Siewierz

Siewierz

— miasto w gminie miejsko-wiejskiej —
Rynek w Siewierzu
Herb
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	będziński
Gmina	Siewierz
Prawa miejskie	1276-1870, od 1962
Burmistrz	Zdzisław Banaś
Powierzchnia	38,22 km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	5485[1] 141,9 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 32
Kod pocztowy	42-470
Tablice rejestracyjne	SBE
Położenie na mapie gminy Siewierz Siewierz
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Siewierz
Położenie na mapie województwa śląskiego Siewierz
Położenie na mapie powiatu będzińskiego Siewierz
50°27′59″N 19°13′48″E/50,466389 19,230000
TERC (TERYT)	2401074
SIMC	0943204
Urząd miejski ul. Żwirki i Wigury 16 42-470 Siewierz
Strona internetowa
BIP

Siewierz – miasto w południowej Polsce, w województwie śląskim, w powiecie będzińskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Siewierz, w Zagłębiu Dąbrowskim. Według danych z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 5568 mieszkańców^[2].

Miasto biskupstwa krakowskiego w księstwie siewierskim w końcu XVI wieku^[3].

Położenie

Siewierz leży w historycznej Małopolsce, w dawnej ziemi krakowskiej^[4]. Położony jest na Garbie Tarnogórskim nad rzeką Czarną Przemszą.

Nazwa

Miejscowość ma metrykę średniowieczną i istniała już w XII wieku. Nazwa notowana w 1123–1125 jako Seuor, 1232 Sewior, 1250 Siewior, 1544 Siewierz, 1546 Siewier, 1889 Siewierz^[5][6].

Pochodzi od nieistniejącego obecnie w języku polskim rzeczownika siewiór, oznaczającego „północ”. Do końca XV w. nazwa miasta brzmiała w taki właśnie sposób (Syewyor, 1470–1480). Nazwa określała zapewne miejsce położone na północ od innego obiektu geograficznego^[6].

Zabytki

• zamek biskupi w Siewierzu
• cmentarz żydowski w Siewierzu
• kościół św. Jana Chrzciciela w Siewierzu
• kościół św. Macieja Apostoła
• kościół św. Barbary i Walentego z 1618 roku
• stacja kolejowa

Historia

Ruiny zamku biskupów krakowskich

Siewierz w granicach Korony Królestwa Polskiego jako Szewior na mapie Wacława Grodzieckiego wydrukowanej w 1592 roku.

Kamienica mieszczańska z XVIII wieku, w Rynku

Kościół św. Macieja Apostoła

Kościół św. Barbary i Walentego z 1618 roku

Kościół św. Jana Chrzciciela w Siewierzu

Pomnik ku czci Józefa Piłsudskiego przy kościele św. Macieja Apostoła

Izba Tradycji i Kultury Dawnej

Fragment rynku z fontanną

Najstarszy dokument odnotowujący miejscowość pochodzi z 1105 i wymienia dochody z targu, karczmy oraz jatki jakie z Siewierza uzyskuje Opactwo Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem. Około 1179 miejscowość wraz z całą ziemią siewierską znalazła się pod władaniem Piastów z linii opolskiej, a następnie bytomsko-kozielskich oraz cieszyńskich^[7].

Już w XII w. Siewierz był osadą targową, a od początku XIII w. siedzibą kasztelanii. Kodeks dyplomatyczny Małopolski odnotowuje dwa łacińskie dokumenty z 1232 oraz 1252, w których wymienieni są kasztelanowie siewierscy Jaksa oraz Wladimirus. Początkowo ośrodek grodowy znajdował się na południowy zachód od dzisiejszego miasta i zlokalizowany był wokół romańskiego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela. Prawdopodobnie po najazdach mongolskich został przeniesiony w miejsce łatwiejsze do obrony. W 1276 r. Siewierz uzyskał prawa miejskie. Wytyczono wówczas rynek będący do dziś głównym centrum miasta. W XIV w. książęta bytomscy wznieśli lub zainicjowali budowę murowanego zamku. (patrz: zamek biskupi w Siewierzu)^[7].

26 lutego 1289 r. doszło pod miastem do krwawej bitwy między wojskami sprzymierzonych z Henrykiem IV Probusem książąt śląskich a koalicją Władysława Łokietka, wówczas księcia kujawskiego, i książąt mazowieckich. Wcześniejsze wtargnięcie wojsk Probusa na teren księstwa bytomskiego, w granicach którego leżała wówczas kasztelania siewierska, spowodowało złożenie przez zagrożonego Kazimierza hołdu lennego królowi Czech, Wacławowi II. Był to pierwszy z czeskich hołdów lennych na Śląsku.

