Stanisław ze Szczepanowa

Stanisław ze Szczepanowa
Stanisław Szczepanowski
biskup, męczennik
Ilustracja
św. Stanisław ze Szczepanowa jako patron Królestwa Polskiego
Herb duchownegoVictor sub gladio
Zwycięzca pod mieczem
Data i miejsce urodzenia

26 lipca 1030[a]
Szczepanów

Data i miejsce śmierci

11 kwietnia 1079
Kraków

Miejsce pochówku

bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie

Biskup krakowski
Okres sprawowania

1072–1079

Wyznanie

katolicyzm

Kościół

rzymskokatolicki

Nominacja biskupia

1072

Sakra biskupia

1072

Święty
Kanonizacja

8 września 1253
Asyż
przez Innocentego IV

Wspomnienie

11 kwietnia
Polska: 8 maja i 27 września (Gniezno – przeniesienie relikwii)
Ostrzyhom6 października (przeniesienie relikwii)[1]

Atrybuty

orzeł, pastorał, umarły Piotrowin, miecz, palma męczeńska[2]

Patron

Polski

Szczególne miejsca kultu

katedra wawelska, kościół św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa na Skałce

Przyczyna śmierci

morderstwo

Rodzice

Wielisław,
Bogna

Stanisław ze Szczepanowa (również Stanisław Szczepanowski; ur. ok. 1030 w Szczepanowie, zm. 11 kwietnia 1079 w Krakowie) – polski duchowny, prezbiter, biskup krakowski, męczennik, święty Kościoła katolickiego oraz jeden z głównych patronów Polski.

Życiorys

Cztery sceny z życia św. Stanisława (od góry): mianowanie na biskupa, Wskrzeszenie Piotrowina, zamordowanie przez króla oraz ćwiartowanie ciała

Pochodzenie i data urodzin Stanisława nie są znane. Według tradycji uznaje się, że urodził się 26 lipca 1030[3] w Szczepanowie jako syn Wielisława i Bogny, najprawdopodobniej z rodu Turzyna (Prus)[4]. Odebrał staranne wykształcenie, najpierw w gnieźnieńskiej szkole katedralnej, a w późniejszym czasie we Francji lub w Belgii w Liège. Zasłynął jako kaznodzieja i misjonarz Małopolski, pracował także w kancelarii panującego ówcześnie biskupa krakowskiego Lamberta, który wyznaczył go na swego następcę. Po śmierci Lamberta obrany został ordynariuszem diecezji, a w 1072 za zgodą księcia Bolesława Szczodrego został konsekrowany na biskupa krakowskiego.

Okres posługi biskupiej Stanisława zaliczany jest do najświetniejszych za panowania Piastów. Biskup Stanisław sprowadził do Polski legatów rzymskich, zorganizował od nowa metropolię gnieźnieńską, podjął działania mające na celu koronację Bolesława Szczodrego w 1075 roku. Dzięki wskrzeszeniu metropolii gnieźnieńskiej, ustały pretensje metropolii magdeburskiej do zwierzchnictwa nad diecezjami polskimi[5]. Jako że zależało mu na szerzeniu wiary chrześcijańskiej w ówczesnej Polsce, biskup wspierał także powstawanie i umacnianie klasztorów benedyktyńskich, stanowiących istotne ośrodki ewangelizacji.

Konflikt z królem

Relacja Galla Anonima piszącego swą Kronikę trzydzieści kilka lat później pozostaje do dziś jedynym ówczesnym źródłem pisanym. Według niej, w wyniku konfliktu z Bolesławem Szczodrym, Stanisław został skazany na obcięcie członków: za bunt [Bolesław] skazał biskupa na obcięcie członków. Ani więc biskupa-buntownika nie uniewinniamy, ani króla mszczącego się tak szpetnie nie zalecamy[6].

Najprawdopodobniej sam kronikarz dobrze znał tło konfliktu, lecz w swoim dziele nie rozwinął owego wątku. Przypuszcza się, że nie mógł tego zrobić ze względu na panowanie w owym czasie Bolesława III Krzywoustego, syna księcia Władysława Hermana, który był członkiem opozycji względem króla.

