Soczewkowanie grawitacyjne

Dwa obrazy (I+,I-) źródła (S') soczewkowanego przez masę (L).
Galaktyka LRG 3-757 zniekształca obraz dalszej galaktyki

Soczewkowanie grawitacyjne – zakrzywienie promieni świetlnych w polu grawitacyjnym masywnego ciała niebieskiego prowadzące do ich skupienia. Efektem soczewkowania grawitacyjnego jest obserwowane pojaśnienie źródła oraz pojawianie się pozornych ciał niebieskich – obrazów ciał rzeczywistych.

Dopiero w roku 1979 udało się po raz pierwszy dostrzec na niebie obiekt soczewkowany grawitacyjnie, a był nim podwójny kwazar Q0957+561[1]. Ciała niebieskie powodujące ten efekt nazwano soczewkami grawitacyjnymi, a są nimi m.in. galaktyki i gromady galaktyk (zaliczane do soczewek rozciągłych).

Przejawem soczewkowania grawitacyjnego jest przede wszystkim pojaśnienie obrazu źródła, dzięki czemu można obserwować obiekty, których normalnie nie widać. Innymi przejawami soczewkowania są na przykład:

  • powiększenie obrazu źródła,
  • obrócenie obrazu,
  • tworzenie obrazów podwójnych, potrójnych i poczwórnych[2].

Dzięki soczewkowaniu grawitacyjnemu można wyznaczyć niektóre parametry kosmologiczne, np. stałą Hubble’a, stałą kosmologiczną czy gęstość wszechświata.

Rodzaje soczewkowania grawitacyjnego

Ze względu na obserwowane efekty, wyróżnia się rodzaje soczewkowania grawitacyjnego:

Silne soczewkowanie

Symulacja obrazu galaktyki soczewkowanej przechodzącej za czarną dziurą

Soczewkowanie określa się jako silne gdy obserwuje się obraz soczewkowanego obiektu w postaci łuku lub obrazu wielokrotnego, gdy linia łącząca obserwatora ze źródłem przecina sferę niebieską wewnątrz promienia Einsteina soczewki. Przykładem obrazu wielokrotnego jest krzyż Einsteina, gdzie obiektem soczewkującym jest galaktyka ZW 2237+030, zwana soczewką Huchry. Pierścienie Einsteina są widoczne na przykład jako para łuków w obrazie gromady Abell 2218, która stanowi gigantyczną soczewkę, dzięki której został odkryty jeden z najdalszych obiektów we Wszechświecie – galaktyka o przesunięciu ku czerwieni ok. z=7[3]. Odkrycia tego dokonano za pomocą Kosmicznego Teleskopu Hubble’a i teleskopu Kecka.

W 2010 r. znano około 200 silnych soczewek grawitacyjnych[4].

Zjawisko silnego soczewkowania znajduje zastosowanie przy badaniu profili rozkładu gęstości w halo ciemnej materii galaktyk, a także proporcji materii barionowej do ciemnej. Jest to istotne z punktu widzenia symulacji formowania się halo w galaktykach, a także ich ewolucji w wyniku zderzeń. W szczególności, testowana jest hipoteza udziału w tym procesie tzw. zderzeń „suchych”, czyli takich, które nie prowadzą do wydzielenia się dodatkowej energii, powstania zagęszczeń świecącego gazu i odmłodzenia populacji gwiazdowej[5].

Silne soczewkowanie może być również wykorzystane w alternatywnej metodzie wyznaczenia stałej Hubble’a i innych parametrów kosmologicznych, poprzez rejestrację opóźnień czasowych między obrazami. Niedawne wyznaczenie na podstawie soczewki B1608+656 obserwowanej przez teleskop Hubble’a, dało wartość H= 70,6 km/s/Mpc[6].

Słabe soczewkowanie

Soczewkowanie określa się jako słabe gdy obraz soczewkowanego obiektu jest jedynie nieco przesunięty i zniekształcony wskutek ugięcia promieni świetlnych na niejednorodnościach w rozkładzie materii między źródłem a obserwatorem. Zniekształcenia źródeł w tym wypadku badane są statystycznie, na podstawie analizy dużej liczby galaktyk, ponieważ w sumie zazwyczaj efekt nie przekracza kilku procent w porównaniu z obrazem spodziewanym gdyby Wszechświat był doskonale jednorodny. W ten sposób można zrekonstruować przestrzenny rozkład zaburzenia w danym rejonie, na który składa się przede wszystkim ciemna materia. W szczególności, analiza soczewkowania obrazu gromady galaktyk Pocisk, w połączeniu z jej obserwacjami w zakresie rentgenowskim, dostarczyła przekonującego potwierdzenia obecności ciemnej materii w rozkładzie masy tych zderzających się gromad.

Do słabego soczewkowania może przyczyniać się również ciemna energia, efekt ten staje się ważnym narzędziem badawczym współczesnej kosmologii.

