Szadek
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Rynek, (2006) | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Prawa miejskie | 1295 | ||||
| Burmistrz | Artur Ławniczak | ||||
| Powierzchnia | 17,93[1] km² | ||||
| Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość | |||||
| Strefa numeracyjna | +48 43 | ||||
| Kod pocztowy | 98-240 | ||||
| Tablice rejestracyjne | EZD | ||||
Położenie na mapie gminy Szadek _location_map.png "Mapa lokalizacyjna gminy Szadek") | |||||
Położenie na mapie Polski  (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de | |||||
Położenie na mapie województwa łódzkiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu zduńskowolskiego  | |||||
 51°41′28″N 18°58′27″E/51,691111 18,974167 | |||||
| TERC (TERYT) | 1019024 | ||||
| SIMC | 0976451 | ||||
Urząd miejski ul. Warszawska 398-240 Szadek | |||||
| Strona internetowa | |||||
Szadek – miasto w woj. łódzkim, w powiecie zduńskowolskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Szadek. Położony jest na Wysoczyźnie Łaskiej, nad Pichną (prawy dopływ Warty), w otoczeniu lasów. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. sieradzkiego. Ośrodek usługowy regionu rolniczego, drobny przemysł włókienniczy i spożywczy.
Szadek leży w historycznej ziemi sieradzkiej[2]. Uzyskał lokację miejską w 1295 roku, zdegradowany w 1870 roku, ponowne nadanie praw miejskich w 1919 roku[3]. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[4] w tenucie szadkowskiej w powiecie szadkowskim województwa sieradzkiego w końcu XVI wieku[5]. Miejsce obrad sejmików ziemskich województwa sieradzkiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[6].
Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto miało 1902 mieszkańców[7].
Szadek leży na skrzyżowaniu drogi wojewódzkiej nr 710 z Łodzi przez Lutomiersk do Warty i Błaszek oraz drogi wojewódzkiej nr 473 z Łasku do Uniejowa i Koła.
przez Szadek przebiego Łódzka magistrala rowerowa.
Historia
Pierwsza pisana wzmianka o mieście pochodzi z 1295 r., kiedy książę Władysław Łokietek nadał rycerzowi Wilczkowi dwa łany ziemi „apud civitatem nostram Schadek” (pod miastem naszym Szadkiem). Początek Szadkowi dała prawdopodobnie osada powstała w XI w. nad istniejącym tu niegdyś jeziorem. Dokumenty lokacyjne zaginęły, o prawach miejskich Szadku dowiadujemy się z potwierdzenia lokacji miasta przez Władysława Jagiełłę w 1401 r. Od 1362 r. odbywały się tu sądy wiecowe ziemi sieradzkiej. W okresie przedrozbiorowym, zbierały się w Szadku sądy ziemskie, podczas gdy sądy grodzkie, odprawiane były wspólnie w Sieradzu, dla ówczesnych powiatów sieradzkiego i szadkowskiego[8]. Największy rozkwit miasto przeżywało w XV i XVI w. Już wtedy było ośrodkiem produkcji sukna. Osiadło tu wielu rzemieślników, a synowie mieszczan udawali się na studia do Krakowa, uzyskując tytuły bakałarzy, magistrów i profesorów. Najbardziej znani z nich to Jan z Szadka, Jakub z Szadka, Stanisław z Szadka, Mikołaj z Szadka, Gabriel z Szadka. Z 1507 roku pochodzi pierwsze świadectwo istnienia osiedla żydowskiego w Szadku[9].
Powiat szadkowski powstał pod koniec XIV wieku[10]. W powiecie szadkowskim w XVI w. było 6 miast: Szadek, Łask, Lutomiersk, Pabianice, Uniejów i Niemysłów wchodzących wraz z powiatem w skład województwa sieradzkiego. Liczne pożary i epidemie, a przede wszystkim zapaść gospodarcza kraju spowodowały jednak upadek miasta w następnych stuleciach.