Według późniejszych przekazów bezpośrednim powodem konfliktu pomiędzy biskupem a królem było to, że Stanisław bezskutecznie upominał Bolesława za niewłaściwe postępowanie wobec poddanych oraz za powodowanie publicznego zgorszenia. Wedle przekazu kroniki Wincentego Kadłubka Stanisław najpierw groził mu [Bolesławowi] zagładą królestwa, wreszcie wyciągnął ku niemu miecz klątwy[7]. Nie jest jasne, czy należy przez to rozumieć grożenie ekskomuniką czy jej rzucenie; przyjmuje się jednak raczej to pierwsze.

Według Jana Długosza Stanisław nie stawił się po wezwaniu przed sąd królewski, gdyż nie pozwalało mu na to prawo kanoniczne, więc został przez króla bezprawnie skazany na śmierć[5].

Według wersji alternatywnej, pozostawionej przez Wincentego Kadłubka, biskup Stanisław stanął w obronie niewiernych żon rycerzy, walczących na wyprawie kijowskiej, które król rozkazał okrutnie ukarać, choć ich mężowie im przebaczyli. Król rozkazał swoim sługom zabicie biskupa w kościele na Skałce w czasie odprawiania przez niego mszy świętej, a gdy ci nie chcieli, sam własnoręcznie zamordował świętego. Wersja ta jednak ze względu na moralizatorski charakter kroniki Kadłubka, a także na fakt, że również był biskupem i napisał swoją kronikę w czasie panowania potomków Władysława Hermana, jest mało wiarygodna.

Autorem żywota św. Stanisława znanego w dwóch wersjach, krótszej Vita minor i dłuższej Vita maior jest Wincenty z Kielczy OP, natomiast Jan Długosz w Żywocie św. Stanisława opisuje cuda, które zdarzyły się po śmierci biskupa[5].

Historiografia tematu jest bardzo rozwinięta. Tadeusz Wojciechowski w swojej pracy Szkice historyczne jedenastego wieku z 1904 wysuwa tezę, iż św. Stanisław został skazany za zdradę narodu. Twierdzenie to opiera się na Kronice Galla Anonima, gdzie sam autor nazywa go traditor episcopus – „biskup zdrajca”. Słowo traditor jest wieloznaczne, a sam Gall używał go w kilku znaczeniach: w Kronice zastosował je w sumie 13 razy, ale tylko 3 razy na określenie zdrady polegającej na konszachtach z zewnętrznym nieprzyjacielem.

Według Wojciechowskiego przedmiotem sporu pomiędzy Bolesławem Szczodrym a św. Stanisławem nie były „niewierne żony”, lecz władza w młodym państwie polskim: Stanisław reprezentował frakcję polityczną przeciwną królowi a przychylną interesom Cesarstwa i być może frakcjom wspierającym Władysława Hermana[8]. Spisek ten został wykryty, a Stanisław, na mocy sądu arcybiskupiego, został za zdradę króla skazany na obcięcie członków.

Tezy Wojciechowskiego spotkały się z krytyką jako oparte w zbyt dużym stopniu na domysłach, zwłaszcza odnośnie do domniemanej ingerencji czesko-niemieckiej w sprawy polskie, na którą w źródłach nie ma najmniejszego dowodu[9]. Zdaniem Romana Grodeckiego stawianie alternatywy „święty czy zdrajca” może być w rzeczywistości pozorne, gdyż nie da się wykluczyć, że postępowanie biskupa wypływało ze szlachetnych pobudek etycznych, ale ponieważ nie było na rękę królowi, zostało zakwalifikowane jako zdrada polityczna[10].

W średniowiecznej łacinie zdrajców „na rzecz kogoś innego” określano zaś częściej terminem proditor, więc niektórzy wskazują, że gdyby Gall faktycznie oskarżał św. Stanisława o taką zdradę, użyłby właśnie słowa proditor, zaś użyte przez niego traditor oznacza w tym kontekście wewnętrzne nieposłuszeństwo wobec władcy. Co więcej, czaszka św. Stanisława, przechowywana na Wawelu, nosi ślady śmiertelnego, sześciocentymetrowego wgniecenia, powstałego na skutek uderzenia tępym narzędziem. Według niektórych badaczy jest to dowód, że na św. Stanisława przeprowadzono zamach, co wykluczałoby osąd[11].

