą funkcjonowania sądownictwa w Polsce, i orzekł niezgodność tych środków z art. 2, art. 7, art. 8 ust. 1 i art. 90 ust. 1 w zw. z art. 4 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 43, poz. 427, z późn. zm.)^[82].

W sprawie Reczkowicz przeciwko Polsce ETPC stwierdził liczne nieprawidłowości w wyborze sędziów do Izby Dyscyplinarnej, które spowodowały, że nie jest ona sądem ustanowionym zgodnie z prawem w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPC. W szczególności prezydent Duda powołał do niej ludzi wskazanych wyłącznie przez KRS, do której z kolei rzekomych przedstawicieli sądownictwa wybrał Sejm. ETPC orzekł, że obecna KRS nie daje gwarancji niezależności od władzy ustawodawczej i wykonawczej^[83].

W sprawie Dolińska-Ficek i Ozimek przeciwko Polsce ETPC uznał, że Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych nie jest niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym ustawą w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPC, gdyż prezydent Duda powołał do niej ludzi wskazanych wyłącznie przez KRS, do której z kolei rzekomych przedstawicieli sądownictwa wybrał Sejm. ETPC orzekł, że obecna KRS nie daje gwarancji niezależności od polityków. Obsadzenie jej przez Sejm, bez udziału środowiska sędziowskiego, nazwał "zasadniczą nieprawidłowością". "Negatywnie wpłynęła ona na proces powołania sędziów i podważyła legitymację izby" – stwierdził. Ponadto ETPC uznał, że polskie prawo rażąco i w sposób oczywisty naruszył prezydent Duda, który powołał sędziów do IKNiSP, chociaż NSA w 2018 wstrzymał wykonanie rekomendacji nowej KRS. Bez tej rekomendacji nie można powołać sędziego, ale Duda zignorował orzeczenie NSA^[84].

Podobnie w sprawie Advance Pharma przeciwko Polsce ETPC uznał, że Izba Cywilna nie jest niezawisłym i bezstronnym sądem ustanowionym ustawą w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPC, gdyż prezydent Duda powołał do niej ludzi wskazanych wyłącznie przez KRS, do której z kolei rzekomych przedstawicieli sądownictwa wybrał Sejm. ETPC orzekł, że na procedurę powoływania sędziów do Izby Cywilnej nadmiernie wpłynęły władza ustawodawcza i wykonawcza. "Stanowiło to fundamentalną nieprawidłowość, która negatywnie wpłynęła na cały proces i podważyła legitymację Izby Cywilnej" – stwierdził. Dodatkowo ETPC uznał, że polskie prawo rażąco i w sposób oczywisty naruszył prezydent Duda, który powołał sędziów do Izby Cywilnej, chociaż NSA w 2018 r. wstrzymał wykonanie rekomendacji nowej KRS. Bez tej rekomendacji nie można powołać sędziego, ale Duda zignorował orzeczenie NSA^[85].

Sędziowie

Pozycja, liczba, strój urzędowy

Do pełnienia urzędu sędziego Sądu Najwyższego może być powołana osoba, która m.in. jest nieskazitelnego charakteru, wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy prawniczej, ma co najmniej dziesięcioletni staż pracy na stanowisku sędziego, prokuratora, Prezesa Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, jej wiceprezesa lub radcy albo wykonywania w Polsce zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza. Te wymagania nie dotyczą osoby, która pracowała w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo-badawczym lub innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych^[86].

Pierwszego Prezesa powołuje Prezydent RP na sześcioletnią kadencję spośród sędziów Sądu Najwyższego w stanie czynnym (obowiązuje ograniczenie następujących bezpośrednio po sobie kadencji do dwóch), a wyboru dokonuje spośród pięciu kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Prezesów poszczególnych izb powołuje Prezydent RP po zasięgnięciu opinii Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, na trzyletnią kadencję spośród 3 kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego i mogą zostać ponownie powołani tylko dwukrotnie. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa^[87].