Trudności technicznych nastręcza przede wszystkim możliwość zniekształcenia obrazu galaktyki w samym detektorze (tzw. Point Spread Function) oraz seeing atmosferyczny. Ponadto źródłem błędów statystycznych jest niepewność co do pierwotnego kształtu obiektów, z których większość to galaktyki eliptyczne.

Mikrosoczewkowanie

Mikrosoczewkowanie grawitacyjne jest związane z przechodzeniem światła w pobliżu soczewki o rozmiarze gwiazdy – promień Einsteina takiego obiektu znajdującego się w kosmologicznej odległości to około mikrosekundy łuku. Terminem milisoczewkowanie określa się efekty związane z obecnością drobnych elementów substruktury, takich jak satelitarne galaktyki karłowate. Efekt soczewkowania, a w szczególności soczewki o anomalnych stosunkach jasności obrazów, mogą mieć kluczowe znaczenie przy rozwiązaniu zagadki tzw. brakujących satelitów. W symulacjach kosmologicznych opartych na modelu zimnej ciemnej materii, galaktyk tych powstaje dużo więcej, niż udało się zaobserwować. Jeśli są one złożone wyłącznie z ciemnej materii, to uda się je wykryć wyłącznie dzięki soczewkowaniu.

Zobacz też

Przypisy

  1. H. Heintzmann: Q0957+561: Die historisch erste Linse mit Quasar (ang.). 2008-10-25. [dostęp 2014-07-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-10)].
  2. Soczewka grawitacyjna Krzyż Einsteina w serwisie APOD: Astronomiczne zdjęcie dnia
  3. Jean-Paul Kneib, Richard S. Ellis, Michael R. Santos, Johan Richard. A Probable z ~ 7 Galaxy Strongly Lensed by the Rich Cluster A2218: Exploring the Dark Ages. „The Astrophysical Journal”. 607 (2), s. 697-703, 2004-06-01. DOI: 10.1086/386281 (ang.). 
  4. Tommaso Treu. Strong Lensing by Galaxies. „Annual Review of Astronomy and Astrophysics”. 48, s. 87-125, wrzesień 2010. DOI: 10.1146/annurev-astro-081309-130924. arXiv:1003.5567 (ang.). 
  5. C. Nipoti, T. Treu, A. S. Bolton. Dry Mergers and the Formation of Early-Type Galaxies: Constraints from Lensing and Dynamics. „The Astrophysical Journal”. 703 (2), s. 1531-1544, 2009-10-01. DOI: 10.1088/0004-637X/703/2/1531 (ang.). 
  6. S. H. Suyu et al.. Dissecting the Gravitational lens B1608+656. II. Precision Measurements of the Hubble Constant, Spatial Curvature, and the Dark Energy Equation of State. „The Astrophysical Journal”. 711 (1), s. 201-221, 2010-03-01. DOI: 10.1088/0004-637X/711/1/201 (ang.). 

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Spacetime curvature.png
Autor: Johnstone z angielskiej Wikipedii
Tekst oryginalny: „Created by User Johnstone using a 3D CAD software package and an image of planet earth from NASA's Galileo spacecraft., Licencja: CC-BY-SA-3.0
Illustration of spacetime curvature.
A Horseshoe Einstein Ring from Hubble.JPG
What's large and blue and can wrap itself around an entire galaxy? A gravitational lens mirage. Pictured above, the gravity of a luminous red galaxy (LRG) has gravitationally distorted the light from a much more distant blue galaxy. More typically, such light bending results in two discernible images of the distant galaxy, but here the lens alignment is so precise that the background galaxy is distorted into a horseshoe -- a nearly complete ring. Since such a lensing effect was generally predicted in some detail by Albert Einstein over 70 years ago, rings like this are now known as Einstein Rings. Although LRG 3-757 was discovered in 2007 in data from the Sloan Digital Sky Survey (SDSS), the image shown above is a follow-up observation taken with the Hubble Space Telescope's Wide Field Camera 3. Strong gravitational lenses like LRG 3-757 are more than oddities -- their multiple properties allow astronomers to determine the mass and dark matter content of the foreground galaxy lenses. (citation from APOD)
Black hole lensing web.gif
Autor: Urbane Legend (optimised for web use by Alain r), Licencja: CC-BY-SA-3.0
Lensing by a black hole. Animated simulation of gravitational lensing caused by a Schwarzschild black hole going past a background galaxy. A secondary image of the galaxy can be seen within the black hole Einstein ring on the opposite direction of that of the galaxy. The secondary image grows (remaining within the Einstein ring) as the primary image approaches the black hole. The surface brightness of the two images remains constant, but their angular size varies, hence producing an amplification of the galaxy luminosity as seen from a distant observer. The maximum amplification occurs when the background galaxy (or in the present case a bright part of it) is exactly behind the black hole.
Dwa promienie.svg
Autor: MesserWoland, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Dwa obrazy źródła soczewkowanego przez punktową masę. Na podstawie grafiki Delfino