Hipoteza Tadeusza Grudzińskiego[12] zakłada, że głównym powodem konfliktu pomiędzy św. Stanisławem a Szczodrym była reforma kościelna, przeprowadzona przez legatów papieskich w 1075. Utworzone zostało wówczas biskupstwo płockie (redukcja diecezji krakowskich Stanisława), odnowiono również arcybiskupstwo w Gnieźnie, wykluczając jednocześnie św. Stanisława z pełnienia funkcji metropolity. Na powyższe wydarzenia miał nałożyć się bunt rycerstwa, spowodowany szerokimi nadaniami na rzecz Kościoła, a nie możnych. Po wykryciu spisku możnych i św. Stanisława, król miał wydać samodzielnie wyrok, wykonany jednak przez kata przed kościołem św. Michała.

Historyk Jan Powierski, sądzi, że skoro w 1071 św. Stanisław osadzony został przez króla na biskupstwie krakowskim, a w 1075 odmówiono mu stanowczo arcybiskupstwa w Gnieźnie, to w przeciągu tych czterech lat musiały nastąpić wydarzenia, które pogorszyły jego wizerunek w oczach króla. Być może okazał się on osobą niegodną tego urzędu. Wincenty Kadłubek opisał dość szeroko pogłoski, jakoby biskup miał prowadzić niemoralne życie, wkładając te słowa w usta wygnanego króla i określając je jako mało wiarygodne. Nie możemy mieć jednak pewności, czy pogłoski o jego niemoralnym życiu w istocie były jedynie plotkami, czy też miały pewne uzasadnienie. Dalej Powierski pisze, że bunt rycerstwa faktycznie miał miejsce i był spowodowany zbyt dużą liczbą wypraw wojennych, pozbawionych jednak łupu, gdyż były to wyprawy sojusznicze. Rycerze zbuntowali się na skutek braku odczuwalnych sukcesów, jak i na skutek tego, że przez zdecydowaną większość roku brali jedynie udział w wojnach. Bunt nie miał być jednak kierowany przez św. Stanisława. Wedle Powierskiego przywódcą buntu mógł być Sieciech: palatyn posiadający w kraju ogromną władzę i wpływy, a Stanisław miał być jedynie pionkiem wykorzystywanym przez możnych widzących w nim sojusznika w działaniach przeciw królowi[13].

Kult

Kult świętego Stanisława rozpoczął się z chwilą przeniesienia jego relikwii w 1088 roku do katedry krakowskiej, jeszcze za życia Władysława Hermana, brata królewskiego. Powstała później legenda o rozbiciu dzielnicowym Polski jako karze za ten czyn świętokradczy (za taki uważano właśnie zamordowanie biskupa), według której Polska rozpadła się tak jak członki ćwiartowanego biskupa. Oczekiwano jednak cudu za wstawiennictwem Stanisława, jako patrona zjednoczenia. W Polsce od końca XII wieku rozwinął się kult świętego Stanisława, a katedra wawelska, która mieści jego sarkofag, nosi wezwanie jego i św. Wacława Czeskiego. Również w Krakowie znajduje się jego sanktuarium w kościele Paulinów na Skałce. W I niedzielę po święcie św. Stanisława – przypadającym 8 maja – odbywa się procesja z relikwiami świętego z katedry wawelskiej do kościoła św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa na Skałce, w której bierze udział Episkopat Polski, przedstawiciele duchowieństwa, zakonów i laikatu.

Według części badaczy, pierwsze ślady kultu świętego Stanisława na Śląsku pochodzą jeszcze sprzed roku 1163 (płaskorzeźba w kościele świętego Wincentego na Ołbinie pod Wrocławiem przedstawiająca męczeństwo świętego Stanisława). Z terenów poza Polską można wskazać na dwunastowieczną chrzcielnicę w kościele Tryde w okolicy miasta Lund w Szwecji (sceny z procesu o wieś Piotrowin i męczeństwo biskupa). Związek obu tych zabytków ze św. Stanisławem jest jednak wątpliwy[14]. Wstawiennictwu św. Stanisława przypisywał zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem król Władysław II Jagiełło, Zygmunt I Stary uznał go za swego patrona[15].