W czasach zaborów szadkowianie czynnie współdziałali w wysiłku zmierzającym do odzyskania wolności. Po upadku powstania listopadowego, gdy w marcu 1833 r. na terytorium Królestwa wkraczały niewielkie partie podległe płk. Józefowi Zaliwskiemu, jedna z nich (kilkunastu ludzi), dowodzona przez Faustyna Sulimierskiego została rozbita w lesie janowickim pod Szadkiem. Dwóch z nich schwytano i po śledztwie Audytoriatu Polowego Sądu Wojennego skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano 19 VIII 1833 r. na rynku szadkowskim. Rosjanie rozstrzelali: Feliksa Bugajskiego i Sylwestra Racieńskiego. Za pomoc udzieloną spiskowcom aresztowano: Salomeę Kozłowską i Salomeę Leopoldową. Gdy Józef Oxiński, pierwszy dowódca powstańczy w 1863 r. w okolicach Sieradza wyznaczył punkt zborny w lesie koło Miedźna, licznie stawili się tam mieszkańcy Szadku. Naczelnikiem cywilnym miasta z ramienia władz powstańczych był Feliks Czekalski.
W 1905 r. miały tu miejsce manifestacje patriotyczne i starcia z policją. W nocy z 11 na 12 listopada 1918 r. miejscowy oddział Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) rozbroił Niemców, a następnie „uzbrojony w tęgie kije” opanował Zduńską Wolę wraz z dworcem kolejowym, ubezpieczając w ten sposób oddział sieradzki POW, walczący w tym czasie z Niemcami na sieradzkiej stacji kolejowej.
W 1919 r. Szadek odzyskał prawa miejskie utracone w 1870 r. W okresie międzywojennym rozwinął się przemysł młynarski, stworzono połączenie kolejowe na trasie Śląsk – porty.
W 1921 r. w Szadku żyło 535 Żydów, co stanowiło 17% mieszkańców. W czerwcu 1940 okupant niemiecki utworzył dla ludności żydowskiej getto, w którym umieszczono ok. 400 osób. W sierpniu 1942 wszyscy jego mieszkańcy zostali wywiezieni do Chełmna nad Nerem i zamordowani. W 1943 Niemcy wprowadzili dla miasta nazwę niem. Schadeck.
Zasłużeni dla regionu szadkowskiego: Alfons Józef Ignacy Parczewski, Józef Leopold, Jerzy Karol Kurnatowski.
Demografia
- Piramida wieku mieszkańców Szadku w 2014 roku[11].
Zabytki
Najcenniejszym zabytkiem jest kościół parafialny Wniebowzięcia NMP i św. Jakuba Apostoła zbudowany w l. 1333–1335 w stylu gotyckim w miejscu drewnianego zniszczonego przez Krzyżaków w 1331 r. Świątynię rozbudowano przed poł. XIV i w poł. XVI w., także po 1868 r. i w 1905 r. Jest to budowla trójnawowa, halowa, podparta szkarpami. W fasadzie i w przejściu do zakrystii posiada profilowane ostrołukowe portale. Sklepienia naw z XVI w.: w prezbiterium i w nawie głównej gwiaździste, w bocznych – sieciowe. Drzwi zewnętrzne do zakrystii z blachy wykuwanej ręcznie z XV w. Zachowana fragmentarycznie polichromia Jana z Wrocławia z 1451 r. Zespół 5 renesansowych ołtarzy z początku XVII w. Chór muzyczny z XVI w. wsparty na tragarzach zdobionych rzeźbionymi łańcuchami. Ambona późnorenesansowa z 1 połowy XVII w. Chrzcielnica z brązu, gotycka ze sceną ukrzyżowania z XIV w. Gotycka Pietà z połowy XV w. W otworze tęczowym medalion z MB z Dzieciątkiem, późnogotycki z XVI w., dwa cenne relikwiarze z połowy XVII w. Szereg cennych nagrobków i tablic epitafijnych, najstarsze z XVI i XVII w. Obok kościoła wznosi się dzwonnica o charakterze obronnej baszty z wąskimi otworami strzelniczymi. Na murach widać ślady w postaci okrągłych wgłębień po nieceniu ognia przy użyciu świdra ogniowego oraz wmurowane na pamiątkę kamienne kule armatnie.
Na opuszczonym cmentarzu ewangelicko–augsburskim w Szadku zachowała się kwatera żołnierzy niemieckich poległych między 21 listopada a 9 grudnia 1914 r. w walkach w okolicach Szadku, które były częścią Operacji Łódzkiej. Żołnierze pochodzili z garnizonów z Dolnego Śląska, m.in. z Nowej Soli. Kwaterę opisano w 2008 r. na łamach 97. numeru dwumiesięcznika oświatowego „Szkolne Wieści”.
Na cmentarzu grzebalnym kościół św. Idziego, według tradycji na miejscu najstarszego kościoła w Szadku, z 1858–1860 r. Na uwagę zasługuje tabernakulum misternie rzeźbione z I poł. XVII w. Na drugim cmentarzu (cholerycznym) dwie duże mogiły ludności cywilnej i żołnierzy polskich z września 1939 r. Przy głównej alejce mogiła 13 powstańców z partii Powidzkiego, dowódcy plutonu strzelców powiatu sieradzkiego, poległych w bitwie pod Szadkowicami 6 października 1863 r.
Według rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa[12] na listę zabytków wpisane są obiekty:
- kościół parafialny pw. Wniebowzięcia MB, XIV–XIX w., nr rej.: 850 z 28.12.1967
- dzwonnica, nr rej.: 851 z 28.12.1967
Wydawnictwo
Na temat regionu szadkowskiego i samego miasta od 2001 ukazuje się rocznik naukowy „Biuletyn Szadkowski” (B.Sz.) wydawany przez Uniwersytet Łódzki przy współpracy Urzędu Miasta i Gminy Szadek. Zawiera recenzowane artykuły oraz sprawozdania i notatki. To efekt współpracy środowisk naukowych reprezentujących różne dyscypliny, a jednocześnie ważne forum wymiany informacji i poglądów w zakresie interdyscyplinarnej wiedzy o regionie szadkowskim[13].
Zobacz też
- Synagoga w Szadku
- Cmentarz żydowski w Szadku
- Szadek (stacja kolejowa)
Przypisy
- ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku, Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
- ↑ Jerzy Kwiatek, Teofil Lijewski: Leksykon miast polskich. Sport i Turystyka – MUZA SA, Warszawa 1998, s. 848. ISBN 83-7079-926-4
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 74–75.
- ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 14.
- ↑ Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 66.
- ↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 29.
- ↑ Wyniki badań bieżących - Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-05-20].
- ↑ M. Pawlikowski: Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Strzałków, 2012; tenże: Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Strzałków, 2012.
- ↑ Maurycy Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce w 1507 r., w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego 1974, nr 3 (91), s. 15.
- ↑ Tomasz Figlus, Zagadnienia morfogenezy i przemian rozplanowania wsi na tle rozwoju osadnictwa w zachodniej części gminy Szadek, „Biuletyn Szadkowski”, 16, 2016, DOI: 10.18778/1643-0700.16.05 [dostęp 2019-09-10].
- ↑ Szadek w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-19].
- ↑ Biuletyn Szadkowski - Strona główna, biuletynszadkowski.geo.uni.lodz.pl [dostęp 2015-12-20].
Bibliografia
- Marszał T.: Szadek. Monografia miasta. Szadek, 1995.
- Ruszkowski A.: Sieradz i okolice. Sieradz, 2000.
- Leopold J.: Ziemia Szadkowska w Sieradzkiem, [w:] „Wieś Ilustrowana”, Rok IV, Warszawa, kwiecień 1913 r., s. 17–31, 46 ilustracji.
Linki zewnętrzne
- Oficjalna strona Gminy i Miasta Szadek
- Szadek, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 759.
- Biuletyn Szadkowski: http://biuletynszadkowski.geo.uni.lodz.pl/
- Atlas Fontium (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku): (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
- Mapa Gilly’ego (zaboru pruskiego pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdofree.com/mapy/mapa-gilly-ego/
- Mogiła powstańców 1863 r. w Szadku
- Cmentarze i pomniki IWŚ – cmentarze w Szadku
- Cmentarze i pomniki walk o utrwalenie granic – pomnik w Szadku
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
Media użyte na tej stronie
(c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de
Location map of Poland
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Łódź Voivodeship. Geographic limits of the map:
- N: 52.45 N
- S: 50.78 N
- W: 17.95 E
- E: 20.75 E
Czerwony szlak turystyczny.
Autor: Polskawliczbach, Licencja: CC BY-SA 2.5 pl
Piramida wieku mieszkańców Szadka, 2014
Autor: Gorofil, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szadek. Kościół św. Idziego
Autor: 3oki, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Kościół Wniebowzięcia NMP w Szadku. Widok od ulicy Ogrodowej (zabytek nr 850 z 28.12.1967)
Flaga miasta i gminy Szadek
Autor: 3oki, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Dzwonnica, mur., XIV w. Widok z placu kościelnego (zabytek nr 851 z 28.12.1967)