30 grudnia 1443 r. biskup krakowski, Zbigniew Oleśnicki wykupił księstwo siewierskie wraz z zamkiem od zadłużonego księcia cieszyńskiego, Wacława I. Miasto stało się stolicą świeckiego księstwa feudalnego, rządzonego przez biskupów krakowskich (patrz: księstwo siewierskie), które leżało w granicach Korony Królestwa Polskiego i należało do diecezji krakowskiej. Od 1484 r. biskup krakowski Jan Rzeszowski zaczął używać tytułu księcia siewierskiego (Dominus et Princeps Ducatus Severiensis)^[8].

W XVI w. biskupi rozbudowali gotycki zamek dążąc do przekształcenia go w renesansową rezydencję. Od końca średniowiecza aż do upadku Rzeczypospolitej, Siewierz był siedzibą sądu zwanego ziemskim, który łączył w sobie cechy typowe dla dawnego prawa śląskiego oraz polskiego prawa ziemskiego, dwóch sądów: ziemskiego i grodzkiego^[9].

W czasie potopu szwedzkiego księstwo nominalnie pozostawało neutralne, jednak na zamku przebywały oddziały hetmana Stefana Czarnieckiego, co skłoniło Szwedów do jego zajęcia. Wojska szwedzkie obłożyły też Siewierz kontrybucją w naturze – trzykrotnie większą niż pozostałe miasta Księstwa Siewierskiego^[10].

W 1790 r. Sejm Wielki zlikwidował Księstwo siewierskie, wcielając je do Rzeczypospolitej. W tym samym roku książę – biskup Feliks Paweł Turski opuścił oficjalnie zamek w Siewierzu.

Zabory

W 1795 następstwie III rozbioru Polski Siewierz wszedł w skład zaboru pruskiego jako Nowego Śląska, natomiast Siewierz stał się miastem powiatowym. Po zwycięskim dla Polaków drugim powstaniu wielkopolskim jakie odbyło się w 1806 miejscowość w latach 1807–1815 znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. W 1807 Napoleon Bonaparte restytuował księstwo siewierskie i oddał je swemu marszałkowi Jean Lannes, księciu Montebello, od którego miejscowość przejął rząd Księstwa Warszawskiego. W 1815 w wyniku ustaleń kongresu wiedeńskiego dokonano podziału księstwa i miejscowość znalazła się w zaborze rosyjskim w Królestwie Kongresowym^[7].

W 1827 w mieście znajdowało się 261 domów zamieszkanych przez 1344 mieszkańców. W 1858 liczba domów wzrosła do 265, w tym 14 murowanych, a liczba mieszkańców do 1586 z czego wszyscy byli chrześcijanami. W 1870 Siewierz utracił prawa miejskie w wyniku carskich represji za powstanie styczniowe 1863. W 1880 liczba mieszkańców wynosiła 1989. W 1889 w XIX wiecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego miejscowość wymieniona jest jako osada miejska, dawniej miasto leżące w powiecie będzińskim, gminie Sulików, parafia Siewierz. W osadzie było wówczas 300 domów, w których mieszkało 2500 mieszkańców. Miejscowość miała 3281 mórg powierzchni. Znajdowały się w niej dwa kościoły, dwie szkoły początkowe męska i żeńska, sąd gminny, przytułek dla 11 starców, apteka^[5].

II wojna światowa

4 września 1939 niemiecki Freikorps zamordował w Siewierzu 10 Polaków. W 1943 r. do obozu zagłady w Auschwitz-Birkenau wywieziona została cała ludność żydowska (w 1939 r. 229 osób). W okresie wojny zginęło około 300 osób. Po zakończeniu wojny ziemia siewierska wraz z całym powiatem zawierciańskim została przyłączona do województwa śląsko-dąbrowskiego^[11].

Okres powojenny

Następnie okresie PRL miejscowość leżała w powiecie zawierciańskim w województwie katowickim. W 1955 Siewierz był gromadą, a od 1958 osiedlem zajmującym 31 km² powierzchni oraz liczącym 4000 mieszkańców. Miejscowość odzyskała prawa miejskie w 1962, ale większość mieszkańców, 71% w dalszym ciągu utrzymywało się jeszcze z rolnictwa. W mieście znajdowała się szkoła podstawowa oraz liceum^[7]. 1973 r. w wyniku reformy administracji terenowej podjęto decyzję o likwidacji gromad, co pozwoliło przyłączyć do miasta i gminy sąsiednich wsi: Brudzowic, Dziewek, Gołuchowic, Żelisławic, Podwarpia, Wojkowic Kościelnych, Kuźnicy Warężyńskiej i Trzebiesławic.