Galeria
Drewniany model do srebrnego ołtarza św. Stanisława, ok. 1512 r., srebrny tryptyk został zniszczony w 1657 r.[16]
Projekt srebrnego relikwiarza trumiennego świętego Stanisława, ok. 1630 r., relikwiarz został zniszczony w 1657 r.[17]
Srebrny relikwiarz trumienny św. Stanisława, 1669-1671, katedra na Wawelu
Konfesja św. Stanisława w katedrze na Wawelu

Niemal wszyscy polscy królowie, począwszy od Władysława I, zostali koronowani, klęcząc przed sarkofagiem św. Stanisława w katedrze wawelskiej. W 1509 roku w podzięce za zwycięstwo nad Bogdanem Jednookim, hospodarem mołdawskim, król Zygmunt I Stary zamówił srebrny tryptyk do mauzoleum świętego Stanisława w katedrze na Wawelu[16], zaś około 1630 r. król Zygmunt III Waza zamówił srebrny relikwiarz trumienny do przechowywania relikwii świętego[17]. Oba dzieła zostały zniszczone przez wojska szwedzkie pod wodzą Paula Würtza podczas Potopu[18]. 2 maja 1669 krakowska kapituła zamówiła u gdańskiego złotnika Piotra von der Rennen nowy relikwiarz świętego; data wykonania nie jest znana (rozliczenie należności z wdową nastąpiło po śmierci artysty, zmarłego w 1671)[19]. Ozdobiony 12 scenami z życia św. Stanisława sarkofag znajduje się w katedrze wawelskiej. W 1765 król Stanisław August Poniatowski ustanowił Order Świętego Stanisława.

Kanonizacja

Starania mające na celu rozpoczęcie procesu kanonizacyjnego rozpoczęto pod wpływem analogicznej historii w Anglii (Tomasz Becket)[20]. Biskup krakowski Iwo Odrowąż, a później Jan Prandota rozpoczęli starania o jego kanonizację, a dominikanin Wincenty z Kielczy OP otrzymał zadanie napisania żywota męczennika dla potrzeb procesu kanonizacyjnego[6]. O wyniesienie późniejszego świętego na ołtarze starała się również św. Kinga OSC. Z jej inspiracji Bolesław V Wstydliwy i biskup Prandota wysyłali dwukrotnie poselstwo w tej sprawie do Stolicy Apostolskiej[21]. 8 września 1253 w bazylice świętego Franciszka w Asyżu, Stanisław został kanonizowany przez papieża Innocentego IV, bullą datowaną na 18 września 1253. Uroczystość podniesienia relikwii świętego i ogłoszenia jego kanonizacji w Polsce odbyła się 8 maja 1254 roku[22].

Dzień obchodów

Tradycyjne wspomnienie św. Stanisława w Kościele katolickim obchodzone jest 11 kwietnia (dzień śmierci)[1], natomiast w polskim Kościele 8 maja i ma rangę uroczystości liturgicznej (podniesienie relikwii w Polsce).

Patron

W roku 1963 papież Jan XXIII ustanowił świętego Stanisława, wraz ze Świętym Wojciechem i Najświętszą Maryją Panną Królową Polski, pierwszorzędnym Patronem Polski. Jest również patronem Krakowa (wraz ze św. Florianem)[23], Ostrowa Wielkopolskiego[24]; jest patronem archidiecezji krakowskiej, lubelskiej, poznańskiej i warszawskiej oraz diecezji kieleckiej, płockiej, sandomierskiej, tarnowskiej i świdnickiej, a także Krucjaty Wyzwolenia Człowieka[25]. Jan Paweł II nazwał go „patronem chrześcijańskiego ładu moralnego”[6]. W 1979 papież wydał list Rutilans agmen z okazji dziewięćsetnej rocznicy męczeństwa św. Stanisława ze Szczepanowa[26]. Ponadto Poczta Polska 8 maja 2021 wprowadziła do obiegu znaczek pocztowy o nominale 3,30 zł z jego wizerunkiem w nakładzie 120 000 sztuk, z cyklu „Patroni Polski” projektu Bożydara Grozdewa, wraz z kopertą FDC oraz okolicznościowym datownikiem pierwszego dnia obiegu[27].

Ikonografia

Galeria
Święci Stanisław (z lewej) i Wojciech jako patroni Polski, Hans Dürer Młodszy
Święty Stanisław na skrzydle dawnego tryptyku z katedry na Wawelu
Wskrzeszenie Piotrowina przez św. Stanisława, Izydor Leszczyński, 1627
Jan Matejko, Zabójstwo św. Stanisława
Biskup Stanisław (w lewym górnym rogu) na obrazie Jana Matejki, Bitwa pod Grunwaldem (fragment)

W ikonografii osobę polskiego świętego przedstawia się w szatach pontyfikalnych. Jego atrybuty to orzeł, pastorał, umarły Piotrowin. Najstarszym zachowanym do naszych czasów cyklem ikonograficznym przedstawiającym żywot świętego stanowią ilustracje z Legendarium Andegaweńskiego pochodzącym z ok. 1333 roku. W wieku XV rośnie liczba przedstawień polskiego świętego. Od tego czasu ukazuje się go zazwyczaj z postacią wskrzeszonego Piotra, który w miarę upływu czasu przedstawiany jest w ikonografii jako postać o coraz mniejszych rozmiarach. Najczęstszymi scenami pojawiającymi się w średniowiecznych cyklach ikonograficznych związanych z legendą o świętym są: kupno wsi Piotrawin, wskrzeszenie Piotra, Piotr zeznający przed królem, zabójstwo Stanisława, posiekanie zwłok, pilnowanie fragmentów ciała świętego przez cztery orły, pogrzeb[5].

Św. Stanisław w sztuce

Jan Matejko przedstawił świętego na obrazie Bitwa pod Grunwaldem, w chwili kiedy według Roczników Jana Długosza pojawił się on na obłoku[28]. Sceny z życia męczennika przedstawione zostały na Tryptyku bodzentyńskim oraz Tryptyku kobylińskim.

Św. Stanisławowi zostały poświęcone dwa wielkie dzieła muzyczne. Pierwszym jest oficjum rymowane Historia gloriosissimi Stanislai Wincentego z Kielczy, napisane na uroczystość kanonizacji lub translacji (z którego pochodzi sławny hymn Gaude, mater Polonia (ok. 1253)), drugim – Beatus Vir Henryka Mikołaja Góreckiego, zamówiony w 1978 przez (jeszcze) kardynała Karola Wojtyłę na 900-lecie męczeństwa świętego, a prawykonany w 1979 i dedykowany już papieżowi Janowi Pawłowi II. Przez ostatnie dwanaście lat swego życia Franciszek Liszt pisał oratorium Św. Stanisław, nie dokończył go jednak. Kilka lat temu Paul Munson zebrał istniejące fragmenty i skompletował dwie sceny (I i IV); pozwoliło to wydać płytę CD z nagraniem utworu oraz wprowadzić utwór do sal koncertowych.

Postać świętego pojawia się w powieściach Boleszczyce Józefa Ignacego Kraszewskiego oraz Nowa Baśń Teodora Parnickiego. Konflikt św. Stanisława z Bolesławem Szczodrym przedstawiają:

Zobacz też

Uwagi

  1. Niepewna data podawana w oparciu o tradycję.

Przypisy

  1. a b Stanislaus (Stanislaw) von KrakauÖkumenisches Heiligenlexikon (niem.).
  2. Wiesław Aleksander Niewęgłowski: Leksykon świętych. Warszawa: Świat Książki, 2006, s. 74. ISBN 978-83-247-0574-0.
  3. Św. Stanisław ze Szczepanowa – biskup krakowski, męczennik, patron Polski oraz św. Stanisław Kostka – patron ministrantów oraz polskich dzieci i młodzieży.
  4. Przybyszewski 1985 ↓, s. 12.
  5. a b c d Jan Długosz: Vita Sanctissimi Stanislai. Kraków: 1887. (łac.).
  6. a b c 8 maja. Święty Stanisław, biskup i męczennik, główny patron Polski. brewiarz.pl. [dostęp 2017-02-26].
  7. Wincenty Kadłubek, Kronika polska, red. nauk. S. Sierpowski, tłum. B. Kürbis, s. 75.
  8. Tadeusz Wojciechowski, Szkice historyczne jedenastego wieku, Kraków 1904, s. 297n.
  9. „Plemię Kadłubka” i klan Wojciechowskiego. cristeros1.w.interia.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-31)]..
  10. Grodecki ↓.
  11. Tomasz Gałuszka, Inkwizytor też człowiek, Poznań: W drodze, 2016, s. 26-28.
  12. Grudziński 1986 ↓.
  13. Jan Powierski, Kryzys rządów Bolesława Śmiałego, Gdańsk 1992.
  14. Plezia 1979 ↓, s. 35–44.
  15. Święci patroni naszej niepodległości. „Nasz Dziennik”, 10-11.11.2010. 
  16. a b Marcin Latka, Triptych with Legend of Saint Stanislaus from Pławno, artinpl [dostęp 2019-08-04].
  17. a b Marcin Latka, Design for the silver reliquary of Saint Stanislaus in the Wawel Cathedral, artinpl [dostęp 2019-08-04].
  18. Julian Kołaczkowski, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Nakł. Mikołaja Kańskiego, Kraków, 1888, s. 695 [dostęp 2019-08-04].
  19. Barbara Rol: Rennen Piotr von der. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXXI. s. 112 i n.
  20. Przykład chrześcijańskiego męstwa – św. Stanisław ze Szczepanowa na kosciol.wiara.pl [opublikowano: 2002-11-22]
  21. Szwarga 1987 ↓, s. 87.
  22. Przyklad-chrzescijanskiego-mestwa-sw-Stanislaw-ze-Szczepanowa/5 św. Stanisław ze Szczepanowa na kosciol.wiara.pl.
  23. Św. Stanisław ze Szczepanowa, biskup i męczennikŚwięci Pańscy
  24. Ostrów Wielkopolski: Patron miasta
  25. Kalendarz liturgiczny diecezji polskich. Stan na 30 października 2011 r. KKBiDS. [dostęp 2012-03-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-21)]. (pol.).
  26. Jan Paweł II: Rutilans Agmen. Watykan: Libreria Editrice Vaticana, 1979. (pol.).
  27. 2021.05.08. Patroni Polski. [w:] Katalog Znaków Pocztowych [on-line]. kzp.pl. [dostęp 2021-07-11].
  28. Nadto krążyło opowiadanie pewnych żołnierzy z wojska krzyżackiego powtarzane z namysłem i nie zaczerpnięte z plotek, ale całkowicie pewne, że nazajutrz przez cały czas trwania bitwy widzieli nad wojskiem polskim czcigodną postać ubraną w szaty biskupie, która udzielała walczącym Polakom błogosławieństwa, ustawicznie dodawała im sił i obiecywała im pewne zwycięstwo. Ogłoszono to za wróżbę, która zapowiadała niewątpliwe przyszłe zwycięstwo króla. Jan Długosz Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego t. VII.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

SaintIcon.PNG
Autor: Tomasz Wachowski, Licencja: CC BY 3.0
ikona Święty
Emblem of the Papacy SE.svg
Emblem of the Papacy: Triple Tiara and Keys
Grunwald Witold.jpg
Książę Witold (lith. Vytautas), fragment bitwy pod Grunwaldem
Konfesja sw Stanislawa2.JPG
(c) I, Bogitor, CC-BY-SA-3.0
Konfesja bp Stanisława na Wawelu Wawel Cathedral
Saintstanislausanjoulegendarium.jpg
Autor: Farkasven, Licencja: CC BY-SA 4.0
Saint Stanislaus of Szczepanów. Martyr Polish Bishop of Cracow of the XI century. Image of the Anjou legendarium of the Kings of Hungary (XIV century)
POL COA Prus.svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Inkscape przez Avalokitesvara ., Licencja: CC BY-SA 3.0
Herb szlachecki Prus