Do 2018 r. liczbę stanowisk sędziowskich w Sądzie Najwyższym oraz liczbę Prezesów ustalał prezydent RP na wniosek Zgromadzenia Ogólnego Sędziów SN. Od 2015 do kwietnia 2018 liczba stanowisk sędziowskich w Sądzie Najwyższym wynosiła 93 (w tym 5 stanowisk Prezesów, łącznie ze stanowiskiem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego)^[88]. Od 3 kwietnia 2018 zgodnie z nowym regulaminem Sądu Najwyższego przewidywano 120 stanowisk sędziowskich^[89]. 31 grudnia 2016 w Sądzie Najwyższym orzekało 83 sędziów oraz okresowo 4 sędziów delegowanych^[90]. Od 15 lipca 2022 r. w Sądzie Najwyższym jest 125 stanowisk sędziowskich^[91].

Sędziowie Sądu Najwyższego na rozprawie używają togi i biretu, a sędzia przewodniczący także łańcucha sędziowskiego z wizerunkiem orła. W orzeczeniach i innych dokumentach urzędowych tytuł „Sędzia Sądu Najwyższego” często skraca się do SSN.

Pierwsi Prezesi i Prezesi

Fotografie Pierwszych Prezesów SN w holu gmach Sądu Najwyższego

Lista Pierwszych Prezesów Sądu Najwyższego

Lista Prezesów Sądu Najwyższego kierujących pracą Izby Karnej

Lista Prezesów Sądu Najwyższego kierujących pracą Izby Cywilnej
(od września 1980 do czerwca 1990 Izba Cywilna i Administracyjna)

Lista Prezesów Sądu Najwyższego kierujących pracą Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
(od maja 1962 do czerwca 1990: Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych; od czerwca 1990 do grudnia 2002: Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, od stycznia 2003 do kwietnia 2018: Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych)

Lista Prezesów Sądu Najwyższego kierujących pracą Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych

Lista Prezesów Sądu Najwyższego kierujących pracą Izby Odpowiedzialności Zawodowej

Lista Prezesów Sądu Najwyższego kierujących pracą Izby Dyscyplinarnej
(izba została zlikwidowana na podstawie Ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o zmianie ustawy o Sądzie Najwyższym oraz niektórych innych ustaw, w dniu 15 lipca 2022)

Lista Prezesów Sądu Najwyższego kierujących pracą Izby Wojskowej
(od 1944 do 1962 – Prezesi Najwyższego Sądu Wojskowego; izba została zlikwidowana z dniem 4 kwietnia 2018 r.)

Budżet, zatrudnienie i wynagrodzenia

Wydatki i dochody Sądu Najwyższego są realizowane w części 04 budżetu państwa^[111]. Ze środków budżetowych Sądu Najwyższego finansowana jest również działalność Trybunału Stanu^[112].

W 2018 wydatki Sądu Najwyższego wyniosły 108,06 mln zł, a dochody 1,05 mln zł^[113]. Przeciętne zatrudnienie w części 04 w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło 360 osób, a średnie miesięczne wynagrodzenie brutto 13 432 zł^[114].

W ustawie budżetowej na 2019 wydatki Sądu Najwyższego zaplanowano w wysokości 158,17 mln zł, a dochody 0,26 mln zł^[115].

Zobacz też

• Naczelny Sąd Administracyjny
• Sąd Kasacyjny (Księstwo Warszawskie)

Przypisy

Bibliografia

• JoannaJ. Bodio JoannaJ., GrzegorzG. Borkowski GrzegorzG., TomaszT. Demendecki TomaszT., Ustrój organów ochrony prawnej: część szczegółowa, wyd. 3, stan prawny na 1 października 2010, Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2011, ISBN 978-83-264-1046-8, OCLC 750886372 .

Linki zewnętrzne

• Strona internetowa Sądu Najwyższego
• Informacja o działalności Sądu Najwyższego w 2017 roku (druk sejmowy nr 2415)