Dzisiaj stanowi ośrodek turystyczny, leżący w zapleczu aglomeracji górnośląskiej. Zachowane zabytki to barokowe kościoły datowane od XVI do XVIII w., a zwłaszcza ruiny gotyckiego zamku książąt śląskich, a następnie biskupów krakowskich – książąt siewierskich powstałego od XIV do XVI. Pod miastem zachował się romański kościół św. Jana Chrzciciela w Siewierzu z I poł. XII w. (według Jana Długosza datowany na 1144 r.). Ruch wypoczynkowy obsługuje także zalew Przeczycko-Siewierski, zalew powstały w wyniku spiętrzenia wód Czarnej Przemszy. Od lutego 2005 r. funkcjonuje Izba Tradycji i Kultury Dawnej obejmująca ekspozycje dawnego rzemiosła, rzeźby i rękodzieła artystycznego oraz tematykę historyczną związaną z dziejami księstwa siewierskiego i jego zabytków (w tym zamku).

Gospodarka

Od początku istnienia miejscowości rozwijała się w niej gospodarka oraz handel. W miejscowości rozwijała się metalurgia. W XII wieku w okolicy Siewierza odnotowana została kopalnia srebra. W XIV wieku zanotowane zostały w okolicy dwie kuźnice. Ich ślady pozostały w nazewnictwie sąsiadujących wsi Kuźnica Świętojańska oraz Kuźnica Sulikowska. Wytapiano tutaj żelazo. W 1820 koło Siewierza funkcjonowała świeżarka. W XVI wieku w mieście odnotowano cechy rzemieślnicze, z których największym był cech piwowarski. Browarnicy w XVIII wieku mieli 18 browarów i znaczną część swojej produkcji eksportowali na Śląsk. W mieście funkcjonowały wówczas tartak oraz folusz^[7].

Również w XIX wieku w miejscowości rozwijał się handel oraz przemysł. W mieście na brukowanym rynku co dwa tygodnie odbywały się targi. Działał zakład wyrobów kamienno-glinianych oraz fabryka kafli. Funkcjonowały dwa zajazdy. Pod koniec XIX wieku po odebraniu praw miejskich przez rosyjskiego zaborcę miejscowość zaczęła nabierać wiejskiego charakteru co utrzymało się do połowy XX wieku^[5].

W okresie PRL miejscowość miała charakter rolniczy, a produkcją rolną zajmowała się większość mieszkańców. W latach 60. w Siewierzu powstały drobne zakłady produkcyjne: Spółdzielnia Szewców i Cholewkarzy oraz warsztaty katowickiej spółdzielni "Guma"^[7].

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Siewierza w 2019 - dane GUS r.^[1]:

Siewierz należy zaliczyć do małych miast, których liczba mieszkańców wynosi 5 568 (52,2% kobiety, a 47,8% mężczyźni). W okresie 2002-2019 liczba mieszkańców zmalała o 0,0%. Średni wiek mieszkańców wynosi 43,1 lat co odpowiada średniemu wiekowi mieszkańców w województwie śląskim, ale też w całej Polsce oraz porównywalny do średniego wieku mieszkańców całej Polski. W okresie 2019 r. odnotowano w Siewierzu ujemny przyrost naturalny wynoszący -27 osób, co odpowiada ujemnemu przyrostowi  -4,84 na 1000 mieszkańców. W 2019 r. w Siewierzu 59,0% mieszkańców żyło w małżeństwie; 23,5% mieszkańców Siewierza w stanie wolnym; 5,9% mieszkańców było po rozwodzie, natomiast 11,3% to wdowy/wdowcy^[2].

Transport

Drogowy

Przez Siewierz przebiega południowa obwodnica miasta w ciągu drogi krajowej nr 78, która dwupoziomowym skrzyżowaniem łączy się z drogą drogą krajowa nr 91. Kilka kilometrów na południe od Siewierza, w miejscowości Podwarpie droga krajowa nr 91 łączy się z drogą ekspresową S1, która biegnie do zlokalizowanego w Pyrzowicach węzła z autostradą A1 (E75).

Lotniczy

Siewierz ma połączenia z lotniskiem w Pyrzowicach (przez S1 i DK78).

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Macieja
  • parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Siewierz (Sala Królestwa Przeczyce ul. 21 Stycznia 56B)^[12]

Sport

Trybuna główna stadionu Przemszy Siewierz^[13]

W mieście działa klub piłki nożnej Przemsza Siewierz, założony w 1946 roku.

Produkty tradycyjne

Żurek siewierski

Siedem siewierskich przysmaków jest wpisanych na listę potraw tradycyjnych przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi^[14]. Są to:

• żurek siewierski
• żołądki z gęsi po siewiersku
• wątróbki gęsie po siewiersku
• siewierska gęś pieczona
• siewierska kaczka pieczona
• smalec gęsi
• borówka/brusznica siewierska

Przypisy

Bibliografia

• Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski, hasło "Siewierz". Wrocław, Warszawa, Kraków, Łódź: Ossolineum, 1987, s. 216. ISBN 83-04-02436-5.
• Praca zbiorowa: Miasta polskie w tysiącleciu, tom I, województwo katowickie, hasło „Siewierz”. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Ossolineum, 1965, s. 467-468.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona internetowa Miasta i Gminy Siewierz
• Siewierz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 602 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona